VWO. Examenbundel

Transcriptie

1 ulturele en Kunstzinnige vormin VWO Examenbundel

2 Inhoudsopgave 2015 I - Kunst Opgaven 2015 II - Kunst Opgaven 2014 I - Kunst Opgaven Bijlage tekstboekje 2014 II - Kunst Opgaven Bijlage tekstboekje Bijlage erratum opgaven 2013 I - Kunst en Culturele en Kunstzinnige Vorming (CKV 2) Opgaven Bijlage tekstboekje 2013 II - Kunst en Culturele en Kunstzinnige Vorming (CKV 2) Opgaven Bijlage tekstboekje 2012 I - Kunst en Culturele en Kunstzinnige vorming (CKV 2) Opgaven Bijlage tekstboekje 2012 II - Kunst en Culturele en Kunstzinnige vorming (CKV 2) Opgaven Bijlage tekstboekje 2011 I - Kunst (Vernieuwde 2e Fase) Opgaven Bijlage bijlage 2010 I - Kunst (Vernieuwde 2e Fase) Opgaven Bijlage bijlage 2009 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage Pagina: 1

3 2009 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2008 I - CKV2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage Bijlage 2008 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage Bijlage 2007 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2007 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2006 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2005 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2005 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2004 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2004 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2003 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2003 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Pagina: 2

4 Opgaven Bijlage bijlage 2002 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2002 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2001 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2001 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage Pagina: 3

5 Pagina: 4

6 Pagina: 5

7 Pagina: 6

8 Pagina: 7

9 Pagina: 8

10 Pagina: 9

11 Pagina: 10

12 Pagina: 11

13 Pagina: 12

14 Pagina: 13

15 Pagina: 14

16 Pagina: 15

17 Pagina: 16

18 Pagina: 17

19 Pagina: 18

20 Pagina: 19

21 Pagina: 20

22 Pagina: 21

23 Pagina: 22

24 Pagina: 23

25 Pagina: 24

26 Pagina: 25

27 Pagina: 26

28 Pagina: 27

29 Pagina: 28

30 Pagina: 29

31 Pagina: 30

32 Pagina: 31

33 Pagina: 32

34 Pagina: 33

35 Pagina: 34

36 Pagina: 35

37 Pagina: 36

38 Pagina: 37

39 Pagina: 38

40 Pagina: 39

41 Pagina: 40

42 Pagina: 41

43 Pagina: 42

44 Pagina: 43

45 Pagina: 44

46 Pagina: 45

47 Pagina: 46

48 Pagina: 47

49 Pagina: 48

50 Pagina: 49

51 Pagina: 50

52 Pagina: 51

53 Pagina: 52

54 Pagina: 53

55 Pagina: 54

56 Pagina: 55

57 Pagina: 56

58 Pagina: 57

59 Pagina: 58

60 Pagina: 59

61 Pagina: 60

62 Pagina: 61

63 Pagina: 62

64 Pagina: 63

65 Pagina: 64

66 Pagina: 65

67 Pagina: 66

68 Pagina: 67

69 Pagina: 68

70 Pagina: 69

71 Pagina: 70

72 Pagina: 71

73 Pagina: 72

74 Pagina: 73

75 Pagina: 74

76 Pagina: 75

77 Pagina: 76

78 Pagina: 77

79 Pagina: 78

80 Pagina: 79

81 Pagina: 80

82 Pagina: 81

83 Examen VWO 2014 tijdvak 1 woensdag 14 mei uur kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit drie blokken met in totaal 33 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 66 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Blok 1: Angst en beven Blok 2: Tragische liefde Blok 3: Oorlog en herdenking Bij het beantwoorden van de vragen maak je gebruik van de aangeboden bronnen. Tevens wordt een beroep gedaan op je eigen kennis. In het vragenboekje staan boven de vraag meestal één of meer bronnen aangegeven die van speciaal belang zijn bij de vraag. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld. VW-1029-a-14-1-o Pagina: 82

84 Blok 1 Angst en beven Dit blok gaat over middeleeuwse monsters, de gothic revival in de romantiek en het hedendaagse spel Castlevania. afbeelding 1, 2 en 3 Op afbeelding 1 zie je een miniatuur uit het midden van de twaalfde eeuw waarop de hellemond is afgebeeld. De toegang tot de hel is hier een gapende bek van een monster waarin mensen door duivels worden gekweld. De aartsengel Gabriël bewaakt de toegang. Dit soort afbeeldingen was bedoeld om gelovigen angst aan te jagen. Bekijk de afbeeldingen. 3p 1 Geef aan met welk doel deze vrees werd opgewekt. Bespreek daarna twee manieren waarop de miniatuur de middeleeuwer bang maakte. NB Laat de duivels en het hellemonster buiten beschouwing. afbeelding 4 en 5, tekst 1 Afbeeldingen van monsters zijn ook te vinden in bestiaria. Bestiaria zijn middeleeuwse boeken met beschrijvingen van bestaande dieren en van fabeldieren. Dit zijn fantasiewezens zoals draken, de basilisk (afbeelding 4) en de griffioen (afbeelding 5). De middeleeuwse mens geloofde in het bestaan van fabeldieren. In bestiaria wordt dan ook geen onderscheid gemaakt tussen bestaande dieren en fabeldieren. 2p 2 Geef twee verklaringen voor het feit dat de middeleeuwer dit onderscheid niet maakte. In bestiaria worden aan (fabel)dieren vaak menselijke, goddelijke en/of duivelse eigenschappen toegekend. De draak wordt bijvoorbeeld vaak vergeleken met een verslindende, woeste duivel. Dit soort vergelijkingen werd vaak gemaakt. Dat hangt samen met de functie die bestiaria hadden. 1p 3 Geef aan wat die functie was. VW-1029-a-14-1-o 2 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 83

85 afbeelding 6 Duivels, monsters en fabeldieren worden in de romantiek opnieuw een belangrijk onderwerp in de kunsten. De Engelse schilder William Blake maakte tussen 1805 en 1810 een viertal aquarellen die de Great Red Dragon Paintings worden genoemd. Ze beelden de grote rode draak uit, die voorkomt in het Bijbelboek Openbaring waarvan de Apocalyps een onderdeel is. Op afbeelding 6 zie je de grote rode draak en de Maagd Maria. Zij vertegenwoordigt het goede, de draak het kwaad. Hier domineert het kwaad. 2p 4 Bespreek drie aspecten van de vormgeving die benadrukken dat het kwaad het goede overheerst. Betrek beide figuren in je antwoorden. tekst 2 Onderwerpen uit de Bijbel zoals de Apocalypsdraak werden wel vaker gebruikt in de negentiende eeuw. In die tijd was er in West-Europa ook sprake van een herwaardering van de middeleeuwen. 1p 5 Geef een verklaring voor deze herwaardering. afbeelding 7 In 1757 schreef de Ierse denker Edward Burke Een filosofisch onderzoek naar de oorsprong van onze denkbeelden over het sublieme en het schone. Het sublieme of verhevene roept volgens Burke bewondering en verlangen op, maar ook emoties van angst en verbijstering. De fascinatie voor het sublieme bereikte een hoogtepunt in de romantiek. In het werk van de Duitse schilder Caspar David Friedrich is het sublieme duidelijk aanwezig. 2p 6 Leg uit waarom de voorstelling op afbeelding 7 een sublieme ervaring mogelijk maakt. Betrek de omschrijving van Burke in je antwoord. afbeelding 8, tekst 3 In 1897 schreef de Ierse auteur Bram Stoker Dracula, een gothic novel over een Transsylvanische graaf. Het verhaal, dat op een legende is gebaseerd, leidde in 1922 tot de eerste vampierfilm: Nosferatu, eine Symphonie des Grauens van de Duitse regisseur Friedrich Wilhelm Murnau. De angstaanjagende vampier was aan het begin van de twintigste eeuw erg populair. De belangstelling voor dit in wezen romantische thema zette zich dus voort in de cultuur van het moderne. 2p 7 Bespreek twee ontwikkelingen in het begin van de twintigste eeuw waar dit thema bij aansluit. VW-1029-a-14-1-o 3 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 84

86 filmfragment 1, tekst 3 In filmfragment 1 zie je hoe vampier Orlok zijn gast Hutter in diens slaapkamer probeert te overmeesteren. Hutters vrouw krijgt thuis een nachtmerrie waarin ze ziet wat haar man overkomt. Haar hevige reactie bereikt de vampier, die zijn aanval afbreekt. Het decor levert een belangrijke bijdrage aan de angstaanjagende sfeer die in deze scène wordt opgeroepen. 3p 8 Bespreek nog drie andere theatrale vormgevingsaspecten die hier angst oproepen. Laat de filmtechniek buiten beschouwing. afbeelding 9 en 10, filmfragment 2 Graaf Dracula verschijnt ook in het computerspel Castlevania: Lords of Shadow. In filmfragment 2 zie je de trailer. Die suggereert dat het spel in de middeleeuwen speelt. Je ziet bijvoorbeeld een gotische kathedraal en een ridder. De middeleeuwen lenen zich kennelijk goed voor dit soort games. In de massacultuur is blijkbaar behoefte om af en toe in een andere tijd te verpozen. 1p 9 Geef nog een reden waarom ontwerpers games graag in de middeleeuwen situeren. filmfragment 2 De trailer is bedoeld om het spel aantrekkelijk te maken bij het grote publiek. De muziek draagt daaraan bij. 2p 10 Bespreek voor twee kenmerken van de muziek hoe ze het beeld ondersteunen. Edmund Burke schrijft in zijn onderzoek over het sublieme dat afstand ervoor zorgt dat verschrikking genietbaar is: Als gevaar of pijn ons te dichtbij komen, zijn ze simpelweg verschrikkelijk. Maar, op een zekere afstand, en met kleine aanpassingen kunnen zij aangenaam zijn, zoals wij iedere dag ervaren. Deze uitspraak geeft een verklaring voor de aantrekkingskracht van een spel als Castlevania. 2p 11 Breng die aantrekkingskracht in verband met het citaat van Burke. VW-1029-a-14-1-o 4 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 85

87 Blok 2 Tragische liefde Dit blok gaat over liefde en passie in het romantisch ballet, in de opera en bij volkszanger André Hazes. tekst 4 De dichter Heinrich Heine maakte in 1835 voor een van zijn werken gebruik van een Slavische legende over de geesten van ongehuwde meisjes die s nachts uit hun graf komen. Heines verhaal werd de inspiratie voor het romantische ballet Giselle. De belangstelling voor een dergelijk verhaal past in de romantiek. 1p 12 Leg uit waarom deze belangstelling juist in de romantiek kon ontstaan. filmfragment 1, tekst 5 Op 28 juni 1841 ging in de Parijse Salle le Peletier het ballet Giselle in première, in een choreografie van Jean Corelli en Jules Perrot. Adolphe Adam componeerde de muziek. In filmfragment 1 ontmoet het boerenmeisje Giselle graaf Albrecht en wordt verliefd. Je ziet eerst een pantomime-gedeelte. Aan het eind van de scène wordt alleen nog gedanst. 3p 13 Geef aan hoe in de pantomime het opbloeien van de liefde wordt verbeeld en geef aan hoe de muziek dit versterkt. Leg daarna uit waarom in het laatste dansgedeelte geen pantomime meer nodig is. filmfragment 1 en 2 In filmfragment 2 zie je hoe Giselle het bedrog van Albrecht ontdekt. Zij wordt ziek van verdriet en raakt in een toestand van waanzin. Op een gegeven moment hoor je een muzikaal thema uit fragment 1 terug. Deze melodie heeft de functie van leidmotief. 2p 14 Geef aan wat een leidmotief is. Leg daarna uit wat hier de betekenis van dit leidmotief is. VW-1029-a-14-1-o 5 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 86

88 filmfragment 3, tekst 5 In de romantiek bevatten balletten een witte akte of ballet blanc, waarin de nadruk ligt op melancholieke gevoels- en stemmingsbeelden. Deze akte wordt dan ook wel gezien als het spirituele hoogtepunt van het romantisch ballet. De witte akte van Giselle gaat over de wereld van de Wili s, prachtige maar gevaarlijke wezens, die het sublieme oproepen. In filmfragment 3 zie je hoe de Wili s met Hilarion afrekenen. De vormgeving van deze scène weerspiegelt ideeën die in de romantiek speelden. 2p 15 Geef voor twee aspecten van de vormgeving aan welk romantisch idee zij weerspiegelen. filmfragment 4, tekst 6 De romantische opera La Traviata uit 1853 van de Italiaanse componist Giuseppe Verdi is net als het verhaal van Giselle een liefdesdrama. In filmfragment 4 zie je een verfilming uit 1982 door de Italiaanse regisseur Franco Zeffirelli. De muziek loopt parallel met het opbloeien van de liefde en de emoties van de personages blijken mede uit hun zang in dit duet. 3p 16 Geef aan hoe de zang het opbloeien van de liefde illustreert. Geef je antwoord in drie stappen. tekst 6 La Traviata loopt vooruit op een stroming die verismo wordt genoemd. De naam komt van het Italiaanse woord vero, dat waar of werkelijk betekent. Aan het eind van de negentiende eeuw was de veristische opera in Italië een trend geworden. La Traviata was in veel opzichten werkelijker dan Giselle. 2p 17 Bespreek twee aspecten die La Traviata destijds zo realistisch maakten. filmfragment 5 In filmfragment 5 zie je dezelfde scène, nu in de regie van de Duitse regisseur Willy Decker. Het is een opvoering tijdens de Salzburger Festspiele van Decker plaatst het negentiende-eeuwse verhaal in een hedendaags perspectief. In vergelijking met Zeffirelli bereikt hij dan ook een ander effect op het publiek. 2p 18 Noem twee regiebeslissingen van Decker en leg daarbij uit welk effect ze hebben op het publiek. VW-1029-a-14-1-o 6 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 87

89 filmfragment 6 Plácido Domingo en Rolando Villazón, die in La Traviata de rol van Alfredo vertolkten, behoren tot de beroemdste hedendaagse operatenoren. Zij geven over de hele wereld concerten en zijn geliefd bij een groot publiek. De volkszanger André Hazes bespeelde de emoties van een ander, weliswaar niet internationaal, maar wel talrijk Nederlands publiek. In filmfragment 6 zie je hem optreden in 1982 in een stampvol Concertgebouw. Hij zingt een liefdeslied dat hij over en voor zijn vrouw schreef. Hazes brengt zijn emoties op een andere manier over dan operazangers. 2p 19 Geef aan wat het verschil is tussen het stemgebruik van Hazes en dat van de operatenoren. Geef ook aan waarom de stijl van optreden bij Hazes losser kan zijn dan dat van de operatenoren. filmfragment 6, tekst 7 en 8 Het leven van Hazes was een mengeling van succes en tragiek. Hij had huwelijksproblemen, hij dronk en raakte opgebrand. Hazes overleed in 2004 op zijn 53e aan een hartstilstand. In het filmfragment komt zijn tweede vrouw Ellen, aan wie het lied gewijd is, prominent in beeld. De liefde van deze vrouw is te vergelijken met die van Giselle en Violetta. Dat is af te leiden uit de liedtekst. 2p 20 Geef aan welke man-vrouwrelatie hier bezongen wordt en leg uit waarom sprake is van een tragische of hopeloze liefde. tekst 8 Volkszanger Hazes werd tegen het eind van zijn leven ook populair bij een high art-publiek. 2p 21 Geef hiervoor een verklaring vanuit het high art-publiek. Geef daarna een verklaring vanuit de artiest. VW-1029-a-14-1-o 7 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 88

90 Blok 3 Oorlog en herdenking Dit blok gaat over oorlog en oorlogsmonumenten en over de manier waarop sinds de negentiende eeuw vorm wordt gegeven aan ideeën, gevoelens en herinneringen. afbeelding 1, 2 en 3, tekst 9 In het begin van de negentiende eeuw veroverde Napoleon Bonaparte grote delen van Europa. In 1807 versloeg hij het Russische leger na een bloedige strijd. Op afbeelding 1 zie je een schilderij van Jean-Antoine Gros, waarop Napoleon op de ochtend na de strijd het slagveld bezoekt. Afbeelding 2 en 3 zijn details. Het schilderij moest een groots beeld van Napoleon geven. Daarbij moest zijn kwaliteit als vorst en als veldheer worden benadrukt. 3p 22 Leg voor elk van deze drie eisen uit hoe Gros eraan heeft voldaan. afbeelding 1, tekst 9 Het werk is ruim vijf meter hoog en bijna acht meter breed. Dit enorme formaat past goed bij het genre waartoe het behoort: het historiestuk. Gros slaagde erin het schilderij binnen een jaar te voltooien. Het werd samen met andere historiestukken in Parijs tentoongesteld in de Salon van Het historiestuk van Gros maakte propaganda voor Napoleon en zijn politiek en moest de nationalistische gevoelens van het Franse volk versterken. Maar historiestukken hadden nog een ander doel. 1p 23 Geef aan welk doel dit was. afbeelding 4 De Salon, die in de negentiende eeuw in het Musée du Louvre werd gehouden, speelde als instituut een belangrijke rol in de kunstwereld. 1p 24 Geef aan welke betekenis de Salon voor de kunstwereld had. VW-1029-a-14-1-o 8 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 89

91 afbeelding 1, 5, 6 en 7, tekst 10 In 1808 trok Napoleon met zijn troepen Spanje binnen. Het Spaanse volk verzette zich hevig en er volgden jaren van bloedige strijd. De schilder Francisco de Goya maakte naar aanleiding hiervan 82 prenten over de verschrikkingen van de oorlog: Los desastres de la guerra. Goya laat, net als Gros, doden en gewonden zien. Maar Goya verbeeldt het menselijk leed op een heel andere manier. Zijn visie kan in verband gebracht worden met twee belangrijke stromingen in de kunst van de negentiende eeuw. 3p 25 Noem deze stromingen en leg uit waarom Goya s werk erbij aansluit. Geef ook aan wat het inhoudelijke verschil is met de manier waarop Gros de doden en gewonden weergeeft. afbeelding 8, tekst 11 Ruim een eeuw na de Desastres van Goya onderging Europa de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog. Ernst Ludwig Kirchner verbeeldde zijn paniek en ontreddering in een serie houtsnedes over een man die lijdt aan paranoia. Kirchners vormgeving betekende een radicale breuk met de esthetische traditie van de negentiende eeuw. 3p 26 Leg uit waarom Kirchner met die traditie wilde breken. Bespreek daarna aan de hand van drie aspecten van de vormgeving hoe hij emotie uitdrukt in het schilderij op afbeelding 8. afbeelding 9, 10 en 11, tekst 12 Op afbeelding 9 en 10 zie je een beeld van Ossip Zadkine uit 1949/50. Hij maakte het naar aanleiding van een bezoek aan het gebombardeerde Rotterdam en noemde het De Verwoeste Stad. Afbeelding 11 is een detail. 2p 27 Leg uit hoe voorstelling en vormgeving van het beeld de vernietiging van Rotterdam symboliseren. afbeelding 1 en 9, tekst 9 en 12 Zadkines beeld maakte diepe indruk op Gerrit van der Wal, algemeen directeur van warenhuisconcern De Bijenkorf in Rotterdam. Hij besloot om bij de kunstenaar een monumentale bronzen versie van De Verwoeste Stad te bestellen. De opdracht aan Zadkine is van een andere aard dan de opdracht die Napoleon een eeuw eerder verstrekte. 2p 28 Leg uit wat het fundamentele verschil is tussen deze opdracht en die uit de negentiende eeuw. Formuleer je antwoord vanuit de kunstenaar of vanuit de opdrachtgever. Betrek de tijd in je antwoord. Let op: de laatste vragen van dit examen staan op de volgende pagina. VW-1029-a-14-1-o 9 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 90

92 afbeelding 9, 10 en 11, tekst 12 Toen het beeld in 1956 zijn plaats aan de Leuvehaven kreeg, schreef de kunstcriticus A.M. Hammacher:...dit beeld deed een groot deel van de bevolking zijn vooroordeel tegen de moderne kunst opgeven, nog nooit heeft een openbaar monument zo'n sterke invloed uitgeoefend. 1p 29 Leg uit waarom Zadkines beeld dat kon bewerkstelligen. De opmerking van Hammacher past goed bij een maatschappelijk ideaal ten aanzien van kunst in die tijd. 1p 30 Geef aan wat de strekking is van dit ideaal. afbeelding 12, 13, 14 en 15 Op afbeelding 12 tot en met 15 zie je het Holocaust-Monument in Berlijn van de Amerikaanse architect Peter Eisenman. Het is ontworpen ter herdenking van de Joden die in de Tweede Wereldoorlog door de nazi's zijn vermoord. Het monument werd in 2005 geopend. 3p 31 Leg uit hoe dit monument naar de Holocaust verwijst. Betrek drie aspecten van de vormgeving in je antwoord. afbeelding 12, 13, 14 en 15 Het monument bestaat uit 2711 betonblokken die telkens ongeveer een meter uit elkaar liggen. Het grootste blok is 4,5 meter hoog, het kleinste twintig centimeter. Het terrein daalt op sommige plekken tot meer dan twee meter onder straatniveau. Het werk van Eisenman dwingt tot een andere vorm van herdenken dan eerdere oorlogsmonumenten. 2p 32 Geef aan waarom dit monument tot een andere manier van gedenken uitnodigt en geef aan wat die nieuwe manier van gedenken inhoudt. geluidsfragment 1, tekst 13 In 1976 schreef de Poolse componist Henryk Gorecki zijn Symphony of Sorrowful Songs, Symfonie van droevige liederen. In het geluidsfragment hoor je hieruit een gedeelte. Er wordt een tekst gezongen die een achttienjarig meisje in 1944 in haar cel in het hoofdkwartier van de Gestapo kraste. Net als het Holocaust-Monument geeft de muziek uitdrukking aan het onzegbare en wordt dan ook vaak gebruikt bij herdenkingen. 2p 33 Leg uit waarom deze muziek goed past bij het herdenken. Betrek twee kenmerken van de muziek in je uitleg. Bronvermelding De in dit examen gebruikte bronnen zijn vermeld in het examen zelf en/of in het correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. einde VW-1029-a-14-1-o 10 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 91

93 Bijlage VWO 2014 tijdvak 1 kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Tekstboekje VW-1029-a-14-1-b Pagina: 92

94 Tekst 1 Beestenboeken of bestiaria behoren tot de middeleeuwse literatuur. Het zijn collecties van beschrijvingen en interpretaties van dieren, fabeldieren, maar ook van planten en stenen. Zowel de uiterlijke verschijning als het gedrag van dieren werd in bestiaria beschreven en met miniaturen geïllustreerd. In de twaalfde en dertiende eeuw is er sprake van een bloeitijd van de Franse bestiaria. Het beestenboek van de geestelijke Pierre de Beauvais uit het begin van de dertiende eeuw is een van de bekendste. Dit boek is voor het grootste deel gebaseerd op een anonieme Griekse tekst uit 200 na Christus die bekendstaat als de Physiologus of de natuurkundige. Dit is een handboek in 49 hoofdstukken over dieren, planten en stenen. Aangenomen wordt dat de auteur van de Physiologus werkzaam was in Alexandrië (Egypte), dat in de tweede en derde eeuw een centrum van kennis was. Hier hielden theologen zich bezig met de, voornamelijk allegorische, uitleg van de Bijbel. In dit klimaat ontstond de symbolische studie van de zoölogie, waarvan de Physiologus het belangrijkste voorbeeld werd. Aan de beschrijvingen van de fauna en de flora in de Physiologus werd, onder invloed van de kerkvaders en de Bijbel, een christelijke morele uitleg toegevoegd. Tekst 2 Tot de achttiende eeuw werd de gotische stijl gezien als de primitieve en barbaarse kunstvorm van de Goten. De geschiedschrijver Giorgio Vasari ( ) zag hen als een volk dat de klassieke cultuur van de oudheid zou hebben vernietigd. Vasari constateerde een opbloei van de kunsten na de middeleeuwen. In het midden van de achttiende eeuw ontstond een hernieuwde interesse in de gotiek: de Gothic Revival als onderdeel van de algehele herwaardering van de middeleeuwen. In eerste instantie werd deze herwaardering zichtbaar in de architectuur. Op veel plaatsen, eerst in Engeland maar vanaf de negentiende eeuw ook in de rest van West-Europa, werden gebouwen ontworpen in een stijl die gebaseerd was op de gotische bouwstijl van de middeleeuwen. In diezelfde tijd ontstond de Gothic Novel als literair genre. Gothic novels als Mary Shelley s Frankenstein (1816) en John William Polidori s The Vampyre (1819) behoorden tot het romantische oeuvre, evenals de aquarellen en schilderijen van William Blake. VW-1029-a-14-1-b 2 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 93

95 Tekst 3 Vlad III, bijgenaamd graaf Dracula, was in de vijftiende eeuw vorst van Walachije in het huidige Roemenië. Hij verzette zich tegen de Turken en de uitbreiding van het Ottomaanse Rijk. Zijn bijnaam komt van het Latijnse woord draco dat zoon van de draak betekent. Later werd de naam in verband gebracht met de duivel. Graaf Vlad III is hoogstwaarschijnlijk de historische figuur waaraan Bram Stoker de naam van zijn romanfiguur Dracula ontleende. De film Nosferatu, eine Symphonie des Grauens (in Nederland uitgekomen als Nosferatu, de Gesel van de mensheid) gaat over graaf Orlok, wiens personage gebaseerd is op dat van graaf Dracula. Orlok wil zijn kasteel in de Karpaten verkopen en schakelt makelaar Thomas Hutter in. De verkoop wordt geregeld en Hutter overnacht in het kasteel. Als hij s morgens wakker wordt ontdekt hij bijtwonden in zijn hals. De graaf probeert Hutter de volgende nacht opnieuw aan te vallen. Op dat moment krijgt Hutters vrouw thuis hevige nachtmerries. Haar geschreeuw heeft effect tot in de Karpaten, want Orlok schrikt en blaast de aftocht. Hij blijkt vertrokken naar zijn nieuwe woonplaats, het dorp van Hutter. Als Hutter thuiskomt hoort hij dat daar verschillende mysterieuze sterfgevallen hebben plaatsgevonden. Zijn vrouw ontdekt dat de vampier niet tegen zonlicht kan. Orlok wordt vervolgens in een val gelokt en aan zonlicht blootgesteld, waarna hij in rook opgaat. Tekst 4 De dichter en literatuurcriticus Heinrich Heine ( ) was een van de belangrijkste Duitse schrijvers uit de negentiende eeuw. Zijn werken beschrijven nostalgische gevoelens, persoonlijke reizen en de natuur, maar worden ook gekenmerkt door een maatschappijkritische, satirische ondertoon. Zijn lyrische gedichten zoals Liedboek (1827) zijn omgezet in liederen door romantische componisten als Robert Schumann en Franz Schubert. In 1835 schreef Heine De l Allemagne/Over Duitsland waarin hij een Slavische legende opnam over zogenaamde Wili s. Dit zijn wraakzuchtige geesten van bedrogen meisjes, die vóór hun huwelijk in de steek zijn gelaten. s Nachts komen deze Wili s uit hun graven om nietsvermoedende mannen de dood in te dansen. Net als vampiers verdwijnen zij zodra het licht wordt. De dichter en danscriticus Théophile Gautier schreef op basis van dit verhaal een libretto voor het romantische ballet Giselle. Hierin danste zijn grote liefde, Carlotta Grisi, de hoofdrol. VW-1029-a-14-1-b 3 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 94

96 Tekst 5 Giselle Ballet-pantomime in 2 akten. Choreografie: J. Perrot en J. Coralli. Muziek: A. Adam. Libretto: T. Gautier en J. Saint-Georges. Decors: P. Ciceri. Synopsis Akte 1: Graaf Albrecht, prins van Silezië, verlaat een jachtpartij aan het hof. Verkleed als eenvoudige dorpsjongen wil hij het boerenmeisje Giselle, dat erg van dansen houdt, verleiden. Hilarion, de boswachter, is ook verliefd op Giselle. Hij ontdekt de ware identiteit van Albrecht wanneer hij diens mantel en zwaard vindt. Hij onthult die aan Giselle tijdens het bezoek van de adellijke jachtstoet. Giselle ziet de edelvrouw waarmee Albrecht verloofd is. Ze wordt waanzinnig en steekt zich dood met Albrechts zwaard. Akte 2: In het maanverlichte bos rijzen de Wili s uit hun graven om mannen die zich in de buurt wagen meedogenloos mee te sleuren in een dodelijke dans. Myrtha, koningin van deze wraakgodinnen, wijdt Giselle in. Hun eerste slachtoffer wordt Hilarion, die Giselles graf bezoekt. Daarna is de berouwvolle Albrecht aan de beurt. Maar de onvoorwaardelijke liefde van Giselle redt hem van de dood. Zij rekt de tijd door met hem te dansen tot de dageraad. Zodra het licht wordt verliezen de Wili s namelijk hun boze krachten. Giselle moet de Wili s volgen in hun graf en Albrecht blijft achter, voor altijd van haar gescheiden. VW-1029-a-14-1-b 4 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 95

97 Tekst 6 In 1853 ging in Venetië de opera La Traviata in première. Het is een opera in drie akten van de Italiaanse componist Giuseppe Verdi ( ). Het libretto van Francesco Maria Piave is gebaseerd op een roman uit 1848 van de Franse schrijver Alexandre Dumas ( ): La dame aux camélias. De roman schetst het Parijse burgerleven en de kwetsbare positie die courtisanes daarin innamen. Verdi las het boek, zag de succesvolle toneelversie ervan in seizoen en componeerde meteen daarna zijn opera. Verdi had een buitenechtelijke affaire met een zangeres. Hij herkende zich in de door Dumas geschetste morele dilemma s en greep zijn kans in La Traviata om het burgerpubliek een spiegel voor te houden. Synopsis Hoofdpersoon Violetta is van lage komaf, maar verdient veel geld in de vrije liefde als maîtresse van heren van stand. Lijdend aan tuberculose, destijds een ongeneeslijke ziekte, weet ze dat ze jong zal sterven. Dan komt de jonge graaf Alfredo in haar leven, die een grote liefde voor haar heeft opgevat. Ze gaan samenleven op het platteland. Op een dag komt Alfredo s vader op bezoek. Hij vraagt Violetta om haar verhouding met Alfredo op te geven. Alfredo s zus gaat trouwen en Violetta maakt de familie te schande. Violetta zwicht voor de morele druk, verlaat Alfredo en hervat haar bestaan als courtisane. Alfredo is ontroostbaar. Er volgt pas een hereniging als Violetta op haar sterfbed ligt. Dromend over een mooie toekomst sterft ze in Alfredo s armen. VW-1029-a-14-1-b 5 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 96

98 Tekst 7 Liedtekst Zij gelooft in mij, André Hazes ze lag te slapen, k vroeg haar gisteravond wacht op mij misschien ben ik vanavond vroeger vrij, ze knikte wel van ja, maar zij kent mij nu sta ik voor jou, ik ben weer blijven hangen in de kroeg zo'n nacht ze weet 't, heb ik nooit genoeg, hoe was het? dat was alles wat ze vroeg want zij gelooft in mij, zij ziet toekomst in ons allebei, ze vraagt nooit maak je voor mij eens vrij, want ze weet, dit gaat voorbij ik schrijf m n eigen lied tot dat iemand mij ontdekt en ziet, dat een ieder van mijn songs geniet, ze vertrouwt op mij, ze gelooft in mij ik zou wachten, tot de tijd dat ieder mij herkent, en je trots kan zijn op je eigen vent, op straat zullen ze zeggen, die Hazes is bekend zolang we dromen, van t geluk dat ergens op ons wacht, dan vergeet je snel weer deze nacht zij vertrouwt op mij, dat is m n kracht, oh m n kracht VW-1029-a-14-1-b 6 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 97

99 Tekst 8 André Hazes ( ) werd nationaal bekend als Amsterdamse volkszanger. Hij trad net zo lief op in een kleine kroeg als in een afgeladen poptempel. Zijn (liefdes)leven was heftig. Hij kreeg kinderen uit verschillende huwelijken. Hij hield van bier, schreef met rijmwoordenboek bij de hand zijn pakkende levensliederen en groeide uit tot een icoon. Jong opgebrand heeft hij de harten van zo veel Nederlanders veroverd dat er nog steeds Hazes-manifestaties worden georganiseerd waarin het publiek kan meezingen met zijn liederen. Op de Albert Cuypmarkt prijkt sinds september 2005 zijn standbeeld in brons: Hazes op een barkruk met microfoon. Amsterdammers leggen nog regelmatig bloemen bij het beeld. Het publiek nam afscheid van hem (met optredens van bevriende artiesten) in Amsterdam ArenA, waar zijn kist op de middenstip van het voetbalveld stond. Tekst 9 Frankrijk werd aan het begin van de negentiende eeuw geregeerd door Napoleon Bonaparte. In 1804 kroonde hij zichzelf tot keizer. Napoleon streefde naar een dominante positie van Frankrijk in Europa. Om dit te bereiken voerde hij oorlogen tegen verschillende grootmachten waaronder Rusland. In 1807 won hij de slag bij Eylau, dat destijds in Oost-Pruisen lag en tegenwoordig bij Rusland hoort. Naar aanleiding hiervan gaf hij opdracht voor een prijsvraag om schilders de slag te laten vereeuwigen. Uit 26 ingeleverde ontwerpschetsen won Jean-Antoine Gros de prijsvraag. Hij had het voorgeschreven beeldprogramma op uitmuntende wijze weergegeven: Napoleon, vergezeld door zijn generaals, ziet toe dat zijn slachtoffers, met name die aan vijandelijke zijde, goed worden verzorgd door zijn artsen. De verliezen aan Franse zijde zijn bewust buiten beeld gelaten. Tijdens de Salon van 1808 kreeg Gros een keizerlijke onderscheiding voor zijn prestatie. De Salon, die destijds om de twee jaar werd gehouden, trok altijd veel publiek. De tentoonstellingen werden ook bezocht door de pers. Recensies over De slag bij Eylau gaven aan hoe het schilderij in die tijd werd ontvangen. VW-1029-a-14-1-b 7 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 98

100 Tekst 10 Ontstaansgeschiedenis van Los desastres de la guerra. Zaragoza (Spanje), de hoofdstad van het oude koninkrijk Aragon, werd tussen 14 juni en 14 augustus 1808 belegerd. De bezetting werd op heldhaftige wijze doorstaan onder aanvoering van generaal Palafox. In oktober werd Goya ( ), samen met andere kunstenaars, door de generaal ontboden om de ruïnes van de stad te zien en vast te leggen. Het is duidelijk dat de verwoestingen diepe indruk op Goya hebben gemaakt en een aanleiding waren tot de eerste prenten die ruim anderhalf jaar later ontstonden.(...) uit: Benno Tempel, Verschrikkingen van de oorlog, Francisco de Goya, Antwerpen 2002 Tekst 11 Ernst Ludwig Kirchner ( ) werd in 1915 opgeroepen voor een militaire training bij de rijdende artillerie. Kirchner hield van paarden maar gruwde van het leger: Ik weet dat als ik naar het front word gestuurd, ik binnen de kortste keren doodgeschoten zal worden. Binnen drie maanden werd hij ziek. Uiteindelijk lukte het hem uit het leger te worden ontslagen, naar eigen zeggen half dood van mentale en fysieke kwellingen. uit: Lucius Grisebach, Kirchner, Keulen 1996 VW-1029-a-14-1-b 8 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 99

101 Tekst 12 De Russisch-Franse beeldhouwer Ossip Zadkine was in 1947 op bezoek bij zijn Nederlandse vriend, de arts en schilder Henk Wiegersma. Tijdens dat verblijf reed hij met de trein door het naoorlogse Rotterdam. De grote lege ruimte van de gehavende stad, die in mei 1940 door de Duitsers was gebombardeerd, maakte diepe indruk op hem: Van het station af strekte zich een onmetelijke woestenij uit, zover de blik reikte. Nog in datzelfde jaar maakte hij een 1.20 meter hoge kleisculptuur getiteld De Verwoeste Stad. Dit beeld ging verloren. Maar de herinnering aan het verwoeste Rotterdam bleef hem achtervolgen. In 1948 was in het Stedelijk Museum te Amsterdam een nieuwe versie van het beeld te zien, dat twee jaar later in Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam werd geëxposeerd. Gerrit van der Wal, algemeen directeur van warenhuisconcern De Bijenkorf en groot liefhebber van moderne kunst, was zo onder de indruk dat hij het plan opvatte om een monumentale versie van het beeld te schenken aan de stad Rotterdam. Om iedere schijn van persoonlijk belang te vermijden bleef hij (tot 1978) als schenker anoniem. In 1956 kreeg het beeld een plaats in het nieuwe centrum bij de Leuvehaven. De Verwoeste Stad is een herdenkingsmonument geworden voor de vernietiging van het centrum van Rotterdam door het bombardement van de Duitsers op 14 mei 1940 en voor de slachtoffers die hierbij vielen. VW-1029-a-14-1-b 9 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 100

102 Tekst 13 De dingen die in een oorlog gebeuren zijn volgens de Poolse componist Gorecki van zo'n niet te bevatten omvang, dat je er volgens hem geen muziek over kunt schrijven. Toch wist hij in 1976 een symfonie te componeren die bijzonder geschikt bleek als muziek bij de beladen herdenkingen van de Tweede Wereldoorlog in de Duitse steden Bonn en Braunschweig. Enkele jaren na de val van de muur en de fluwelen revolutie van 1989 raakte een cd van deze symfonie een gevoelige snaar bij miljoenen mensen. In stond de cd lange tijd hoog in de hitlijsten van Engeland en de Verenigde Staten. Het middelste deel van deze Symfonie van droevige liederen belicht het leed vanuit het perspectief van een dochter. Opgepakt door de Gestapo, leeft ze grootmoedig mee met haar moeder die immers in ondraaglijke angst over haar lot verkeert. Niet huilen, moeder, Koningin van de Hemel, reinste Maagd, bescherm mij altijd. Ave Maria. De dochter kraste haar gebed in de muur van een gevangeniscel in het Palace Hotel van Zakopane bij het Tatragebergte, waar de Gestapo hoofdkwartier hield. Onder haar handtekening kraste Helena Wanda Blazusiakówna nog de regel: 18 jaar oud, gevangen sinds 26 september einde VW-1029-a-14-1-b 10 / 10 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 101

103 Examen VWO 2014 tijdvak 2 dinsdag 17 juni uur kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit drie blokken met in totaal 33 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 64 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Blok 1: Armoede en ondergang Blok 2: Expressie in dans en schilderkunst Blok 3: Zingen en schreeuwen Bij het beantwoorden van de vragen maak je gebruik van de aangeboden bronnen. Tevens wordt een beroep gedaan op je eigen kennis. In het vragenboekje staan boven de vraag meestal één of meer bronnen aangegeven die van speciaal belang zijn bij de vraag. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld. VW-1029-a-14-2-o Pagina: 102

104 Blok 1 Armoede en ondergang Dit blok gaat over armoede in het religieus drama van de middeleeuwen en over de manier waarop Bertolt Brecht de gevolgen van hebzucht behandelt. afbeelding 1, tekst 1 Op afbeelding 1 zie je een paneel van een altaarstuk uit het begin van de veertiende eeuw over het leven van de heilige Nicolaas. Hij gooit goudstukken door het raam van een arme man met drie huwbare dochters. Het verhaal is weergegeven op een manier die in de middeleeuwen heel gebruikelijk was. De schilder moest zorgen dat de beschouwer het verhaal kon lezen. 2p 1 Leg uit hoe hij daartoe het probleem van tijd en ruimte heeft opgelost. afbeelding 1 De vormgeving van afbeelding 1 is typerend voor de late middeleeuwen. 2p 2 Bespreek twee aspecten van de vormgeving waarvoor dat geldt. tekst 1 De traditie van de sinterklaasviering in onze tijd is te vergelijken met de boodschap van het middeleeuwse verhaal. 2p 3 Geef aan wat de overeenkomst en het verschil is tussen de boodschap van de middeleeuwse legende en de inhoud van ons huidige sinterklaasfeest. geluidsfragment 1 Het verhaal over de drie dochters is onderwerp van het mirakelspel Tres Filiae uit circa In het geluidsfragment hoor je de klagende vader uit het begin van het stuk. 2p 4 Leg uit hoe je kunt horen dat deze muziek uit de late middeleeuwen stamt. Betrek twee kenmerken in je antwoord. Tres Filiae werd buiten de kerk gespeeld. Het religieus drama was oorspronkelijk juist binnen de kerkelijke eredienst ontstaan. 1p 5 Geef aan welk nut drama had binnen de kerkelijke eredienst. VW-1029-a-14-2-o 2 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 103

105 Religieuze drama s waren een combinatie van muziek en spel: de teksten werden niet gesproken maar gezongen, soms in de vorm van een motet. Met een motet konden de expressiemogelijkheden van de muziek worden uitgebreid. 1p 6 Leg uit waarom dit met een motet mogelijk was. filmfragment 1 en 2, tekst 2 Armoede, schulden en motieven als goudkoorts of hebzucht zijn dankbare aanleidingen voor drama. In 1927 schreef Bertolt Brecht in de Verenigde Staten de satirische opera Opkomst en Ondergang van de stad Mahagonny. In filmfragment 1 zie je de opening van het stuk, uitgevoerd op het muziekfestival van Salzburg in Het verhaal begint met criminelen die stranden in de woestijn. Filmfragment 2 toont dezelfde scène uit een opvoering uit 1980 van toneelgroep De Appel in een regie van Erik Vos. Vos roept met zijn enscenering een andere sfeer op dan filmfragment 1 doet. 3p 7 Geef aan welke sfeer Vos oproept in filmfragment 2. Doe dat aan de hand van drie keuzes van deze regisseur. filmfragment 3, tekst 2 In filmfragment 3 zie je de scène waarin Jimmy ter dood veroordeeld wordt. Uit het vonnis spreekt een satirisch commentaar op de maatschappij van de jaren twintig. 1p 8 Leg uit welk commentaar Brecht hier geeft op de maatschappij van die tijd. Betrek het fragment in je antwoord. filmfragment 3 Brecht haalde de vierde wand weg. In zijn optiek ondermijnde die de essentie van het theater. 2p 9 Geef aan waarom Brecht die vierde wand ondermijnend vond. Geef daarna aan hoe de vierde wand in het filmfragment wordt doorbroken. filmfragment 3 Critici vonden dit stuk van Brecht emotieloos. Het publiek krijgt hier bijvoorbeeld nauwelijks medelijden met Jimmy. Ook Brechts andere werk werd eerder rationeel dan gevoelig gevonden. Brecht was het niet eens met de kritiek dat zijn epische theaterstukken afstandelijk zouden zijn. Hij vond dat er wel degelijk emotie in zijn werk zat en dat het publiek die ook moest ervaren. 1p 10 Leg uit welke emotie Brecht met zijn stukken wilde oproepen. VW-1029-a-14-2-o 3 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 104

106 filmfragment 2 en 3 Hoewel Mahagonny in 1927 geschreven werd is het stuk nog altijd populair. Sommige regisseurs vinden het werk heel erg toepasbaar op deze tijd. Dat blijkt ook uit het succes van de toneelversie van Erik Vos. 2p 11 Geef een argument waarom Mahagonny in deze versie binnen de massacultuur past. Geef ook een argument waarom het stuk niet bij de massacultuur aansluit. Blok 2 Expressie in dans en schilderkunst Dit blok gaat over expressionisme in de dans en de beeldende kunst van de twintigste eeuw. afbeelding 1, tekst 3 Parijs was aan het eind van de negentiende eeuw een stad met een bruisend cultureel leven, die een grote aantrekkingskracht uitoefende op kunstenaars. Een van hen was de Amerikaanse danseres Loïe Fuller, die in die stad veel furore maakte. Het succes dat Fuller en andere innovatieve danskunstenaars daar ten deel viel, hing samen met de grootstedelijke dynamiek van Parijs in die jaren. 2p 12 Bespreek twee factoren die aan deze dynamiek bijdroegen. afbeelding 1 en 2, tekst 3 en 4 Net als Loïe Fuller veroverde ook de Amerikaanse danseres Isadora Duncan het Europese publiek. Fuller en Duncan zetten zich af tegen de Europese traditie van het romantisch ballet uit de negentiende eeuw. 2p 13 Leg uit wat het fundamentele verschil was tussen hun benadering van dans en de traditie van het negentiende-eeuwse ballet. tekst 4 Duncan danste op blote voeten. Dat sloot aan bij de nieuwe opvattingen over dans. 2p 14 Leg dit uit. Betrek twee aspecten in je antwoord. VW-1029-a-14-2-o 4 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 105

107 filmfragment 1, tekst 5 In filmfragment 1 zie je Hexentanz van de Duitse Mary Wigman. Deze solo wordt gezien als uitdrukking van angst. 3p 15 Geef aan hoe Wigmans bewegingen, haar uiterlijke verschijning en de muziek bijdragen aan een verontrustende sfeer. afbeelding 3 Wigman was bevriend met de schilder Emil Nolde. Beiden waren gefascineerd door dans als expressiemiddel. In talrijke voorstellingen heeft Nolde dans verbeeld. Op afbeelding 3 zie je vrouwen die een wilde sacrale dans tussen brandende kaarsen uitvoeren. In dit schilderij uit 1912 drukt Nolde de extase zo direct mogelijk uit. 3p 16 Bespreek drie aspecten van de vormgeving waarmee hij dat doet. Nolde was lid van Die Brücke. Deze groep expressionistische kunstenaars liet zich onder meer inspireren door primitieve culturen van niet-westerse volkeren. 1p 17 Leg uit waarom deze niet-westerse primitieve culturen hen inspireerden. afbeelding 4, tekst 6 Na de Tweede Wereldoorlog kwam in West-Europa een nieuw soort expressionisme op. In Nederland ontstond de Experimentele kunst en internationaal werd Cobra opgericht, een groep kunstenaars die spontane uitdrukking van gevoelens nastreefde. Een van hen was Karel Appel. Op afbeelding 4 zie je Appels Vrijheidsschreeuw uit De titel verwijst in eerste instantie naar het gevoel van bevrijding na de Tweede Wereldoorlog. 2p 18 Bespreek nog twee andere vormen van vrijheid waar Appel met deze titel naar verwijst. afbeelding 5, filmfragment 2 In 1961 maakte journalist Jan Vrijman de film De werkelijkheid van Karel Appel. Je ziet hieruit een deel in het fragment. Appel zei over zijn werkwijze tegen Vrijman: Ik rotzooi maar een beetje an. 2p 19 Geef aan waarom het lijkt of Appel maar een beetje aanrotzooit. Leg daarna uit waarom die uitspraak geen juiste kwalificatie van zijn kunstenaarschap is. Betrek het filmfragment in je antwoord. VW-1029-a-14-2-o 5 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 106

108 De opmerking van Appel ging een eigen leven leiden en wekte grote verontwaardiging bij pers en publiek. Dit kwam Vrijman goed uit. Hij wilde zich met zijn film verzetten tegen het idee van de Heilige Kunst. De verontwaardiging over Appels uitspraak kwam daarbij goed van pas. 1p 20 Leg dit uit. filmfragment 3, tekst 7 Appels Vrijheidsschreeuw kan gezien worden als een reactie op de Tweede Wereldoorlog. In Duitsland verwerkten kunstenaars de oorlog vanuit een geheel ander perspectief. De vroege jeugd van de Duitse choreografe Pina Bausch, geboren in 1940, werd getekend door terugkerende bombardementen en vernietiging. Bausch droeg haar angsten, haar melancholie en pessimisme een heel leven met zich mee en dat werkte door in haar creaties. In filmfragment 3 zie je een scène uit Café Müller uit 1978, waarin Bausch zelf meedanst. De vrouwen lijken getraumatiseerd. 3p 21 Bespreek drie manieren waarop dit wordt uitgedrukt in de dans. filmfragment 3, tekst 8 In fragment 3 wordt gedanst op een melancholische aria over het verlies van een geliefde. Eenzaamheid en verdriet om verloren liefde zijn thema s die Bausch vaak aansnijdt in haar choreografieën. Het toneelbeeld speelt daarbij een belangrijke rol. 2p 22 Leg uit hoe het toneelbeeld bijdraagt aan de inhoud van Café Müller. Betrek twee aspecten van de vormgeving in je antwoord. Bausch schiep een nieuw expressionistisch danstheater. Zij reageerde daarin anders op de oorlog dan Karel Appel. 1p 23 Leg uit hoe Bausch op de oorlog reageert. Betrek de maatschappelijke situatie in je antwoord. Na het overlijden van Pina Bausch bracht de Duitse regisseur Wim Wenders in 2011 de film Pina 3D uit. Samen met de choreografe had hij jarenlang gezocht naar een geschikte manier om haar werk optimaal in beeld te brengen. De driedimensionale filmtechniek bleek een schot in de roos. Het expressionisme van Bausch komt hierin goed tot zijn recht. 1p 24 Leg uit waarom dat met de 3D-techniek zo goed tot zijn recht komt. VW-1029-a-14-2-o 6 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 107

109 Blok 3 Zingen en schreeuwen Dit blok gaat over de wijze waarop componisten en zangers in de negentiende, de twintigste en de eenentwintigste eeuw emotie uitdrukken met hun muziek. tekst 9 In de negentiende eeuw hadden veel kunstenaars het verlangen om met hun werk uitdrukking te geven aan emoties. Velen lieten zich daarbij inspireren door de werken van romantische schrijvers. Het oeuvre van de Duitse dichter Wolfgang von Goethe was erg geliefd. Dat gold met name voor zijn tragedie Faust. De inhoud van dit toneelstuk sluit aan bij de cultuur van de romantiek. 3p 25 Bespreek drie kenmerken van de romantiek die je in Faust aantreft. afbeelding 1, geluidsfragment 1 In 1814 schreef de Oostenrijkse componist Franz Schubert het lied dat je hoort in het geluidsfragment. Het is gebaseerd op Goethes Faust en heeft als titel Gretchen am Spinnrade. Gretchen zit aan haar spinnenwiel en smacht naar haar geliefde. De pianopartij versterkt het verhaal en geeft de gemoedstoestand van het meisje weer. 3p 26 Bespreek drie manieren waarop de piano in de loop van het lied Gretchens gevoelens verklankt. Het lied ontwikkelde zich in de romantiek tot een belangrijke kunstvorm. 1p 27 Leg uit waarom het lied juist voor die periode de ideale kunstvorm was. afbeelding 2 Op afbeelding 2 zie je een tekening van een Schubertiade. Dat was een huisconcert voor de vrienden van de componist. Deze bijeenkomsten waren aan het begin van de negentiende eeuw van groot belang voor Schubert en zijn vertolkers. 2p 28 Geef twee redenen waarom zulke bijeenkomsten voor hen van belang waren. VW-1029-a-14-2-o 7 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 108

110 filmfragment 1 Schubert musiceerde in kleine kring met zijn vrienden: zangers, dichters en beeldend kunstenaars en gaf vooral huiskamerconcerten. De Duitse componist Richard Wagner kreeg daarentegen de kans naar eigen inzicht een schouwburg te laten bouwen, speciaal voor zijn groots opgezette romantische muziekdrama s. In 1865 vond de première plaats van zijn opera Tristan und Isolde, over de noodlottige liefde tussen ridder Tristan en prinses Isolde. In filmfragment 1 zie je de prinses in de aria Liebestod. Ze raakt in vervoering bij het idee haar gestorven ridder te volgen in de dood. Dat zou de ultieme vervulling van hun liefde zijn. De manier waarop hier de emotie wordt verklankt is kenmerkend voor Wagner. 3p 29 Bespreek twee manieren waarop de muziek haar emotie ondersteunt. Leg daarna uit welk effect dit moest hebben op het publiek. Wagner liet zich voor zijn opera s inspireren door middeleeuwse verhalen, zoals de ridderroman Tristan uit 1200 van de Duitse schrijver Gottfried von Strassburg. Het kiezen van zo n middeleeuwse legende past in de romantiek. 1p 30 Leg dit uit. Wagners ideaal was het Gesamtkunstwerk. 2p 31 Geef aan wat hij onder een Gesamtkunstwerk verstond. Leg daarna uit wat Wagner ermee bij het publiek wilde bereiken. filmfragment 2, tekst 10 De stem is net als het lichaam een geschikt instrument om direct emoties uit te drukken. De klassiek geschoolde Duitse zangeres Nina Hagen zong ooit een popversie van Gretchen am Spinnrade, maar werd vooral bekend met een ander, eigen repertoire. Haar Unbeschreiblich weiblich werd in 1978 een grote hit. In filmfragment 2 zie je haar dit lied zingen. Hagen groeide uit tot de Duitse representant van de punkbeweging die omstreeks 1975 in Engeland opkwam. Binnen deze subcultuur uitten jongeren hun onvrede over hun uitzichtloze maatschappelijke situatie. Bekijk filmfragment 2. 3p 32 Bespreek drie manieren waarop die onvrede tot uitdrukking komt in Unbeschreiblich weiblich. VW-1029-a-14-2-o 8 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 109

111 filmfragment 3, tekst 11 Extremer dan Nina Hagen zijn de hedendaagse grunters in metal en hardcore van de eenentwintigste eeuw. In filmfragment 3 zie je Angela Gossow optreden. Daarna legt ze in een masterclass uit hoe de schreeuwtechniek werkt. Gossow blijkt in het dagelijks leven niet samen te vallen met haar act. Hagen kleedde en gedroeg zich zowel op het podium als daarbuiten punk. 2p 33 Leg uit waarom dit voor Hagen vanzelfsprekend was. Leg daarna uit waarom het voor Gossow logisch is om niet met haar act samen te vallen. Bronvermelding De in dit examen gebruikte bronnen zijn vermeld in het examen zelf en/of in het correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. einde VW-1029-a-14-2-o 9 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 110

112 Bijlage VWO 2014 tijdvak 2 kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Tekstboekje VW-1029-a-14-2-b Pagina: 111

113 Tekst 1 Sint-Nicolaas was bisschop van de stad Myra in Klein-Azië. Hij werd waarschijnlijk geboren omstreeks 280 en overleed op 6 december in het jaar 342 of 352. De heilige Nicolaas is de hoofdpersoon in tal van legenden, bijvoorbeeld de Legenda Aurea van de dertiende-eeuwse dominicaan Jacobus de Voragine. Zijn naam als weldoener en helper van de armen heeft hij te danken aan een verhaal over een man met drie dochters. Deze vader had te weinig geld om zijn dochters uit te huwelijken. Hoe hoger de bruidsschat, des te groter de kans dat een jonge vrouw een goede echtgenoot zou vinden. Zonder bruidsschat zouden zijn dochters waarschijnlijk nooit trouwen. Vanwege de armoede van hun vader waren ze gedoemd als slaven te worden verkocht, of in de prostitutie te geraken. Dan grijpt de weldoener Nicolaas in. Hij werpt tot driemaal toe een buidel met goud naar binnen, goed voor een volwaardige bruidsschat. Er wordt gezegd dat de geldbuidels terechtkwamen in de schoenen die voor de haard stonden te drogen. Alle drie de dochters konden nu een goede echtgenoot vinden en werden gered uit de armoede door de naastenliefde van Sint-Nicolaas. Dit verhaal uit de Legenda Aurea is onderwerp van het liturgisch drama Tres Filiae (De drie dochters) uit de twaalfde eeuw, dat deel uitmaakt van een verzameling: het Livre de Jeux de Fleury (Boek van Spelen uit Fleury). In totaal zijn in dit boek tien spelen opgenomen, waaronder nog drie andere wonderverhalen over Sint-Nicolaas. VW-1029-a-14-2-b 2 / 7 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 112

114 Tekst 2 Opkomst en Ondergang van de stad Mahagonny ( ) is een satirische opera van Bertolt Brecht met muziek van Kurt Weill. Het stuk gaat over drie criminelen die op de vlucht zijn voor de politie. In de woestijn stichten ze de stad Mahagonny, een paradijs voor gelukszoekers, omdat alles er draait om vermaak en plezier. Hoofdpersoon Jimmy en zijn vrienden, die als goudzoekers veel geld hebben verdiend, komen naar de stad. Jimmy maakt kennis met de jonge prostituee Jenny en wordt verliefd op haar. Ze raken aan de drank, ze gokken en geven veel te veel geld uit. Jimmy maakt schulden die hij niet terug kan betalen en moet daarom voor de rechtbank verschijnen. De rechters zijn de drie criminelen die de stad hebben gesticht. Ze leggen Jimmy de doodstraf op. Deze gebeurtenis veroorzaakt chaos en geweld en leidt uiteindelijk tot de ondergang van Mahagonny. Tekst 3 Vanuit Groot-Brittannië en de Verenigde Staten kwamen aan het eind van de negentiende eeuw sterren uit de music-hall naar Europa. De Amerikaanse danseres Loïe Fuller ( ) kwam in 1892 naar Parijs. Fuller ontwikkelde haar eigen bewegingstaal en improvisatietechniek, die schril contrasteerden met de passen en houdingen van het romantische ballet. Zij had de skirtdance uit het variététheater, het dansen in wijde rokken, uitgewerkt tot een nieuw concept. Ze danste terwijl ze haar meterslange zijden kostuums door middel van lange stokken manipuleerde. Hiermee leek ze haar armen te verlengen en kon ze de grote massa stof in alle vormen in de lucht projecteren, terwijl ze zelf om haar lichaams-as draaide. Om het theatrale effect te vergroten, experimenteerde Fuller bovendien met projecties van gekleurd licht. Haar Danse serpentine (Slangendans) die zij uitvoerde in de Folies Bergère, wekte maandenlang het enthousiasme van de Parijzenaars. Door haar theatrale experimenten met licht werd zij het symbool van elektriciteit en vooruitgang: op de Parijse Wereldtentoonstelling in 1900 had Fuller een eigen theater en was zij de grote attractie. VW-1029-a-14-2-b 3 / 7 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 113

115 Tekst 4 De Amerikaanse danseres Isadora Duncan ( ) maakte met haar vrije dans of dans van de toekomst de weg vrij voor een nieuw denken over dans. Hierin was de dans niet gevangen in een harnas van technische virtuositeit en clichématige inhoud, maar werd dans een wezenlijk expressiemiddel van een vernieuwde mensheid. Het lichaam werd ontdekt als voertuig van de ziel, als het meest directe middel om tot werkelijke expressie van emotie te komen. Isadora danste blootsvoets, in losse gewaden, met losse haren: zij danste, geïnspireerd en begeleid door de symfonische muziek van bijvoorbeeld Beethoven. Zij zocht naar de werkelijke beweegredenen van een mens, en probeerde die ook fysiek te lokaliseren. Voor haar begon alle beweging (letterlijk e-motie van e-movere, wat eruit bewegen betekent) in de zonnevlecht (plexus solaris), een knooppunt van zenuwen dat zich achter het borstbeen bevindt. Overal in Europa trad Duncan op en werd zij bejubeld. In Moskou maakte zij in 1905 grote indruk op choreograaf Michael Fokine, die zich door haar liet inspireren tot zijn balletexpressionisme. Tekst 5 De Duitse danseres Mary Wigman was in de jaren 30 van de twintigste eeuw een pionier van de expressionistische dans, de zogenaamde Ausdruckstanz. Zij ontwikkelde haar eigen theorieën over dans en danstraining, waarbij de expressie van de innerlijke beleving van de danser de leidraad vormde. Zij maakte groepsdansen voor haar leerlingen en vele solo s voor zichzelf, waaronder haar bekende Hexentanz uit Hoewel Wigman ook luchtige, vreugdevolle dansen creëerde, lag in haar werk de nadruk op dans met een wat sombere sfeer, waarin zij de duistere aard van de mens en zijn troosteloze lot onderzocht ( ). De verontrustende lading in Hexentanz laat een nauwe relatie zien met het werk van andere Duitse expressionistische kunstenaars uit die tijd. VW-1029-a-14-2-b 4 / 7 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 114

116 Tekst 6 Vlak na de Tweede Wereldoorlog ontstond er een internationale beweging van kunstenaars die welbewust het experiment in hun vaandel schreven. Zij vonden dit binnen het creatieve proces zo belangrijk, dat zij het als een samenvattende leuze voor hun streven gebruikten. Deze kunstenaars noemden hun beweging Cobra, naar de beginletters van Copenhague, Bruxelles en Amsterdam, de steden waar zij hoofdzakelijk vandaan kwamen. De cobra is ook een slang en die werd een adequaat symbool voor het strijdlustige en revolutionaire karakter dat deze internationale beweging van experimentele kunstenaars binnen zeer korte tijd zou ontplooien. Het experiment betekende dat ze hun materiaal bewust op experimentele wijze gebruikten. Zij wilden als het ware opnieuw beginnen. Het was een poging om zich op volkomen spontane wijze te uiten als een kind, als een primitief, als een geesteszieke. naar: Willemijn Stokvis, Cobra, de weg naar spontaniteit, Alphen a/d Rijn 2003 Tekst 7 De Duitse choreografe Pina Bausch ( ) wordt beschouwd als een van de belangrijkste dansvernieuwers van de twintigste eeuw. Haar grote betekenis ligt in de wijze waarop zij de Ausdruckstanz, het vooroorlogse Duitse moderne-dansexpressionisme, heeft vermengd met de verworvenheden van de postmoderne dans. Café Müller, een werk uit 1978, is terug te voeren op de jeugdervaringen van Bausch, die opgroeide als de dochter van een café- en restauranthouder in het naoorlogse Duitsland. Café Müller geeft een afspiegeling van Bausch persoonlijke herinneringen aan mensen die zij observeerde in het café van haar ouders. Het behandelt tegelijkertijd een van haar thema s: de eenzaamheid tussen geliefden en het verdriet van de afgewezene. De inhoud verhaalt ook van een zoektocht naar andere dans, een ander theater zonder verplichte schone schijn, maar met gevoel tot op het bot. o.a. naar: Servos, N., Het danstheater van Pina Bausch, Amsterdam 1982 VW-1029-a-14-2-b 5 / 7 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 115

117 Tekst 8 aria uit The Fairy Queen van Henry Purcell, 1692 O laat mij wenen, Eeuwig wenen, Mijn ogen zullen geen slaap meer toelaten. Ik verberg me voor de aanblik van de dag en zucht, zucht mijn ziel eruit. Hij is weg, weg, betreur zijn verlies. Want ik zal hem nooit meer zien. Tekst 9 De Duitse schrijver Johann Wolfgang von Goethe ( ) schreef zijn leven lang aan het toneelstuk Faust. Hij liet zich daarbij inspireren door verhalen over de Duitse historische figuur Johann Faust, een geleerde met uitzonderlijke gaven, die tussen 1480 en 1541 leefde. Goethe publiceerde het eerste deel van zijn toneelstuk, Faust I, in Pas na zijn dood in 1832 verscheen het vervolg, Faust II. In Faust I is de geleerde aan het einde van zijn wetenschappelijke loopbaan teleurgesteld over wat hij heeft bereikt: al zijn studies hebben hem geen inzicht gegeven in de echte levensvragen. Gefrustreerd roept hij met magische spreuken de duivel op, Mephistofeles, die hem verleidt tot een verbond. In ruil voor zijn ziel zal de duivel alle wensen van Faust vervullen. Ze gaan samen op reis door de wereld en komen terecht in de heksenkeuken, waar Faust door middel van magie zijn jeugd terugkrijgt. De nu weer jonge Faust wordt hevig verliefd op een vroom meisje van eenvoudige komaf, Gretchen. Zij werkt vlijtig aan haar spinnenwiel, maar sinds de ontmoeting met Faust dwalen haar gedachten telkens naar hem af. Haar familie keurt de relatie af en Gretchens broer raakt met Faust in gevecht en sterft. Als Gretchen zwanger blijkt van Faust, doodt ze, uit angst om verstoten te worden, haar kind. Ze belandt in de gevangenis, belijdt aan God haar schuld en sterft. Faust blijft eenzaam en verslagen achter. VW-1029-a-14-2-b 6 / 7 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 116

118 Tekst 10 Nina Hagen (1955) werd na de oorlog geboren in Oost-Berlijn als dochter van een Duitse actrice en zangeres. Vanaf haar vierde jaar kreeg ze ballet- en zangles. Op haar negende jaar zong ze al de moeilijkste aria s en zag men haar als een veelbelovend operatalent. Na te zijn afgewezen voor de toneelschool begon ze een loopbaan als zangeres in verschillende bands zoals Automobil. Ze maakte eind jaren zeventig furore in West-Duitsland met de Nina Hagen Band. Na haar doorbraak rond 1980 groeide ze uit tot een icoon van de kraakbeweging en de punkmuziek. Nog voor haar zeventiende onderging Hagen een abortus. In 1981 werd ze alsnog moeder van een dochter uit haar relatie met Ferdi Karmelk, gitarist in de rockband The Wild Romance van Herman Brood. Karmelk was verslaafd aan heroïne en overleed jong aan aids. Tekst 11 To grunt betekent grommen. Zangeressen als Angela Gossow brullen als wilde dieren vanuit hun middenrif. Deze stemtechniek, ontwikkeld door ruige bad boys uit de heavy metal, is geadopteerd door schreeuwmeisjes uit de death metal. Gossow van de Zweedse band Arch Enemy wordt momenteel beschouwd als een van de sterkste grunters. einde VW-1029-a-14-2-b 7 / 7 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 117

119 erratumblad kunst (algemeen) vwo Centraal examen vwo Tijdvak 2 Opgaven Aan de secretarissen van het eindexamen van de scholen voor vwo, Bij het centraal examen kunst (algemeen) vwo, op dinsdag 17 juni, aanvang 9.00 uur, moeten de kandidaten de volgende mededeling ontvangen. Deze mededeling moet bij het begin van de zitting aan de kandidaten worden uitgereikt. Bij de autoplay-cd, vraag 33, moet de vraag: Geef een verklaring voor dit verschil. Betrek het imago van beide zangeressen in je antwoord. vervangen worden door: Leg uit waarom dit voor Hagen vanzelfsprekend was. Leg daarna uit waarom het voor Gossow logisch is om niet met haar act samen te vallen. Het College voor Examens Namens deze, de voorzitter, drs. H.W. Laan VW-1029_AP-a-14-2-o-E Pagina: 118

120 Examen VWO 2013 tijdvak 1 woensdag 15 mei uur kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit drie blokken met in totaal 33 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 64 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Blok 1: De vier elementen en de affectenleer vanaf de middeleeuwen Blok 2: Water, over fonteinen in Rome en Las Vegas en een werk van Bill Viola Blok 3: Het element aarde in de dans Bij het beantwoorden van de vragen maak je gebruik van de aangeboden bronnen. Tevens wordt een beroep gedaan op je eigen kennis. In het vragenboekje staan boven de vraag meestal één of meer bronnen aangegeven die van speciaal belang zijn bij de vraag. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld. VW-1029-a-13-1-o Pagina: 119

121 Blok 1 De vier elementen Dit blok gaat over de invloed van de elementen lucht, water, vuur en aarde op de westerse cultuur en over de houding van de Kerk ten opzichte van de wetenschap. afbeelding 1, filmfragment 1, tekst 1 In de westerse cultuur spelen de vier elementen van oudsher een grote rol. Ook in de hedendaagse massacultuur zijn talloze series en films te vinden die inspiratie putten uit de elementen. Een voorbeeld hiervan is The Last Airbender van M. Night Shyamalan. Deze film uit 2010 is gebaseerd op de Amerikaanse animatieserie Avatar. Filmfragment 1 is een montage van verschillende delen uit deze film. In elk deel zijn een of meer personages te zien die één van de vier elementen personifiëren. Dat gebeurt vooral door het fysieke spel van de acteurs. 3p 1 Geef voor drie van de vier elementen aan hoe zij gepersonifieerd zijn in het fysieke spel van de personages. afbeelding 2, filmfragment 2, tekst 1 The Last Airbender is een voorbeeld uit een lange rij kunstuitingen die de strijd van de elementen als uitgangspunt hebben. In filmfragment 2 zie je een gevecht tussen water en vuur. De regisseur verbeeldt deze strijd via specifieke personages met bijbehorende eigenschappen en gedrag. 2p 2 Leg uit hoe dat in deze scène tot uiting komt. Betrek beide personages in je antwoord. afbeelding 3 en 4 In veel religies worden de vier elementen verbonden met goden. In de Griekse mythologie is Gaia de Griekse godin van de aarde: de bron van alle leven. Uranus is de god van de lucht of de hemel, Hefaistos de god van het vuur, Poseidon de machtige zeegod. 2p 3 Leg uit waarom de mens de elementen als goden zag en geef aan waarom die goden werden aanbeden. Illustreer je antwoorden met een voorbeeld. VW-1029-a-13-1-o 2 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 120

122 afbeelding 5 en 6, tekst 2 De elementenleer van Empedocles had een grote invloed op de middeleeuwse geneeskunde. Op afbeelding 5 zie je een miniatuur in een medisch boek waarop de mens te midden van de elementen is afgebeeld. De Kerk had gemengde gevoelens ten opzichte van de geneeskunde. De zorg voor de ziel zou niet te rijmen zijn met de zorg voor het lichaam. En geestelijken mochten bijvoorbeeld geen chirurgische ingrepen verrichten. 1p 4 Verklaar waarom de Kerk bezwaar had tegen chirurgische ingrepen. De natuurfilosofie van de oude Grieken had als onderwerp het zoeken naar de oorsprong van de wereld en alles wat daarin bestond. De middeleeuwse wetenschap probeerde vooral alledaagse problemen op te lossen. Dat hing samen met het gezag van de Kerk, die verdergaand onderzoek bedreigend vond. 1p 5 Leg uit waarom dat bedreigend was voor de Kerk. filmfragment 3, tekst 3 en 4 In filmfragment 3 zie je een scène uit De naam van de roos. De monniken William en Jorge zijn met elkaar in discussie. De mannen hebben duidelijk verschillende karakters, die gekoppeld kunnen worden aan de temperamentenleer. Dat kun je afleiden uit de manier waarop ze het conflict benaderen. 3p 6 Leid het temperamenttype van William en van Jorge hieruit af. Geef daarna aan hoe de regisseur het conflict filmisch heeft versterkt. afbeelding 7, tekst 5 Omstreeks de twaalfde eeuw ontwikkelde zich binnen de Kerk een nieuwe wetenschappelijke benadering, de scholastiek. De scholastiek grijpt terug op de Griekse natuurfilosofen. Maar toch is de benadering anders dan de wetenschappelijke houding die zich in de renaissance zou ontwikkelen. 2p 7 Leg uit wat het verschil is tussen de scholastieke benadering in de middeleeuwen en de wetenschappelijke houding in de renaissance. filmfragment 3, tekst 5 In de filmscène zegt Jorge dat lichtzinnigheden verwerpelijk zijn: Christus heeft nooit gelachen! Dat staat namelijk nergens in de bijbel. William, de scholasticus, is het niet met hem eens. 2p 8 Breng Williams argumentatie in verband met de scholastiek en geef aan op welke visie Jorges reactie is gebaseerd. VW-1029-a-13-1-o 3 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 121

123 filmfragment 4, tekst 4 In De naam van de roos blijkt het tweede deel van Aristoteles Poetica toch te bestaan. Dit verboden boek wordt door Jorge in een geheime bibliotheek bewaard. Filmfragment 4 is de ontknoping, waarin William zijn oplossing voor de moorden geeft. De verklaring voor de sterfgevallen kan echter op twee verschillende manieren geïnterpreteerd worden. Die interpretaties symboliseren de relatie tussen Kerk en wetenschap. 2p 9 Geef twee verklaringen voor de sterfgevallen die je uit de scène kunt afleiden. Leg daarbij uit hoe ze symbolisch geïnterpreteerd moeten worden. filmfragment 5 Aan het eind van De naam van de roos gaat de hele bibliotheek en ook de rest van de abdij in vlammen op. Dat is te zien in filmfragment 5. Het element vuur heeft in de cultuur van de Kerk een krachtige symbolische betekenis. 1p 10 Leg uit hoe de inhoud van de scène gezien kan worden als een verwijzing naar die betekenis. Blok 2 Water Dit blok gaat over fonteinen in Rome en in Las Vegas en over Bill Viola, die water een centrale rol geeft in zijn videowerk Ocean without a shore. afbeelding 1 en 2 De stad Rome werd in de loop van de zestiende en zeventiende eeuw onder het bewind van diverse pausen gerenoveerd en verfraaid. Het wegennet werd verbeterd en ieder plein kreeg zijn eigen fontein. Op afbeelding 1 en 2 zie je de Vierstromenfontein op de Piazza Navona in Rome. De fontein is omstreeks 1650 ontworpen door Gian Lorenzo Bernini. De pausen hadden er belang bij dat er voldoende fonteinen waren in de stad. 2p 11 Leg uit waarom zij daar belang bij hadden. Betrek twee functies van de fonteinen in je antwoord. VW-1029-a-13-1-o 4 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 122

124 afbeelding 3 en 4, tekst 6 De Vierstromenfontein ontleent haar naam aan de vier figuren in het midden van het bassin. Het zijn de personificaties van rivieren uit de verschillende werelddelen. Deze symboliek sluit goed aan bij de ambitie van de katholieke Kerk. 1p 12 Leg dit uit. afbeelding 1, 3, 4 en 5 Op afbeelding 5 zie je een gravure van de Piazza Navona uit de achttiende eeuw. De Vierstromenfontein domineert het plein alleen al door de grootte van de obelisk. Bovendien is het beeldhouwwerk van de fontein theatraal en imponerend vormgegeven. Dat is kenmerkend voor de stijl van de barok. Bekijk afbeelding 3 en 4. 3p 13 Bespreek drie aspecten van de vormgeving die bijdragen aan het barokke karakter. afbeelding 4 en 5, tekst 6 Paus Innocentius X gaf niet voor niets opdracht voor een monument als de Vierstromenfontein. De Kerk had in de zeventiende eeuw een specifiek belang bij dit soort imponerende kunstwerken. 2p 14 Leg uit waarom de Kerk hier juist in die tijd belang bij had. afbeelding 6, tekst 6 Bernini, die van de vorige paus veel opdrachten had gekregen, stond aanvankelijk niet bij Innocentius in de gunst. De paus zag zijn virtuoze ontwerp zonder te weten wie het gemaakt had. Op afbeelding 6 zie je dit modello : een model op schaal, van hout en terracotta. Bernini maakte het modello eigenhandig, maar heeft uiteindelijk, bij de uitvoering van het ontwerp, maar een paar figuren zelf gebeeldhouwd. In de kunstenaarspraktijk van de zeventiende eeuw was dit heel gebruikelijk. 2p 15 Leg dit uit. Leg daarna uit waarom Bernini zelf het modello maakte. VW-1029-a-13-1-o 5 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 123

125 afbeelding 7, 8 en 9, filmfragment 1, tekst 7 De fonteinen van Rome hebben door de eeuwen heen veel toeristen getrokken. Ook in Las Vegas wordt gebruik gemaakt van de aantrekkingskracht die fonteinen op toeristen hebben. Aan de hoofdstraat, de Strip, liggen veel bijzondere hotels waaronder het vermaarde Bellagio. Dit hotel dankt zijn roem onder meer aan de fonteinenshow in de waterpartij voor het gebouw. De show, die vanaf de Strip voor iedereen te zien is, trekt een groot publiek. Las Vegas is volledig gericht op de massacultuur. De fonteinenshow van het Bellagio past daar helemaal in. 2p 16 Bespreek twee kenmerken van de massacultuur die in deze show tot uiting komen. filmfragment 1 De fontein danst op de muziek. 2p 17 Bespreek drie manieren waarop de fontein en de muziek een eenheid vormen. De publicist Bas Heijne schrijft: De kitsch belooft ons waar wij naar hunkeren: onwrikbare zekerheden, absolute waarheden over leven en liefde (...). Als je deze uitspraak opvat als definitie van kitsch, is de Bellagio-show een voorbeeld van kitsch. 2p 18 Geef een argument vóór en geef een argument tegen deze conclusie. filmfragment 2 Een stad die inspireert tot kunstwerken die met water te maken hebben, is Venetië. In 2007 maakte Bill Viola een videowerk voor een locatie in deze stad. Zijn installatie kreeg de titel Ocean without a shore. Jonge en oude mensen, mannen en vrouwen, doemen een voor een op en komen door een wand van water naar de beschouwer toe. In filmfragment 2 zie je hoe een figuur door die wand van water van de ene wereld in een andere wereld komt. Die overgang wordt benadrukt door de vormgeving. 2p 19 Leg uit hoe Viola s vormgeving benadrukt dat het om twee werelden gaat. VW-1029-a-13-1-o 6 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 124

126 filmfragment 2, tekst 8 De werken van Viola gaan vaak over spiritualiteit en belangrijke momenten als geboorte, leven en dood. De kunstenaar streeft daarbij naar een versmelting van religies van over de hele wereld. Voor Ocean without a shore vond hij inspiratie in een gedicht van de Senegalese dichter Birago Diop. Viola geeft diens Afrikaanse visie op de dood op een eigen manier vorm. 2p 20 Leg uit hoe Viola het idee van het gedicht heeft verbeeld. Geef vervolgens aan welke spirituele betekenis je kunt toekennen aan het water in Ocean without a shore. afbeelding 10, 11 en 12 De installatie is gemaakt voor de Biënnale van Venetië, een kunstmanifestatie die elke twee jaar gehouden wordt. Op afbeelding 10 zie je de locatie die Viola koos. Het is een kerkje met enkele altaren waarop de videofilms geprojecteerd konden worden. 1p 21 Leg uit hoe deze locatie aansluit op het thema van Ocean without a shore. De Biënnale van Venetië bestaat al sinds 1895 en zorgt steeds voor een grote toestroom van kunstliefhebbers van over de hele wereld. Grote tijdelijke tentoonstellingen hebben een aantrekkingskracht op steeds meer mensen. Dit heeft voor een deel te maken met de toenemende mobiliteit van het publiek. 3p 22 Geef nog drie argumenten die de populariteit van grote tijdelijke kunstmanifestaties verklaren. Blok 3 Aarde Dit blok gaat over danskunstenaars in de twintigste eeuw die zich lieten inspireren door het element aarde en over de minimal music van Philip Glass. Van 1909 tot 1929 waren de Ballets Russes actief in Parijs. Impresario Serge Diaghilev inspireerde kunstenaars om op een nieuwe manier dansstukken te scheppen. 2p 23 Geef aan wat deze nieuwe manier van werken inhield. Geef ook aan wat het gevolg van deze werkwijze was. VW-1029-a-13-1-o 7 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 125

127 filmfragment 1, tekst 9 Een hoogtepunt in het repertoire van de Ballets Russes was Le Sacre du Printemps dat in 1913 in première ging. Dit ballet gaat over een lenteritueel voor de goden, die de aarde na de winter weer vruchtbaar moeten maken. Igor Stravinsky schreef het scenario en componeerde de muziek. In filmfragment 1 zie je een reconstructie in een televisiefilm uit De baanbrekende choreografie was in handen van Vaslav Nijinski, die de dans nauw verbond met de inhoud van het verhaal van het lenteoffer. 2p 24 Bespreek twee manieren waarop de choreografie aansluit bij die inhoud. geluidsfragment 1 In geluidsfragment 1 hoor je nogmaals het slot van de eerste akte, de Danse de la Terre, Dans van de Aarde. Deze muziek is typerend voor het modernisme. 3p 25 Bespreek drie kenmerken van deze muziek waarvoor dat geldt. filmfragment 1, tekst 10 Diaghilev had de rel bij de première wel voorzien. Zelfs voor de kenners die wel wat gewend waren, was Le Sacre shockerend. Het publiek kon in dit ballet geen schoonheid ontdekken. 2p 26 Leg uit waarom de verwachting van het publiek niet strookte met de bedoeling van de makers. filmfragment 2, tekst 9 In 2013 is het honderd jaar geleden dat Le Sacre du Printemps in première ging. Veel choreografen lieten zich uitdagen tot eigen versies op deze muziek. Pina Bausch bracht in 1975 met haar Tanztheater Wuppertal een eigentijdse versie van het wereldberoemde stuk. In filmfragment 2 zie je een scène uit deze productie. Het toneelbeeld verwijst bij Bausch niet zozeer naar het prehistorische verhaal, maar sluit op een andere manier aan bij de inhoud van de Sacre. 2p 27 Leg uit op welke manier de inhoud van het stuk tot uitdrukking komt in het toneelbeeld. Betrek zowel de kostuums als de vloer in je antwoord. filmfragment 3, tekst 11 In 1985 maakte choreografe Krisztina de Châtel de voorstelling Föld, het Hongaarse woord voor aarde. In filmfragment 3 zie je het begin van deze voorstelling. De Châtel zoekt vaak aansluiting bij de beeldende kunst. Conrad van de Ven ontwierp een ronde wal van aarde vermengd met turfmolm. 1p 28 Leg uit wat de relatie is tussen de vormgeving van de dans en dit toneelbeeld. VW-1029-a-13-1-o 8 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 126

128 filmfragment 4 De Châtel confronteert haar dansers vaak met natuurelementen. Zij bracht een stuk ten tonele waarin dansers te kampen hadden met harde wind uit turbines. Ook liet de choreografe hen bewegen in levensgrote cilinders gevuld met water. In Föld worden de dansers geconfronteerd met het element aarde. 2p 29 Leg uit hoe dansers en aarde elkaar wederzijds beïnvloeden. filmfragment 4 De voorstelling werd begin jaren negentig ook in Hongarije, De Châtels geboorteland, gedanst. Het Hongaarse publiek bracht het stuk in verband met vrijheidsstrijd. Dat kan verklaard worden vanuit de politieke situatie in het toenmalige Hongarije. 1p 30 Leg dit uit. afbeelding 1 en 2, filmfragment 5, tekst 12 De Châtel liet zich in haar beginperiode inspireren door de minimal art. Dat was een stroming in de beeldende kunst die omstreeks 1960 in Amerika opkwam. Op afbeelding 1 en 2 zie je kenmerkende voorbeelden van minimal art van Donald Judd en Sol Lewitt. In de dans van Föld zijn invloeden uit de minimal art zichtbaar. 2p 31 Geef hiervan twee voorbeelden. geluidsfragment 2, tekst 13 De muziek bij Föld is een gedeelte uit Another look at Harmony part IV uit 1975 van Philip Glass. Het werk van deze Amerikaanse componist wordt tot de stroming van de minimal music gerekend, verwant aan de minimal art. Minimal music kan gezien worden als reactie op de componeerstijl van het modernisme. Glass wil dat de toehoorder een andere manier van luisteren ontdekt. 2p 32 Leg uit hoe deze muziek dwingt tot een nieuwe manier van luisteren. tekst 13 en 14 In het voorwoord van de muzikale autobiografie van Glass staat: Geen enkele componist heeft deze nieuwe muziek uitgevonden. Het was een uitbarsting van de tijd, een onvermijdelijkheid. It happened. De muziek sluit blijkbaar aan bij de tijdgeest van de late jaren zestig en het begin van de jaren zeventig. 2p 33 Breng de muziek van Glass in verband met deze tijdgeest. Bronvermelding De in dit examen gebruikte bronnen zijn vermeld in het examen zelf en/of in het correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. einde VW-1029-a-13-1-o 9 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 127

129 Bijlage VWO 2013 tijdvak 1 kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Tekstboekje VW-1029-a-13-1-b Pagina: 128

130 Tekst 1 Mensen zijn altijd op zoek geweest naar een verklaring voor het ontstaan van de wereld. In veel culturen zocht men naar een oerstof waaruit alles zou zijn ontstaan. Voor de één was deze oerstof water, voor de ander was het aarde, vuur of lucht. De Griekse natuurfilosoof Empedocles, uit de vijfde eeuw voor Christus, voegde verschillende theorieën samen in zijn elementenleer. Empedocles stelde dat alles in de wereld uit één van de elementen aarde, vuur, lucht of water bestaat of uit een combinatie daarvan. Deze vier elementen vormen volgens hem de basis van alles en zijn onverwoestbaar en onveranderbaar. Ook het menselijk lichaam zou zijn samengesteld uit de vier elementen. De belangrijkste krachten in het universum waren volgens Empedocles liefde en strijd. Alles wat bestaat of ooit zou kunnen bestaan is volgens hem de resultante van de aantrekkingskracht of van de strijd tussen de elementen. Tekst 2 De elementenleer van Empedocles heeft invloed gehad op de geneeskunde. De Griekse arts Hippocrates ( voor Christus) ontwikkelde de leer van de lichaamssappen (humores) die door de Grieks/Romeinse arts Galenus in de tweede eeuw na Christus werd uitgebouwd. Deze leer vond tot ver na de middeleeuwen nog navolging. Volgens Hippocrates zijn de vier lichaamssappen slijm, bloed, gele gal en zwarte gal. Ze corresponderen met de elementen, respectievelijk water, lucht, vuur en aarde. Als de sappen uit balans raken, leidt dat tot ziekte of geestelijke stoornissen. Aderlating of dieet zou het evenwicht kunnen herstellen. VW-1029-a-13-1-b 2 / 8 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 129

131 Tekst 3 Hippocrates zegt dat de balans van de lichaamssappen per persoon kan verschillen: de een heeft meer bloed, slijm, gele gal of zwarte gal dan de ander. Het karakter van een mens werd dan ook gekoppeld aan het overheersende lichaamssap, de zogenaamde temperamentenleer. In mensen van het sanguinische type overheerst het bloed: het bijbehorende element lucht maakt hen luchtig, optimistisch, wispelturig en beweeglijk. Slijm, geassocieerd met water, definieert het flegmatische type. Dat is een mens die rustig, kalm en betrouwbaar is. In het melancholische type overheerst de zwarte gal, het element aarde. Een melancholisch mens is zwartgallig en pessimistisch. De cholerische mens is de belichaming van de gele gal, het element vuur: opvliegend, lichtgeraakt en overheersend. Tekst 4 The Name of the Rose is een film uit 1986 in de regie van Jean-Jacques Annaud. De film is gebaseerd op het boek Il nome della rosa van Umberto Eco uit Het verhaal speelt zich af in een Benedictijner abdij in Noord-Italië in het jaar De Franciscaner monnik William van Baskerville is er met zijn leerling Adso om een discrete opdracht voor de paus uit te voeren. In het klooster heerst een angstige sfeer na een aantal mysterieuze sterfgevallen. De monniken vrezen dat deze de Apocalyps aankondigen. William, die een goede reputatie heeft als onderzoeker, wordt door de abt gevraagd dit mysterie op te lossen om de rust in het klooster te herstellen. Hij ontdekt al snel dat de slachtoffers geen natuurlijke dood zijn gestorven. Ook komt hij een geheime bibliotheek op het spoor. William vermoedt een verband tussen de sterfgevallen en een ketters boek dat in de geheime bibliotheek verborgen zou zijn. Het verborgen boek is het verloren geachte tweede deel van de Poetica van Aristoteles. Het eerste deel van de Poetica gaat over de tragedie en geeft regels waaraan een goede tragedie moet voldoen. Het tweede deel, waarvan het bestaan alleen wordt vermoed, zou over de komedie gaan en over de werking van humor. VW-1029-a-13-1-b 3 / 8 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 130

132 Tekst 5 In de twaalfde eeuw bloeide in Europa het intellectuele leven op. De Franse kathedraalscholen van Parijs en Chartres vormden het middelpunt van dat intellectuele elan. De nieuwe wetenschappelijke benadering die daar ontstond wordt scholastiek genoemd. De scholastiek probeerde religieuze opvattingen te voorzien van een rationele grondslag. Alle beschikbare teksten, niet alleen de bijbel en de geschriften van de kerkvaders, maar ook de heidense klassieke teksten, werden vergeleken en tegenstrijdigheden werden al logisch redenerend bediscussieerd. De christelijke leer werd op die manier geconfronteerd met onder meer de logica van Aristoteles. Theologen bedachten allerlei vraagstellingen en wilden die volgens een vaste, wetenschappelijke methode gaan oplossen. Eigenlijk probeerden zij om het geloof en de rede met elkaar te verenigen. Eén van de grootste scholastici was Thomas van Aquino ( ), die talrijke theologische vraagstellingen behandelde in zijn Summa Theologiae, het standaardwerk van de scholastiek. Tekst 6 De Vierstromenfontein is omstreeks 1650 gemaakt in opdracht van paus Innocentius X. Diens familie, de Pamphili, bezat een stadspaleis aan Piazza Navona in Rome. Dit plein stamt uit de Romeinse tijd en was oorspronkelijk een stadion voor atletiek en hippische spelen. Zodra Innocentius tot paus was gekozen, besloot hij het Pamphilipaleis en de aangrenzende kerk van Sant'Agnese te renoveren. Midden op het plein moest een grote fontein komen, bekroond met een obelisk. Dit was een Egyptisch symbool voor de zon en het licht. In de barok werd dat uitgelegd als Lumen Christi, het licht van Christus, dat gebruikt werd als symbool voor de pauselijke macht. Innocentius liet vooraanstaande architecten ontwerpen maken voor de fontein. Gian Lorenzo Bernini kreeg uiteindelijk de opdracht. Bernini bouwde een enorme rots, waaruit hij de vier grote rivieren van de wereld liet ontspringen. Op de rots, het fundament voor de obelisk, zette hij de personificaties van die rivieren, die verwijzen naar de werelddelen: de Nijl voor Afrika, de Donau voor Europa, de Ganges voor Azië en de Rio della Plata voor Amerika. Op het beeldhouwwerk is een schild aangebracht met het pauselijk wapen van Innocentius. In een tekst onderaan de obelisk staat geschreven dat het pauselijk Rome het centrum van de wereld is. VW-1029-a-13-1-b 4 / 8 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 131

133 Tekst 7 De fonteinenshow van het Bellagio hotel. Ik wil het mooiste hotel ter wereld bouwen, zei Steve Wynn en bouwde in 1994 het Bellagio: een hotel van ongeëvenaarde elegantie en klasse op de Strip in Las Vegas in Nevada USA. Voor het drieduizend kamers tellende resort liet hij zich inspireren door het plaatsje Bellagio aan het Comomeer in Italië. Voor het hotel ligt een klein Comomeer met daarin veertienhonderd fonteinen die tot zeventig meter hoog spuiten. Na zonsondergang is er ieder kwartier een spectaculaire fonteinenshow die al vele jaren achtereen tot de beste (gratis) attractie in Las Vegas werd uitgeroepen. De muziek bij deze show bestaat uit een afwisselend repertoire van bekende evergreens. In het fragment hoor je Con te partirò, Time to say goodbye van Andrea Bocelli, hier gezongen door de Amerikaanse Sarah Brightman. Tekst 8 fragment uit een gedicht van de Senegalese dichter Birago Diop (...) De doden zijn nooit weggegaan: ze zijn in de schaduwen. De doden bevinden zich niet onder de grond: ze zijn in de ruisende boom, het kreunende woud, in water dat stroomt; (...) VW-1029-a-13-1-b 5 / 8 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 132

134 Tekst 9 In 1912 was de componist Igor Strawinsky samen met de schilder Nikolaj Roerich in de kunstenaarskolonie Talasjkino op het Russische platteland. Roerich was gefascineerd door het prehistorische Rusland. Hij idealiseerde die oude gemeenschappen, waarin de mens leefde in totale afhankelijkheid van de natuur en waarin de kunsten nog sterk verbonden waren met godsdienstige rituelen. Hier ontstond het idee voor een ballet dat oorspronkelijk de naam Het Grote Offer had, maar later de titel het Lenteoffer, Le Sacre du Printemps, kreeg. De ondertitel van het ballet luidt: Beelden uit het heidense Rusland. Strawinsky schreef de muziek voor dit ballet, Roerich ontwierp decors en kostuums, Vaslav Nijinsky maakte de baanbrekende choreografie. Le Sacre du Printemps vertelt het verhaal van een offerritueel bij een prehistorische stam, waarbij een uitverkoren meisje moet dansen tot ze er dood bij neervalt. Door dit offer zullen de goden het opnieuw voorjaar laten worden, waardoor de natuur weer gaat bloeien en de stam kan overleven. Het ballet bestaat uit twee delen: de Aanbidding van de Aarde en Het Offer. Tekst 10 Op 28 mei, de avond voor de première van Sacre, was de generale repetitie, die opmerkelijk rustig verliep. Desalniettemin was na afloop het hele gezelschap bij Larue (Diaghilev, Nijinsky, Stravinsky, Gide, Bakst, Kessler, Misia, Ravel) ervan overtuigd dat er de volgende avond bij de première een oproer zou plaatsvinden. Het is onduidelijk waarom men zo zeker was van dat oproer. De jonge Duitse diplomaat Harry Kessler schreef: Aan het eind van de voorstelling [ ] overwon een frenetieke bijval, zodat Stravinsky en Nijinsky zich lieten zien en steeds weer buigingen konden maken. We gingen naar Larue om te souperen. Stravinsky: Na de voorstelling waren we opgewonden, boos, misselijk en gelukkig. [ ] Diaghilevs enige commentaar was: Dit is precies wat ik heb gewild. VW-1029-a-13-1-b 6 / 8 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 133

135 Tekst 11 In 1963 volgde Krisztina de Châtel (1943) aan de Folkwang Hochschule in Essen les in klassieke en moderne dans, folkloredans, muziekleer en dansgeschiedenis. Later studeerde zij verder bij Koert Stuyf en Ellen Edinoff in Amsterdam. In 1977 richtte De Châtel haar eigen gezelschap op: Dansgroep Krisztina de Châtel. Als artistiek leider van dit gezelschap maakte de van oorsprong Hongaarse choreografe ruim vijftig choreografieën en twee dansfilms. Tekst 12 Minimal Art is een kunststroming die zich in de jaren 60 en 70 heeft ontwikkeld in Amerika en Engeland. Beeldend kunstenaars wilden het kunstobject terugbrengen tot de essentie. Hiervoor maakten zij gebruik van industriële processen en materialen zoals staal, perspex en zelfs TLbuizen om elementaire vormen te maken, vaak in serieproductie. Deze werken hebben niets illusionistisch en moeten het enkel hebben van de directe ervaring die de kijker bij het zien van het werk ondergaat. Het minimalisme kan worden beschouwd als een reactie op de emotionaliteit van het abstract expressionisme, dat gedurende de jaren vijftig de boventoon had gevoerd. Tekst 13 Philip Glass (1937) begon op zesjarige leeftijd met viool- en dwarsfluitlessen. Als vijftienjarige werd hij toegelaten tot de talentklas van de universiteit van Chicago, waar hij afstudeerde in wiskunde en filosofie. In 1961 haalde hij zijn Master in compositie aan de Juilliard School of Music in New York. Van 1963 tot 1965 studeerde hij compositie in Parijs. Langzamerhand nam hij steeds meer afstand van de Europese expressionistische componeerstijl. Belangrijk hierbij was de ontmoeting met de Indiase musicus Ravi Shankar. Shankar had filmmuziek geschreven en vroeg Glass die te noteren. Bij dit werk leerde hij voor het eerst de traditionele muziek van India kennen en ontdekte dat die muziek gestructureerd wordt door het ritme. Deze ontdekking leidde er toe dat hij in 1965 en 1966 besloot naar India te reizen om de traditionele muziek ter plaatse te bestuderen. Met deze kennis ontwikkelde hij een nieuwe componeerstijl, die aansloot bij de Minimal Music, hoewel Glass zelf liever spreekt van Repetitive Music. VW-1029-a-13-1-b 7 / 8 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 134

136 Tekst 14 Filosoof Henk Oosterling schrijft over de componisten van minimal music: Evenals bij hun beeldende kunstbroeders gaat de aandacht van de minimalisten uit naar het proces: naar de compositie als gebeuren, als happening, performance of Aktion. Indirect schuilt daarin een, laten we zeggen, esoterische behoefte om spelers en publiek uit te leveren aan een collectieve ervaring die hun individuele bewustzijn overstijgt. einde VW-1029-a-13-1-b 8 / 8 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 135

137 Examen VWO 2013 tijdvak 2 dinsdag 18 juni uur kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit vier blokken met in totaal 33 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 66 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Blok 1: Doop, geloofsbelijdenis en muziek in de middeleeuwen Blok 2: Hoftuinen en spektakel op het water Blok 3: De Chinese nachtegaal en Aziatische dans Blok 4: Land Art Bij het beantwoorden van de vragen maak je gebruik van de aangeboden bronnen. Tevens wordt een beroep gedaan op je eigen kennis. In het vragenboekje staan boven de vraag meestal één of meer bronnen aangegeven die van speciaal belang zijn bij de vraag. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld. VW-1029-a-13-2-o Pagina: 136

138 Blok 1 Doop, geloofsbelijdenis en muziek in de middeleeuwen Dit blok gaat over de doop en de verbeelding van dit ritueel in de middeleeuwen. De doop ligt in de muziek van de Kerk ten grondslag aan het credo. film 1 Water is in veel culturen een belangrijk onderdeel van reinigingsrituelen. Ook bij het ritueel van de doop wordt water gebruikt om het lichaam en de ziel van de mens symbolisch te zuiveren. De doop komt al voor in het Oude Testament en is tot op heden het inwijdingsritueel waarmee iemand wordt opgenomen in de christelijke Kerk. Bij de doop van prinses Amalia in 2004 sprak dominee Ter Linde: Daarom zijn wij hier rond dit kleine mensenkind, om nog eenmaal haar geboorte, die gang door het water, over te doen en haar te verbinden met U. Opdat Uw Geest haar zal bezielen en beschermen. Een inwijdingsplechtigheid als de doop heeft een sterk verbindend karakter. In de eerste plaats verbindt het de dopeling, hier Amalia, met God. 2p 1 Geef nog twee voorbeelden van verbinding bij de doop van Amalia. film 1, tekst 1 Prinses Amalia werd gedoopt met water uit de Jordaan, dat daarvoor speciaal door vrienden werd overgevlogen. Het doopwater voor Amalia is te vergelijken met een reliek. 3p 2 Leg dit uit. Noem daarna twee manieren waarop in deze kerkdienst vorm wordt gegeven aan dit reliekgehalte. afbeelding 1, tekst 1 De doop van Christus is een veelvoorkomend thema in de kunst. Op afbeelding 1 zie je een miniatuur uit De maker heeft geprobeerd het tafereel overtuigend weer te geven. Vooral de vormgeving van het water stelde hem daarbij voor problemen. 4p 3 Noem drie van die problemen en geef aan hoe ze zijn opgelost. Leg daarna uit waarom deze vormgeving past bij de tijd waarin de miniatuur is gemaakt. VW-1029-a-13-2-o 2 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 137

139 afbeelding 1 en 2, tekst 1 Voor gelovigen was de doop van Christus een belangrijk moment omdat zich toen een wonder voltrok waarbij hij feitelijk als Messias werd aangewezen:... en terstond, toen Hij uit het water opsteeg, zag Hij de hemelen scheuren en de Geest als een duif op Zich neerdalen. En een stem kwam uit de hemel: Gij zijt mijn zoon, de geliefde. (Marcus 1:10-11) Op afbeelding 2 zie je een fresco uit 1306 van Giotto. Hij verbeeldt het wonder anders dan de miniaturist van afbeelding 1. Giotto wordt met recht een voorloper van de renaissance genoemd. 2p 4 Leg uit waarom de verbeelding van het wonder bij de miniaturist middeleeuws kan worden genoemd. Leg daarna uit hoe Giotto hier al vooruitloopt op de renaissance. geluidsfragment 1, tekst 2 In navolging van Christus lieten veel volwassenen zich dopen om toe te kunnen treden tot de christelijke Kerk. Zij werden daarop voorbereid door godsdienstonderwijs en moesten aangeven dat ze het christelijk geloof wilden aannemen. Zo ontstond de geloofsbelijdenis die de dopeling zelf uitsprak. In de Katholieke Kerk wordt dit het credo genoemd, dat Ik geloof betekent. In geluidsfragment 1 hoor je het slot van een gregoriaans Credo. Credogezangen zijn bijna altijd syllabisch, met één noot per lettergreep. 2p 5 Leg uit waarom dit zo is. Geef in je uitleg een theologisch argument en een muzikaal argument. tekst 3 Rond het jaar 1000 ontwikkelde Guido van Arezzo een nieuwe muzieknotatie. Vooral voor de diensten in de kloosters was deze muzieknotatie een grote vooruitgang. 1p 6 Leg uit waarom deze nieuwe muzieknotatie een vooruitgang was. geluidsfragment 2, tekst 4 Geluidsfragment 2 is het begin van het Credo uit de Messe de Nostre Dame uit de veertiende eeuw van Guillaume de Machaut. Je hoort eerst het eenstemmige intro waarna het stuk vierstemmig wordt vervolgd. Notatie was voor Machaut een welkom hulpmiddel. 1p 7 Leg dit uit. VW-1029-a-13-2-o 3 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 138

140 afbeelding 3 en 4, geluidsfragment 2 Machaut schreef zijn Messe de Nostre Dame om uit te voeren in de kathedraal van Reims. De gothische bouwstijl van deze kathedraal sluit goed aan bij de polyfonie van deze mis. 1p 8 Leg dit uit. geluidsfragment 2 De Messe de Nostre Dame wordt nog steeds uitgevoerd en beluisterd. Maar er is een verschil in de manier waarop het werk tegenwoordig wordt gewaardeerd ten opzichte van de veertiende eeuw. 2p 9 Leg uit wat dit verschil inhoudt. Blok 2 Hoftuinen en spektakel op het water Dit blok gaat over hoftuinen in de zeventiende eeuw en een uitvoering van de opera Orfeo in een paleistuin. afbeelding 1 Op afbeelding 1 zie je een schilderij uit de zeventiende eeuw van het paleis en de tuinen van Versailles. Lodewijk XIV liet deze tuinen ontwerpen door landschapsarchitect André Le Nôtre. Tuinen speelden een grote rol in de hofcultuur. 2p 10 Bespreek twee belangrijke functies van de tuinen van Versailles. afbeelding 1, 2 en 3 Water en aarde waren belangrijke elementen voor de vormgeving van de tuinen in Versailles. In samenspraak met Lodewijk paste Le Nôtre ze bewust toe in zijn tuinaanleg. 3p 11 Geef aan hoe Lodewijk elk van beide elementen liet vormgeven. Leg daarna uit welk idee hij met die vormgeving uitdroeg. afbeelding 4, 5, 6 en 7 Op afbeelding 4, 5, 6 en 7 zie je de Apollovijver met in het midden een imposante beeldengroep die vervaardigd is omstreeks Je ziet de klassieke god Apollo die in zijn vierspan iedere dag langs de hemel rijdt. Lodewijk identificeerde zich graag met deze god. 4p 12 Bespreek twee kenmerken van de beeldengroep die bijdragen aan het imponerende karakter. Geef daarna twee redenen waarom Lodewijk zich graag identificeerde met Apollo. VW-1029-a-13-2-o 4 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 139

141 afbeelding 8, 9, 10, 11, 12 en 13, tekst 5 In navolging van Versailles werden ook aan andere Europese hoven tuinen aangelegd. Stadhouder Willem III liet voor paleis Het Loo en voor paleis Soestdijk tuinen in de Franse stijl ontwerpen. De tuin van Soestdijk is later opnieuw aangelegd in de Engelse landschapsstijl die in de achttiende eeuw ontstond. Op afbeelding 10 zie je een landschap van de Franse barokschilder Claude Lorrain. Zijn werk was een belangrijke inspiratiebron voor de Engelse landschapsstijl, een nieuw concept voor tuinen dat heel anders was dan de tuinen van Versailles en Het Loo. Bekijk ook afbeelding 11, 12 en 13. 2p 13 Leg uit wat dit nieuwe concept inhield. Leg daarna uit welke visie op de natuur je daaruit kunt afleiden. afbeelding 12 en 14, film 1, tekst 6 In 2011 ensceneerde theatergezelschap De Utrechtse Spelen een uitvoering van de achttiende-eeuwse opera Orfeo ed Euridice in de tuin van paleis Soestdijk. In filmfragment 1 zie je een stukje van de proloog die regisseur Jos Thie aan de opera vooraf liet gaan. Deze proloog hoort niet bij de oorspronkelijke opera. Maar de regisseur heeft redenen om deze scène toe te voegen. 2p 14 Leg uit welke functie deze scène hier heeft en welk effect hiermee beoogd wordt. film 2 Orfeo vraagt de goden om hem Euridice terug te geven. Hij krijgt antwoord van koningin Juliana. In het fragment zie je hoe zij als de god Amor over het water naar Orfeo toekomt. 2p 15 Geef aan waar de regisseur naar verwijst als hij de vorstin mee laat spelen in de opera. Geef ook aan waarom hij haar de rol van Amor geeft. film 3, tekst 7 Op zijn weg naar de onderwereld komt Orfeo verschillende belemmeringen tegen in de vorm van furiën die hij overwint. De regisseur heeft in zijn enscenering keuzes gemaakt om deze overwinning zichtbaar te maken. 2p 16 Bespreek twee van de keuzes die Orfeo s overwinning laten zien. VW-1029-a-13-2-o 5 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 140

142 film 4, tekst 7 Het Griekse theater wordt gezien als de bakermat van het westerse theater. Aristoteles heeft hieraan een belangrijke bijdrage geleverd. In zijn Ars Poetica beschrijft hij de principes die ten grondslag liggen aan de Griekse tragedie. Von Glucks opera Orfeo ed Euridice heeft een ander einde dan de oorspronkelijke mythe, die slecht afloopt. In de opera zorgt de plotselinge komst van de god Amor dat alles weer goed komt. Zo n deus ex machina past niet bij de principes van Aristoteles. 2p 17 Leg uit waarom een deus ex machina niet bij de principes van Aristoteles past. De recensies van Orfeo ed Euridice waren over het algemeen lovend. In 2012 werd de voorstelling wegens groot succes nogmaals opgevoerd, waardoor meer dan bezoekers de opera zagen. Toch was er ook kritiek op Thies versie van de opera. 2p 18 Geef een argument voor de lovende en een argument voor de kritische reacties op de versie van De Utrechtse Spelen. Blok 3 De Chinese nachtegaal en Aziatische dans Dit blok gaat over Aziatische invloeden in de podiumkunsten van de twintigste en eenentwintigste eeuw. geluidsfragment 1, tekst 8 In 1914 ging de opera Le Rossignol, gebaseerd op het sprookje De Chinese Nachtegaal van Hans Christian Andersen, in première. Het was een productie van de Ballets Russes. Igor Stravinsky schreef de muziek, die hij een Chinoiserie noemde. Geluidsfragment 1 laat een fragment van de Marche Chinoise, de Chinese mars horen. 2p 19 Leg uit waarom de term Chinoiserie van toepassing is op deze muziek. geluidsfragment 2 en 3, tekst 9 Het sprookje van Andersen gaat over een echte nachtegaal en een mechaniek dat het geluid van een nachtegaal imiteert. In geluidsfragment 2 hoor je de echte nachtegaal en in geluidsfragment 3 de mechanische. 2p 20 Leg uit hoe Stravinsky het verschil tussen de natuurlijke en de kunstmatige vogel uitdrukt in zijn muziek. Betrek twee muzikale verschillen in je antwoord. VW-1029-a-13-2-o 6 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 141

143 afbeelding 1, 2 en 3, film 1, tekst 10 Le Rossignol is in 2012 opgevoerd door de Nederlandse Opera in Amsterdam. De Canadese regisseur Robert Lepage zette het orkest op het podium en liet de orkestbak vollopen met water. De zangers stonden daar tot hun middel in en bedienden poppen die hun rol uitbeeldden. In het filmfragment zie je eerst de visser, dan de zingende nachtegaal en dan een scène aan het hof. Deze enscenering is heel anders dan de voorstelling van Stravinsky van een eeuw geleden. Toch lijkt het of Lepage zijn uitvoering in diens geest heeft vormgegeven. 2p 21 Bespreek twee keuzes van de regisseur die in de geest van Stravinsky zijn. tekst 9 In 1917 werkte Stravinsky de muziek van de opera om tot een instrumentale versie. Hierop maakte George Balanchine in 1925 zijn choreografie voor het ballet Le Chant du Rossignol. Henri Matisse ontwierp de kostuums voor deze productie van de Ballets Russes. Het sprookje van de Chinese nachtegaal was blijkbaar inspirerend voor kunstenaars van het modernisme. 1p 22 Leg uit waarom dit sprookje hen inspireerde. film 2 Le Chant du Rossignol werd in 1999 door de danshistorici Millicent Hodson en Kenneth Archer gereconstrueerd en uitgevoerd door Les Ballets de Monte-Carlo. In filmfragment 2 zie je een scène uit deze reconstructie. In Le Chant du Rossignol wordt de sfeer van China in dans uitgedrukt. 2p 23 Bespreek twee manieren waarop dat in deze scène gebeurt. film 3, tekst 11, tekst 12 Aziatische kunst staat in de hedendaagse cultuur nog steeds in de belangstelling. In filmfragment 3 zie je een deel van een voorstelling van het Taiwanese Cloud Gate Dance Theatre. Wereldwijd worden de dansers van dit gezelschap geprezen vanwege hun bovenmenselijke lichaamscontrole. De voorstelling is gebaseerd op een eeuwenoude vorm van bewegend mediteren. Dit is terug te zien in de dansbewegingen. 1p 24 Leg dit uit aan de hand van een voorbeeld. VW-1029-a-13-2-o 7 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 142

144 film 4 De titel van de voorstelling is Moon Water en is gebaseerd op het boeddhistisch gezegde Bloemen in een spiegel en de maan op het water zijn beide illusies. De choreograaf zegt dan ook dat Moon Water een onderzoek is naar het werkelijke in verhouding tot het onwerkelijke. Het toneelbeeld representeert dit gedachtegoed. 2p 25 Leg dit uit. film 3, tekst 12 De dans van choreograaf Lin Hwai-Min spreekt ook het Westen zeer aan. 1p 26 Breng dit in verband met de tijdgeest van de eenentwintigste eeuw. Blok 4 Land Art Dit blok gaat over Land Art in de Verenigde Staten en in Nederland. afbeelding 1 en 2, tekst 13 Land Art, ook wel aangeduid als Earth Works of Earth Art, ontstond in de jaren 60 en 70 van de twintigste eeuw aan de westkust van de Verenigde Staten. Op afbeelding 1 zie je Displaced-Replaced Mass. Michael Heizer, een van de pioniers van Land Art, liet brokstukken graniet uit het High Sierra-gebergte van Nevada verplaatsen en ingraven in het woestijngebied van diezelfde staat. Op afbeelding 2 zie je Spiral Jetty van Robert Smithson. Dit werk bestaat uit basaltblokken, aarde en kalksteen en is aangelegd in het Great Salt Lake in Utah. Deze werken liggen ver van de bewoonde wereld. Ondanks duidelijke verschillen vertonen ze overeenkomstige kenmerken die beide werken tot goede voorbeelden van Land Art maken. 2p 27 Bespreek twee van deze kenmerken aan de hand van de afbeeldingen. afbeelding 1 en 2 Land Art-kunstenaars wilden zich bevrijden van het formalisme van de atelierkunst en van de macht van galeries en musea. De keuze om zich af te keren van de traditionele artistieke instituties past goed binnen het maatschappelijke klimaat van de jaren 60 en 70. 2p 28 Leg dit uit. afbeelding 1 en 2 Land Art-kunstenaars zijn voor de uitvoering van hun ontwerp vaak afhankelijk van derden. 2p 29 Leg dit uit aan de hand van twee aspecten. VW-1029-a-13-2-o 8 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 143

145 afbeelding 1, 2, 3 en 4 Bij Land Art is documentatie van het werk in de vorm van schetsen, foto s en films van cruciaal belang. 2p 30 Leg dit uit aan de hand van twee functies van deze documentatie. afbeelding 5, film 1, tekst 14 In 1971 werd Smithson uitgenodigd om een werk in Nederland te maken. Hij ontwierp Broken Circle Spiral Hill bij een zandafgraving in de buurt van Emmen. Deze zandafgraving bleek een geschikte locatie voor Broken Circle Spiral Hill. 2p 31 Geef twee argumenten waarom deze locatie geschikt was voor Smithson. afbeelding 5, film 1, tekst 15 Smithson zei over Broken Circle: ik had dit idee van overstroming in mijn hoofd in relatie tot een specifieke watersnoodramp die in Holland in de jaren 50 plaatsvond. Bekijk afbeelding 5. 2p 32 Noem twee manieren waarop je dit idee terugziet in de vormgeving van Broken Circle. afbeelding 2, 4 en 5, tekst 14 en 15 Spiral Jetty ligt soms onder het wateroppervlak omdat het waterpeil van het Great Salt Lake wisselt. Broken Circle Spiral Hill is onderhevig aan erosie. Deze processen voegen een esthetische en een inhoudelijke waarde toe aan het werk van Smithson. 2p 33 Geef aan wat deze esthetische en deze inhoudelijke meerwaarde is. Bronvermelding De in dit examen gebruikte bronnen zijn vermeld in het examen zelf en/of in het correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. einde VW-1029-a-13-2-o 9 / 9 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 144

146 Bijlage VWO 2013 tijdvak 2 kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Tekstboekje VW-1029-a-13-2-b Pagina: 145

147 Tekst 1 De doop is het inwijdingsritueel van de christelijke Kerk. Het ritueel bestaat uit een onderdompeling of een besprenkeling met water. Historisch werd de doop beschouwd als reiniging en wedergeboorte. Een gebruikelijk thema in de christelijke kunst is de doop van Christus door Johannes de Doper. Johannes wordt beschouwd als een van de laatste profeten uit het Oude Testament en de eerste heilige uit het Nieuwe Testament. Hij leidde een ascetisch leven in de woestijn. In het water van de Jordaan doopte hij mensen die wilden boeten voor hun zonden. Op een dag kwam ook Christus naar hem toe om zich te laten dopen. Toen Johannes hem doopte daalde de Heilige Geest in de gedaante van een duif uit de hemel neer. In de iconografie van de doop wordt het water vloeiend afgebeeld. Ook in de Didachè, een van de oudst bewaarde documenten met voorschriften voor de eredienst en het kerkelijk leven, staat dat koud en stromend water de voorkeur verdient. De rooms-katholieke en de protestantse kerken kennen de kinderdoop, maar ook volwassenen worden wel gedoopt. Tekst 2 Het credo behoort tot de vaste gregoriaanse gezangen van de dagelijkse mis in kerken en kloosters. Het wordt tot op heden in sommige kerken door de gelovigen gezongen. Een rooms-katholieke mis bestaat uit twee delen, de dienst van het woord en de eucharistie. In de dienst van het woord horen de gelovigen onder meer de lezing uit het evangelie en de preek. In de eucharistie wordt de communie uitgereikt. Het credo komt na de dienst van het woord en vóór de eucharistie. De geloofsbelijdenis was oorspronkelijk immers een voorbereiding op de doop. Aan de communie kunnen alleen gedoopten deelnemen. (slot van het credo) Et unam, sanctam, catholicam et apostolicam Ecclesiam. Confiteor unum baptisma in remissionem peccatorum. Et expecto resurrectionem mortuorum, et vitam venturi saeculi. Ik geloof in de ene, heilige, katholieke en apostolische Kerk. Ik belijd één doopsel tot vergeving van de zonden. Ik verwacht de opstanding van de doden en het leven van de komende eeuwen. VW-1029-a-13-2-b 2 / 8 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 146

148 Tekst 3 De Italiaanse monnik Guido van Arezzo (ca ) had in zijn tijd een naam opgebouwd als muziekpedagoog. Die naam had hij onder meer te danken aan het notensysteem dat hij ontwikkeld had, waarbij de toonhoogte kwam vast te liggen door het gebruik van lijnen, aanvankelijk twee, later vier. Daarnaast ontwikkelde hij een methode om van blad te zingen. De notennamen die hij daarvoor gebruikte bestaan nog steeds: ut, re, mi, fa, sol, la, si. Tekst 4 Vanaf het einde van de twaalfde eeuw begon de ontwikkeling van de meerstemmige kerkmuziek. Eerst werden alleen losse misonderdelen meerstemmig gezet. In de veertiende eeuw componeerde de Franse componist Guillaume de Machaut (ca ) als een van de eersten een volledig vierstemmige mis: de Messe de Nostre Dame, de Mis voor Onze Lieve Vrouw. Guillaume de Machaut was de beroemdste componist van zijn tijd. Na een leven van reizen door heel Europa, in dienst van verschillende vorsten, werd hij in 1340 kanunnik (een lagere geestelijke) aan de kathedraal van Reims. Deze kerk was de kroningskerk van de Franse koningen en had een geschoold koor dat de missen opluisterde. Machaut maakte deel uit van dit koor en componeerde er ook voor. Hij componeerde een aantal geestelijke werken waaronder, aan het eind van zijn leven, de Messe de Nostre Dame. VW-1029-a-13-2-b 3 / 8 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 147

149 Tekst 5 In november 1684 kocht prins Willem III ( ), stadhouder van de Republiek der Verenigde Provinciën en koning van Engeland, van een Gelderse edelman het oude landhuis Het Loo. De Veluwe oefende een grote aantrekkingskracht uit op de prins, die een hartstochtelijk jager was en al meer jachthuizen bezat. Een daarvan was het jachtslot aan de Zoestdijck in de buurt van Baarn, dat de kern vormt van het latere paleis Soestdijk. Alle jachthuizen hadden grote tuinen die Willem, net als Lodewijk XIV, volgens eigentijdse ontwerpen liet veranderen. De landerijen in de Republiek kregen in deze jaren steeds meer een internationale allure. Tekst 6 In 2011 pakte het theatergezelschap De Utrechtse Spelen groot uit met de opera Orfeo ed Euridice van Christoph Willibald von Gluck. Hij componeerde zijn opera in 1762 op een libretto van Ranieri de Calzabigi. Orfeo ed Euridice werd twee zomers achtereen opgevoerd in de tuin van paleis Soestdijk. Dat paleis diende vanaf de negentiende eeuw als verblijfplaats van de familie Van Oranje. Koningin Emma bracht tot haar dood in 1934 de zomers door op Soestdijk. Haar dochter, koningin Wilhelmina, verkoos echter Het Loo boven Soestdijk. Vanaf 1937 werd Soestdijk permanent bewoond door prinses Juliana en haar gezin. Sinds de dood van prins Bernhard staat paleis Soestdijk leeg. Bij de uitvoering van Orfeo ed Euridice zat het publiek van ruim 1500 mensen op een tribune aan de rand van de paleisvijver. Het orkest stond op een ponton op het water. De personages speelden in, op, onder en rondom het water van de paleisvijver. Daarnaast speelden ook dieren een rol in de opera. Zo werd er een getrainde uil toegevoegd die op gepaste momenten door het beeld en over het publiek vloog en zelfs op de hand van Orfeo landde. De voorstelling, geregisseerd door Jos Thie, begon bij zonsondergang en eindigde in het donker. VW-1029-a-13-2-b 4 / 8 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 148

150 Tekst 7 De Griekse held Orpheus was voor de Grieken de grondlegger van de muziek. De mythische zanger en lierspeler uit de klassieke oudheid wist de levende en levenloze natuur in de ban van zijn dwingende en bedwelmende muziek te brengen. Als hij op zijn snaren tokkelde, verloren zelfs de wilde dieren hun woestheid. Hij trouwde met Eurydice, die kort na hun bruiloft stierf door de beet van een giftige slang. Orpheus was ontroostbaar en wilde haar terughalen. Hij daalde af naar de onderwereld, waar de god Hades heerste en waar wraakgodinnen, de Furiën, samen met de driekoppige hellehond Cerberus de toegang bewaakten. Allen raakten door Orpheus gezang betoverd en gaven hem toestemming om de onderwereld te betreden. Eurydice mocht haar man naar het daglicht volgen, mits hij bij de tocht naar boven niet achterom zou kijken. Maar toen hij haar niet meer hoorde keek hij toch om, waardoor hij haar voorgoed verloor. De opera van Von Gluck verloopt anders dan de mythe. Opeens verschijnt de god Amor, die Orfeo en Euridice weer bij elkaar brengt. Amor is hier een deus ex machina, een god die in het klassieke Griekse theater met behulp van een (toneel)machine letterlijk uit de hemel neerdaalde om het verhaal tot een goed of een kwaad einde te brengen. Tekst 8 China was in de fantasie van de Europeanen al sinds de reis van Marco Polo in de dertiende eeuw, een geïdealiseerde, sprookjesachtige en exotische tegenhanger van de eigen westerse maatschappij. Door handelscontacten kwamen er veel Chinese producten op de Europese markt, vaak aangepast aan de westerse smaak. Voor de Europese klant waren die goederen direct herkenbaar als Chinees, maar ze weken af van de authentieke Chinese kunst. Op die manier kregen de Europeanen een vertekend beeld van de Chinese cultuur. Aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw kwam dat exotische beeld van China in allerlei kunstdisciplines voor. Europese kunst, gebaseerd op dat vertekende beeld van China, noemt men Chinoiserie. VW-1029-a-13-2-b 5 / 8 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 149

151 Tekst 9 Le Rossignol, De Nachtegaal. I Een arme visser geniet elke nacht van de zang van de nachtegaal. Dan maakt een delegatie van de keizer haar opwachting en vraagt de nachtegaal mee te gaan naar het keizerlijk paleis. De vogel gaat akkoord, maar waarschuwt dat zijn zang toch het allermooist klinkt in de natuur. II De nachtegaal zingt voor de keizer, die diep ontroerd raakt door het gezang. Hij vraagt hoe hij de vogel kan belonen. De nachtegaal antwoordt dat de keizerlijke tranen voor hem genoeg beloning zijn. Dan komen er drie Japanse gezanten die de keizer een mechanische nachtegaal schenken. Terwijl deze zijn kunsten vertoont verlaat de echte nachtegaal stilletjes het paleis. Ontstemd verbant de keizer de weggevlogen vogel uit zijn rijk en benoemt de mechanische nachtegaal tot eerste zanger. III De keizer is ernstig ziek geworden en ligt op sterven. Plotseling komt de nachtegaal terug en geneest hem met zijn zang. De keizer vraagt de vogel voorgoed aan het hof te blijven, maar de nachtegaal wil vrij kunnen rondvliegen. Hij belooft voortaan elke nacht terug te zullen komen. De hovelingen verwachten bij dageraad de keizer dood aan te treffen, maar hij wenst hen vrolijk goedemorgen. Tekst 10 Stravinsky werkte bij Diaghilevs Ballets Russes samen met beeldend kunstenaar Alexandre Benois, die de kostuums en decors voor Le Rossignol ontwierp. Stravinsky wilde voor de uitvoering van deze opera meer nadruk op het visuele dan op de tekst. De rol van de keizer was bijna helemaal choreografisch. De nachtegaal en de visser zongen bij de première vanuit de orkestbak, terwijl zij op het toneel werden uitgebeeld door dansers. Daardoor leek het alsof er op het podium twee poppen gemanipuleerd werden door de kracht van de muziek en de twee zangstemmen in de orkestbak. VW-1029-a-13-2-b 6 / 8 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 150

152 Tekst 11 In 1973 richtte choreograaf Lin Hwai-Min in Taiwan het eerste gezelschap voor moderne dans op en noemde het Cloud Gate Dance Theatre, naar de oudst bekende Chinese dans. Het Cloud Gate Dance Theatre werd geselecteerd voor verschillende prijzen. Zo bestempelde The New York Times het in 2003 met de titel Best Dance Of The Year. De choreografie van Moon Water werd gemaakt op Bachs Zes suites voor cello solo. Tekst 12 Meditatie, ontstaan vanuit het boeddhisme, bestaat uit concentratieoefeningen die je gedachten tot rust moeten brengen. Door grote concentratie wordt je geest tot het hier en nu teruggeleid om je werkelijke zelf te ervaren. Je kunt je bij het mediteren concentreren op je ademhaling of op mantra's, woorden of geluiden die steeds worden herhaald. De geestelijke toestand tijdens het mediteren kan worden vergeleken met diepe slaap, met dit verschil dat lichaam en geest wakker zijn. Meditatie is vaak onderdeel van yoga. Tai Chi en Qi Gong (uitspraak: tsjie ghong) zijn voorbeelden van bewegend mediteren. Ze zijn deel van de Chinese leer tot behoud en verbetering van de lichamelijke en geestelijke gezondheid. Tai Chi is een vechtkunst waarbij gebruikgemaakt wordt van de veerkracht van ontspannen spieren. Bij Qi Gong bewegen de lichaamsdelen volgens een voorgeschreven patroon. Qi staat voor levensenergie. Met Tai Chi en Qi Gong bouw je energie op die je vrij door je lichaam laat stromen. Tekst 13 De Spiral Jetty van Robert Smithson in het Great Salt Lake in Utah, Verenigde Staten, ontstond naar eigen zeggen doordat Smithson graag een aardwerk wilde maken met de kleur rood. Zo kwam hij in aanraking met het Great Salt Lake, waarvan het water, volgens zijn zegsman, de kleur had van tomatensoep. Smithson ging op onderzoek uit, trof precies aan waarop hij had gehoopt en raakte in extase: Toen ik naar de plek keek, leek die wel te weerkaatsen tot aan de horizon en wekte zo de indruk van een onbeweeglijke cycloon, terwijl het flikkerende licht het landschap leek te schokken. Er verspreidde zich een sluimerende aardbeving over de flakkerende stilte in een kolkende sensatie zonder beweging. Deze plek was een draaiing die zichzelf in een immense rondheid omsloot. Uit die kolkende ruimte ontstond de mogelijkheid van de Spiral Jetty, schreef hij later. VW-1029-a-13-2-b 7 / 8 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 151

153 Tekst 14 Broken Circle Spiral Hill is het eerste werk dat valt onder wat Smithson Land Reclamation Art noemde: het opeisen van land voor de kunst. Zijn voorkeur ging daarbij uit naar het door de industrie aangetaste landschap. Dit kwam niet voort uit ecologische betrokkenheid; juist de verontreiniging van het milieu in al haar verschijningsvormen fascineerde hem als kunstenaar. Hij was geïnteresseerd in de esthetiek van landschappen die zich in een overgangsfase bevinden. Smithson wilde filmbeelden van de overstromingsramp in Zeeland van 1953 monteren met beelden uit de totstandkoming van Broken Circle Spiral Hill. Geldgebrek en de plotselinge dood van de kunstenaar in 1973 hebben dit filmproject echter stilgelegd. In 2011 is Broken Circle Spiral Hill, ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan ervan, volledig gerestaureerd en is de film alsnog tot stand gekomen. Tekst 15 Het idee van entropie - de tendens van systemen en dingen om te vergaan, op te lossen - behoort tot het gedachtegoed van Robert Smithson. Deze processen vormen een wezenlijk onderdeel van zijn werk: de natuur wordt aangetast maar gaat ook weer haar eigen gang. Smithson: Als het werk genoeg fysieke aanwezigheid heeft, zal elke natuurlijke verandering het werk waarschijnlijk ten goede komen. einde VW-1029-a-13-2-b 8 / 8 lees verder Voor alle eindexamens, zie Voor perfecte voorbereiding door en op voor je eindexamen, leerlingen! zie ook Pagina: 152

154 Examen VWO 2012 tijdvak 1 woensdag 16 mei uur kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit drie blokken met in totaal 32 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 62 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Blok 1: Piëta: beelden en muziek vanaf de middeleeuwen tot heden over Maria die treurt over de gestorven Christus Blok 2: Salome: de bijbelse figuur Salome als uitgangspunt voor beeldende kunst en dans Blok 3: Joseph: musical in Nederland en de talentenjacht voor de musical over de bijbelse figuur Jozef Bij het beantwoorden van de vragen maak je gebruik van de aangeboden bronnen. Tevens wordt een beroep gedaan op je eigen kennis. In het vragenboekje staan boven de vraag meestal één of meer bronnen aangegeven die van speciaal belang zijn bij de vraag. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld. VW-1029-a-12-1-o Pagina: 153

155 Blok 1 Piëta Dit blok gaat over de piëta in middeleeuwen en renaissance en de manier waarop kunstenaars dit onderwerp vanaf de twintigste eeuw hebben geïnterpreteerd. afbeelding 1, tekst 1 Op afbeelding 1 zie je een beschilderd houten beeld uit 1350 van een treurende Maria met de gestorven Christus op haar schoot. Dit wordt een piëta genoemd. Voorstellingen van de piëta waren in de eerste plaats bedoeld om het gevoel van de middeleeuwse beschouwer aan te spreken. 2p 1 Noem drie manieren waarop dit beeld medelijden opwekt of die emotie versterkt. afbeelding 2, tekst 2 In de renaissance worden piëta s op een geheel andere manier voorgesteld. Op afbeelding 2 zie je Michelangelo s marmeren piëta uit Michelangelo, die toen pas 24 jaar oud was, stond in Florence bekend als een getalenteerd en veelbelovend kunstenaar. De opdrachtgever koos met opzet dit onderwerp en deze kunstenaar. 2p 2 Leg uit waarom hij een piëta als onderwerp koos. Geef vervolgens aan waarom hij de opdracht aan een veelbelovend kunstenaar gaf. Giorgio Vasari schreef in de zestiende eeuw over de levens van Italiaanse kunstenaars. Hij roemde het werk van zijn tijdgenoot Michelangelo:... een kunstenaar... die in elke vaardigheid bekwaam is en wiens werk ons laat zien hoe wij volmaaktheid kunnen bereiken. 4p 3 Bespreek drie aspecten van de vormgeving van Michelangelo s piëta die beantwoorden aan het schoonheidsideaal van de renaissance. Geef daarna aan welke spirituele betekenis dit schoonheidsideaal had. geluidsfragment 1, tekst 3 De moeder die rouwt om de dood van haar zoon werd ook in teksten en muziek beklaagd. Een voorbeeld is het Stabat Mater, dat werd gezongen in de liturgie ter ere van Maria. Het Stabat Mater is een meditatief moment in de mis. De luisteraar bezint zich op het lijden van Maria en de muziek versterkt deze beleving. 2p 4 Bespreek twee manieren waarop de muziek deze beleving versterkt. VW-1029-a-12-1-o 2 lees verder Pagina: 154

156 geluidsfragment 1, tekst 4 Stabat Mater zijn de eerste woorden van de tekst, die stamt uit de middeleeuwen. Omstreeks 1590 schreef Giovanni da Palestrina muziek voor twee vierstemmige koren op deze tekst. Zijn muziek werd als voorbeeld genoemd voor de componeerstijl volgens de nieuwe regels die het Concilie van Trente had opgesteld. 1p 5 Geef aan waarom dit Stabat Mater aan die regels voldoet. Betrek de componeerstijl in je antwoord. tekst 4 Het Stabat Mater van Palestrina werd door de Kerk niet alleen gewaardeerd omdat de muziek aan de nieuwe regels voldeed. Het onderwerp of thema was bij uitstek geschikt voor het doel van de contrareformatie. 1p 6 Leg dit uit. geluidsfragment 2, tekst 3 In geluidsfragment 2 hoor je eerst het zevende en achtste couplet. Daarna verandert de tekst van perspectief in het negende en tiende couplet. 2p 7 Geef aan wat die verandering inhoudt. Geef daarna aan hoe deze verandering in de muziek tot uitdrukking is gebracht. afbeelding 3 In de twintigste eeuw gaven diverse kunstenaars een eigen invulling aan het thema piëta. De Oostenrijkse kunstenaar Oscar Kokoschka schreef in 1908 een kort toneelstuk dat hij Pietà noemde. Op afbeelding 3 zie je het affiche dat hij hiervoor ontwierp. In plaats van een bedroefde moeder schilderde Kokoschka een agressief wezen dat een man stevig in haar greep heeft. Deze agressieve inhoud wordt versterkt door de vormgeving van het affiche. 3p 8 Geef voor drie aspecten van de vormgeving aan hoe zij deze inhoud versterken. afbeelding 3 Kokoschka s toneelstuk ging over liefde en dood, over de strijd tussen de vrouw als seksueel wezen en de man die de controle over zichzelf verliest. Dit onderwerp past in de veranderende maatschappij van het begin van de twintigste eeuw. 2p 9 Leg uit hoe het onderwerp aansluit bij de cultuur van het moderne. Geef ook aan tot welke kunsthistorische stijl het affiche behoort. VW-1029-a-12-1-o 3 lees verder Pagina: 155

157 afbeelding 4 Op afbeelding 4 zie je een werk uit 2006 van de Amerikaanse fotograaf David Lachapelle. Het is de omslag van zijn boek Heaven to hell. De man moet de popster Kurt Cobain voorstellen, die aan een overdosis heroïne is overleden. Cobains weduwe Courtney Love poseerde zelf voor deze foto. Lachapelle wordt een postmoderne fotograaf genoemd. 2p 10 Leg aan de hand van twee aspecten uit waarom de foto op afbeelding 4 postmodern genoemd kan worden. film 1 De Nederlandse kunstenares Rini Hurkmans maakte in 2003 een film met de titel Dear Son. Je ziet hier een fragment waarbij het geluid is weggelaten. In het origineel klinkt een vrouwenstem, die een brief aan haar zoon voorleest. Uit de beelden die je ziet, blijkt dat Dear Son als een piëta kan worden opgevat. 2p 11 Leg uit waarom deze beelden zo kunnen worden opgevat. Geef ook aan in welk opzicht de voorstelling fundamenteel verschilt van de voorgaande piëta s. NB laat het medium (film versus stilstaande beelden) buiten beschouwing. film 1 In Dear Son speelt zich een ritueel af, dat steeds maar doorgaat. Hierdoor krijgt het werk extra betekenis. 2p 12 Geef aan wat het ritueel binnen dit werk betekent. Leg ook uit welke betekenis nog wordt toegevoegd door het voortduren van het ritueel. Blok 2 Salome Dit blok gaat over de bijbelse figuur Salome. De wijze waarop zij wordt voorgesteld in de kunst wordt onderzocht aan de hand van voorbeelden uit de middeleeuwen en de twintigste eeuw. afbeelding 1, tekst 5 Op afbeelding 1 zie je een timpaan uit de dertiende eeuw met een voorstelling van het verhaal van Salome. Er zijn verschillende manieren waarop verhalen in beeld gebracht kunnen worden. Er moeten oplossingen gevonden worden voor de plaats van handeling, die kan wisselen en voor het tijdsverloop binnen het verhaal. Dat is hier gebeurd op een manier die in de middeleeuwen heel gebruikelijk was. Daardoor is het verhaal duidelijk te lezen. 2p 13 Leg uit hoe de beeldhouwer de verandering in tijd en de verandering van plaats heeft opgelost, zodat het verhaal van Salome duidelijk te lezen is. VW-1029-a-12-1-o 4 lees verder Pagina: 156

158 afbeelding 1 en 2, tekst 5 Op afbeelding 2 zie je een miniatuur die omstreeks 1190 is gemaakt. De voorstelling heeft opvallende overeenkomsten met het reliëf op afbeelding 1. Dat kan verklaard worden vanuit de middeleeuwse opvatting over het kunstenaarschap. 1p 14 Leg dit uit. afbeelding 1 en 3, tekst 5 Op afbeelding 3 zie je een miniatuur uit 1323 uit een middeleeuwse geïllustreerde bijbel. Bekijk afbeelding 1 en 3. Salome kon goed dansen. De manier waarop zij hier is weergegeven geeft aan wat in die tijd bewonderd werd in een dansoptreden. 1p 15 Leg dit uit. De Kerk had in de middeleeuwen een negatieve opvatting over dans. Vanaf 1100 vaardigde zij zelfs dansverboden uit. Daarbij werd vaak verwezen naar het verhaal over Salome. 3p 16 Geef twee redenen waarom men dans uit de kerk probeerde te bannen. Leg ook uit waarom het verhaal van Salome geschikt was om deze weerzin tegen dans te legitimeren. film 1 Het verhaal van Salome is altijd populair gebleven. In de twintigste eeuw werd het een aantal keren verfilmd. De Hollywoodfilm Salome uit 1953 van William Dieterle, met de steractrice Rita Hayworth in de hoofdrol, is een van de bekendste. Zoals gebruikelijk in een Hollywoodfilm uit de jaren vijftig wordt het personage van Salome nogal eenduidig neergezet. Hier verleidt zij koning Herodes. Deze verleiding is clichématig uitgewerkt. Salome is bijvoorbeeld gekleed in rijke, oosters aandoende stoffen, die transparant zijn en daarmee verleidelijk. Ook haar dans en het spel van alle acteurs draagt bij aan een stereotiepe verleidingsscène. 2p 17 Geef voor het spel en voor de dans aan waarom deze op een stereotiepe manier verleiding uitdrukken. film 2, tekst 6 In 1905 componeerde Richard Strauss de opera Salome, die nog steeds met grote regelmaat wordt opgevoerd. Fragment 2 komt uit een opvoering uit Ook hier wordt verleiding getoond. De bewegingen van Salome spelen daarbij een belangrijke rol. 3p 18 Bespreek drie dansbewegingen uit deze scène en geef steeds aan waarom ze verleiding uitdrukken. VW-1029-a-12-1-o 5 lees verder Pagina: 157

159 film 3, tekst 6 De dans van Salome is een sluierdans. In filmfragment 3 zie je hoe drie verschillende sluiers een bijdrage leveren aan het spel van verleiden. 2p 19 Bespreek voor twee van de drie sluiers hoe deze zijn gebruikt in de choreografie en geef steeds aan hoe daarmee het verleidingsspel wordt benadrukt. tekst 7 De Amerikaanse Martha Graham maakte in 1944 de choreografie Herodiade. Zij nam de moeder van Salome, Herodias, als uitgangspunt en niet het verleidingsspel tussen Salome en Herodes. 1p 20 Leg uit waarom deze keuze past in Grahams visie op dans. film 4, tekst 7 In filmfragment 4 zie je een gedeelte uit Herodiade. Grahams dans wordt expressionistisch genoemd. 2p 21 Breng deze karakterisering in verband met de dans in het filmfragment. Betrek twee kenmerken in je antwoord. film 5, tekst 7 Ter gelegenheid van de 117e geboortedag van Martha Graham kwam op 10 mei 2011 een speciale Google Doodle uit. Dat is een animatie die het Google-logo op de zoekpagina bij bijzondere gelegenheden vervangt. 1p 22 Vind je dat deze Doodle recht doet aan de betekenis van Graham voor de dans? Geef een argument voor je antwoord. Betrek de dans uit de animatie in je antwoord. Blok 3 Joseph Dit blok gaat over musical in Nederland, de musical Joseph en de talentenjacht die daaraan vooraf ging. De musical ontwikkelde zich in de negentiende eeuw uit het variététheater. In het begin van de twintigste eeuw komt het genre echt tot bloei in de Verenigde Staten en Engeland. Succesvolle musicals worden vaak aan het buitenland verkocht. De teksten mogen dan vertaald worden, maar verder moet de uitvoering zoveel mogelijk gelijk zijn aan het Amerikaanse of Engelse origineel. 1p 23 Leg uit waarom het vanzelfsprekend is dat musicals als totaalpakket verkocht worden. VW-1029-a-12-1-o 6 lees verder Pagina: 158

160 film 1, tekst 8 Een populaire musical is My Fair Lady uit My Fair Lady gaat over het overwinnen van klassenverschillen. Tijdens de spraakles ontstaat een doorbraak: Eliza spreekt voor het eerst een zin in perfect Engels. Het lied voegt hier iets toe aan het verhaal. 2p 24 Leg uit wat er met het lied verteld wordt in deze scène. Betrek ook het spel van de acteurs in je antwoord. film 2 In 1960 ging de Nederlandse versie van My Fair Lady in première. Deze uitvoering wordt gezien als de eerste Nederlandse musicalproductie en werd een groot succes met meer dan 700 opvoeringen. In filmfragment 2 hoor je dat de Amerikaanse musicals uit de jaren zestig de basis vormden voor wat in Nederland toonaangevend werd. Het ligt in de lijn van de cultureel-maatschappelijke situatie in Nederland om in de jaren zestig een theatergenre uit Amerika te introduceren. Amerika gold in die tijd als het grote voorbeeld voor West-Europa. 1p 25 Geef hiervoor een cultureel-maatschappelijke verklaring. film 3, tekst 9 en 10 Annie M.G. Schmidt en Harry Bannink schreven in 1965 tekst en muziek voor de eerste echte Nederlandstalige musical. Heerlijk duurt het langst werd een groot succes. Dit kwam onder meer doordat de inhoud aansloot bij de veranderende tijdgeest. In filmfragment 3 zie je een registratie van een optreden waarin een lied uit deze musical wordt gezongen. 2p 26 Bespreek twee maatschappelijke veranderingen in de jaren zestig waarbij de inhoud van dit lied aansluit. film 3 Annie M.G. Schmidt gaf later toe dat zij, toen zij aan Heerlijk duurt het langst begon, nog nooit een musical had gezien. Dat was geen probleem, omdat de hele amusementsindustrie in de jaren vijftig en begin jaren zestig nog in de kinderschoenen stond. Dat gold eveneens voor de televisie, zoals je kunt afleiden uit filmfragment 3. Er werd bijvoorbeeld nog alleen in zwart-wit uitgezonden. 2p 27 Bespreek nog twee andere aspecten van de opnametechniek waaraan je kunt zien dat deze uitzending uit het begin van het televisietijdperk stamt. VW-1029-a-12-1-o 7 lees verder Pagina: 159

161 tekst 11 Dankzij de theaterproducent Joop van den Ende groeide de musical uit tot een breed gedragen en populair theatergenre in Nederland. Een van de producties die Van den Ende tot een succes heeft gemaakt is Joseph and the Amazing Technicolor Dreamcoat. Dit is een musical uit 1968 van Andrew Lloyd Webber en Tim Rice, gebaseerd op het bijbelverhaal van Jozef en zijn broers. Het ligt niet voor de hand om een bijbelverhaal te kiezen voor een musical. Het verhaal van Jozef bevat echter genoeg elementen om spektakel te kunnen bieden aan een groot publiek. 2p 28 Noem twee van die elementen en geef aan waarom ze geschikt zijn voor een musical. film 4 In 2007 werd er op de Engelse televisie een show uitgezonden waarbij kijkers de nieuwe Joseph konden kiezen. Deze talentenjacht heette Any dream will do, naar het gelijknamige lied in de musical. In filmfragment 4 zie je een montage met beelden uit de Engelse versie van de musical met de winnaar van de talentenjacht, Lee Mead. De musical Joseph wordt getypeerd als een eclectische voorstelling. 2p 29 Geef voor de dans en de kostuums aan hoe ze bijdragen aan het eclectische karakter. film 4 De muziek van Joseph is typerend voor het genre musical, dat een groot publiek wil aanspreken. 2p 30 Noem twee criteria waaraan de muziek dan moet voldoen en geef steeds aan hoe de muziek in het fragment daaraan beantwoordt. film 5 De Van den Ende-productie van Joseph and the Amazing Technicolor Dreamcoat ging in december 2008 in de Stadsschouwburg van Utrecht in première. Er ging eveneens een talentenjacht op de televisie aan vooraf. In het programma Op zoek naar Joseph koos het publiek de hoofdrolspeler. In het filmfragment zie je de finale met een lied van de kersverse winnaar Freek Bartels. Een televisieprogramma als Op zoek naar Joseph kan bijdragen aan de promotie en het succes van de musical. 3p 31 Geef aan de hand van drie aspecten aan waarom zo n programma een goed marketinginstrument is. VW-1029-a-12-1-o 8 lees verder Pagina: 160

162 Televisieshows waarin naar talent gezocht wordt, zoals Op zoek naar Joseph, Idols, X Factor of Popstars, zijn niet alleen in Nederland, maar in veel landen een hype. 2p 32 Geef twee verklaringen voor de populariteit van dit soort programma s bij het publiek. Bronvermelding De in dit examen gebruikte bronnen zijn vermeld in het examen zelf en/of in het correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. VW-1029-a-12-1-o 9 lees verder einde Pagina: 161

163 Bijlage VWO 2012 tijdvak 1 tijdvak 1 kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Tekstboekje VW-1029-a-12-1-b Pagina: 162

164 Tekst 1 In de twaalfde en vooral de dertiende eeuw nam de verering van de Heilige Maagd Maria, de moeder van Jezus Christus, steeds grotere vormen aan. De christelijke kerk had behoefte aan een moederfiguur, een object van verering dat in veel godsdiensten uit de oudheid centraal stond. De dertiende eeuw was een periode van religieus elan die volgde op de kruistochten. De meest vooraanstaande van de middeleeuwse theologen die tot de Mariadevotie inspireerden, was Bernardus van Clairvaux. Een piëta is een voorstelling van Maria met de gestorven Christus op haar schoot. Het onderwerp past bij de kruisafname, de bewening of lamentatie en de graflegging van Christus, maar staat niet beschreven in de bijbel. In de dertiende eeuw wordt het een veelvoorkomend thema in de religieuze kunst. Het woord piëta is afgeleid van het Latijnse pietas dat onder meer medelijden betekent. Tekst 2 In 1498 kreeg Michelangelo opdracht om een beeldhouwwerk te maken voor een Franse kardinaal, tevens ambassadeur van de Franse koning aan het pauselijk hof. Het werk was bedoeld voor het graf van de kardinaal in de Sint Pieterskerk in Rome. Jacopo Galli, een bevriend bankier en kunstverzamelaar uit Florence, stelde het contract op: Het beeld moet een geklede Mariafiguur voorstellen met de dode Christus in haar armen, het geheel op levensgroot formaat. Het werk moest in een jaar worden voltooid en moest het mooiste marmeren beeld van Rome worden, niet te overtreffen door enig andere beeldhouwer. Michelangelo zou er 450 gouden pauselijke dukaten voor krijgen. VW-1029-a-12-1-b 2 lees verder Pagina: 163

165 Tekst 3 Het Stabat Mater is een van de beroemdste Latijnse gebeden die uit de middeleeuwen zijn overgeleverd. Als gebed kende de tekst al sinds de veertiende eeuw een grote verspreiding. In de vijftiende eeuw werd het als sequentia in de misliturgie opgenomen. De tekst is talloze malen vertaald en werd door veel componisten op muziek gezet. 1 Stabat mater dolorosa Iuxta crucem lacrimosa, Dum pendebat filius; 2 Cuius animam gementem, Contristantem et dolentem Pertransivit gladius. 3 O quam tristis et afflicta Fuit illa benedicta Mater unigeniti! 4 Quae maerebat et dolebat Et tremebat, dum videbat Nati poenas incliti. 5 Quis est homo, qui non fleret, Christi Matrem si videret In tanto supplicio? 6 Quis non posset contristari, Piam matrem contemplari Dolentem cum filio? 7 Pro peccatis suae gentis Vidit Jesum in tormentis Et flagellis subditum, 8 Vidit suum dulcem natum Morientem, desolatum, Cum emisit spiritum. 9 Eia, mater, fons amoris, Me sentire vim doloris Fac, ut tecum lugeam; 10 Fac, ut ardeat cor meum In amando Christum Deum, Ut sibi complaceam. vertaling: Willem Wilmink De moeder stond door smart bevangen en met tranen langs haar wangen waar haar zoon gekruisigd hing en het was haar in haar lijden of een zwaard haar kwam doorsnijden dat dwars door het hart heen ging. Hoe verdrietig en verloren was de toch zo uitverkoren moeder die hem t leven gaf. Ze moest klagen, ze moest rouwen en ze beefde bij t aanschouwen van zijn vreselijke straf. Wie voelt er geen tranen komen, die daarheen wordt meegenomen, waar hij Christus moeder vindt? Wie zou tranen binnenhouden als hij dat verdriet aanschouwde van de moeder bij haar kind? Zij zag wat hij heeft geleden voor het kwaad dat mensen deden, zag de zwepen, zag het slaan, hoorde t kind, door haar gedragen, stervende om bijstand vragen, zag hoe hij is doodgegaan. Vrouw van liefde en genade, wil toch op mijn schouders laden alles wat u lijden doet. k Wil mijn hart aan hem verpanden, laat mij dan van liefde branden opdat ik hem zo ontmoet. VW-1029-a-12-1-b 3 lees verder Pagina: 164

166 Tekst 4 Het Concilie van Trente ( ) was een reactie op de Reformatie, de opkomst van het protestantse geloof en had als doel de herleving van de katholieke Kerk. Het concilie was de start van de Contrareformatie. Dit concilie formuleerde een canon met betrekking tot de in de mis te gebruiken muziek: Alle zaken zullen uiteraard zo geregeld moeten zijn dat de missen, of ze nu met of zonder zang worden opgedragen, de oren en het hart van degene die ze hoort rustig kunnen bereiken, wanneer alles duidelijk ( ) wordt uitgevoerd. De hele opzet van het zingen ( ) dient er niet op gericht te zijn het oor een hol genoegen te verschaffen, maar moet zodanig zijn dat de woorden voor iedereen gemakkelijk te begrijpen zijn, zodat de harten van de luisteraars gaan verlangen naar hemelse melodieën ( ). Tekst 5 Salome De bijbelse figuur Salome is ons bekend uit de evangelies van de apostelen Mattheus en Marcus, maar daarin wordt zij niet met haar naam genoemd. Die kennen wij uit het werk van Flavius Josephus, een Joods-Romeinse geschiedschrijver uit de eerste eeuw na Christus. Hij vermeldt: Herodias ( ) had een dochter, Salome; na haar geboorte brak Herodias de wetten van het land en scheidde van haar echtgenoot, terwijl hij nog in leven was, en zij trouwde met Herodes, de halfbroer van haar echtgenoot. Herodes was de tetrarch (Romeinse onderkoning) van Galilea. Zo werd Salome de stiefdochter van Herodes. Johannes de Doper veroordeelde Salome s moeder en haar nieuwe onwettige echtgenoot. Daarom liet Herodes hem gevangen zetten. Zowel Mattheus als Marcus vermeldt dat de dochter van Herodias, op de verjaardag van haar stiefvader, danste voor Herodes en zijn gasten. Daarbij behaagde zij Herodes en zijn gezelschap zozeer, dat Herodes beloofde dat zij als beloning alles mocht vragen, zelfs zijn halve koninkrijk. Salome vroeg haar moeder om advies. De wraakzuchtige Herodias zei dat ze het hoofd van Johannes de Doper moest eisen. De koning probeerde vergeefs Salome op andere gedachten te brengen, maar moest zich aan zijn belofte houden en wilde ook zijn gezicht niet verliezen tegenover zijn gasten. Hij liet de beul komen om Johannes te onthoofden. Dit hoofd werd op een schaal gepresenteerd aan Salome. Zij bracht het vervolgens naar haar moeder. VW-1029-a-12-1-b 4 lees verder Pagina: 165

167 Tekst 6 In de christelijke traditie heeft Salome altijd gediend als een icoon voor vrouwelijke verleiding. Aan het eind van de negentiende eeuw schreef Oscar Wilde een toneelstuk met de titel Salomé. Daarin zet hij Herodias dochter neer als een femme fatale, die verlangt naar Johannes de Doper, maar door hem wordt afgewezen. Met haar dans verleidt ze Herodes. In Wildes versie is het ook Salome zelf, die daarna zonder advies van haar moeder, het hoofd van Johannes eist en dat wraakzuchtig kust, als het haar op een schaal wordt aangeboden. Het is deze versie van het verhaal die de componist Richard Strauss bewerkte tot een opera in één acte, die in 1905 in Dresden in première ging. Tekst 7 Martha Grahams Herodiade uit 1944 heette aanvankelijk Mirror before me. Het is een duet voor een vrouw en een dienster en vertelt een verhaal vanuit het perspectief van Herodias. In de spiegel probeert zij te zien wat haar toekomst zal zijn en ziet zij de voortekenen van de dood. Het is het eerste stuk van Graham waarin zij, autobiografisch, vooral een innerlijk conflict vormgeeft en waarin zij zich baseert op de joods-christelijke mythologie. In haar volgende stukken gaat zij voort op deze lijn vanuit het standpunt van de heldin met haar innerlijk conflict. Daarom wordt haar werk uit die periode ook wel betiteld als gedanst psychodrama. Tekst 8 In 1956 schreven Alan Jay Lerner en Frederick Loewe My Fair Lady. Deze musical werd gebaseerd op het stuk Pygmalion uit 1912 van George Bernard Shaw. My Fair Lady werd een groot succes. In 1964 kwam een filmversie uit met Audrey Hepburn in de rol van Eliza Doolittle. London, begin twintigste eeuw. Eliza Doolittle is een net meisje, zoals ze dat zelf zegt, maar ze hoort bij de laagste klasse van de maatschappij. Ze verkoopt bloemen op straat voor een hongerloontje en praat plat Engels. Op een dag zien Henry Higgins en Kolonel Pickering haar bloemen verkopen op de markt. Higgins, professor in de linguïstiek, gaat een weddenschap aan met zijn vriend Pickering. Hij wedt dat hij in korte tijd Eliza niet alleen perfect beschaafd Engels zal leren spreken, maar dat hij haar ook de omgangsvormen van de hogere kringen zal bijbrengen. Higgins slaagt uiteindelijk in zijn opzet. Tijdens het proces is Eliza echter zodanig geëmancipeerd, dat zij niet langer afhankelijk is van de professor. Zij is net zo beschaafd geworden als hij en maakt zich los. Maar dan blijken ze verliefd geworden te zijn en trouwen ze met elkaar. VW-1029-a-12-1-b 5 lees verder Pagina: 166

168 Tekst 9 Heerlijk duurt het langst Begin jaren zestig wordt Annie (M.G. Schmidt) opgebeld door een heer die zegt: Mijn naam is John de Crane. Piet Meerburg en ik hebben het plan een Amerikaanse musical uit te brengen met Conny Stuart in de hoofdrol. Wij willen u vragen die musical te vertalen. Annie antwoordt bits: Zolang ik zelf nog zoveel ideeën heb, vertaal ik niets. Dag meneer Kramer. Nog diezelfde dag kwamen de initiatiefnemers bij haar op bezoek: Als u dan zelf zoveel ideeën hebt, mevrouw Dat bezoek is het begin van Heerlijk duurt het langst, de eerste van zeven Schmidt/Bannink musicals. Het verhaal volgens Annie: Hij en Zij, getrouwd, dochtertje van zestien. Hij gaat vreemd met secretaresse. Zij zegt: Kiezen of delen. Hij zegt: Kan niet kiezen. Zij zegt: Dan het huis uit. Hij het huis uit. Zorgen over het dartel-levende dochtertje brengen Pa en Moe weer bij elkaar. Vóór het schrijven van Heerlijk duurt het langst hadden Annie en Harry Bannink nog nooit een musical gezien. Dat weerhield hen er niet van om, zonder enige ervaring of kennis, driftig aan het werk te gaan. Er kwam veel te veel materiaal: heel wat nummers en scènes moesten geschrapt worden. De avond voor de première sneuvelde zelfs de titelsong. Het publiek merkte er niets van. Pas veel later zou men zich afvragen waarom de musical eigenlijk Heerlijk duurt het langst heet VW-1029-a-12-1-b 6 lees verder Pagina: 167

169 Tekst 10 Op een mooie Pinksterdag, als het even kon Liep ik met m'n dochter aan het handje in het parkje te kuieren in de zon Gingen madeliefjes plukken, eendjes voeren, eindeloos Kijk nou toch je jurk wordt nat, je handjes vuil en papa boos. Vader was een mooie held, vader was de baas Vader was een duidelijke mengeling van onze lieve Heer en Sinterklaas Ben je bang voor t hondje, hondje bijt niet papa zegt dat hij niet bijt Op een mooie Pinksterdag, met de kleine meid. Als het kindje groter wordt, roosje in de knop Zou je tegen alle grote jongens willen zeggen handen thuis en lazer op Heb u dat nou ook meneer, jawel meneer Precies als iedereen Op een mooie Pinksterdag laat ze je alleen. Morgen kan ze zwanger zijn, t Kan ook nog vandaag t Kan van de behanger zijn of van een Franse zanger zijn Of iemand uit Den Haag Vader kan gaan smeken en gaan preken tot hij purper ziet Vader zegt pas op m'n kind, dat hondje bijt Ze luistert niet. Vader is een hypocriet, vader is een nul Vader is er enkel en alleen maar voor de centen en de rest is flauwekul Ik wou dat ik nog een keer met mijn dochter aan het handje lopen kon Op een mooie Pinksterdag samen in de zon. VW-1029-a-12-1-b 7 lees verder Pagina: 168

170 Tekst 11 Het verhaal van Jozef Jozef was de lievelingszoon van de Hebreeuwse aartsvader Jacob. Hij werd daarom door zijn elf broers gehaat. Toen Jozef hen op een dag opzocht in het veld, trokken zij hem eerst zijn prachtige mantel uit en gooiden hem daarna in een put. Zij doodden hem niet, maar verkochten hem aan passerende kooplieden, die hem meenamen naar Egypte. De broers doopten de mantel in geitenbloed en brachten deze aan hun vader, die ontroostbaar was. In Egypte komt Jozef in dienst van Potifar, de baas van de lijfwacht van de farao. De vrouw van Potifar probeert hem te verleiden. Jozef gaat hier niet op in, maar zij dringt aan en hij vlucht. De vernederde vrouw neemt wraak: zij vertelt haar man dat Jozef haar wilde aanranden. Potifar laat hem dan in de gevangenis gooien. Daar verwerft Jozef zich al snel een reputatie door dromen te verklaren. Zijn voorspellingen komen uit. Ook de farao komt om raad. Zijn dromen gaan over zeven magere koeien die zeven vette koeien opeten. Volgens Jozef voorspelt dit zeven rijke oogsten die gevolgd zullen worden door zeven jaren hongersnood. Jozef wordt benoemd tot onderkoning en moet de oogst tijdens de goede jaren opslaan. Als de magere jaren aanbreken, blijven de Egyptenaren gespaard voor de hongerdood. Jacob stuurt zijn zonen noodgedwongen naar Egypte om graan te kopen, waar Jozef hen vergeeft voor wat ze hem aangedaan hebben. De familie blijft in Egypte en groeit in de volgende vierhonderd jaar uit tot het volk der Israëlieten. VW-1029-a-12-1-b 8 lees verder einde Pagina: 169

171 Examen VWO 2012 tijdvak 2 dinsdag 19 juni uur kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit drie blokken met in totaal 32 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 61 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Blok 1: Maria, de moeder van Jezus Christus Blok 2: An American in Paris van George Gershwin Blok 3: Engelen Bij het beantwoorden van de vragen maak je gebruik van de aangeboden bronnen. Tevens wordt een beroep gedaan op je eigen kennis. In het vragenboekje staan boven de vraag meestal één of meer bronnen aangegeven die van speciaal belang zijn bij de vraag. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld. VW-1029-a-12-2-o Pagina: 170

172 Blok 1 Maria, de moeder van Jezus Christus Dit blok gaat over de heilige maagd Maria in de beeldende kunst en de muziek. Haar plaats en betekenis komen aan bod in de kunst van de middeleeuwen, de vijftiende en zestiende eeuw en de tweede helft van de twintigste eeuw. afbeelding 1, tekst 1 Maria is in de middeleeuwen vaak afgebeeld. In de elfde en twaalfde eeuw werden bijvoorbeeld veel sculpturen gemaakt die haar met het Christuskind verheven en vorstelijk voorstellen. Op afbeelding 1 zie je een houten beeld uit het eind van de twaalfde eeuw. Het is later nogal beschadigd, waardoor Maria s handen ontbreken. De goudkleurige beschildering van het beeld benadrukt het verheven karakter van Maria en het Christuskind. 3p 1 Bespreek nog drie aspecten van dit beeld waaruit dit verheven karakter blijkt. afbeelding 2, tekst 1 Op afbeelding 2 zie je een miniatuur uit een middeleeuws boek, dat gemaakt werd in een klooster in het midden van de dertiende eeuw. Het stelt de Annunciatie voor. De middeleeuwse gelovige herkende deze scène onmiddellijk en begreep de verwijzingen naar het verhaal. 2p 2 Leg uit waarom deze voorstelling van Maria en een engel een Annunciatie voorstelt. Doe dat aan de hand van twee aspecten van de voorstelling. afbeelding 1, 2 en 3 Op afbeelding 3 zie je een Annunciatie uit het begin van de veertiende eeuw. De Italiaanse kunstenaar Duccio schilderde deze als onderdeel van een altaarstuk voor de Dom van de Italiaanse stad Siena. In deze tijd, het eind van de middeleeuwen, kregen voorstellingen gaandeweg een ander karakter. Dit sloot aan bij een verandering in de geloofsbeleving die zich langzamerhand ontwikkelde. 2p 3 Geef aan in welk opzicht de Annunciatie op afbeelding 3 vernieuwend is. Breng dit in verband met de veranderde geloofsbeleving in die tijd. VW-1029-a-12-2-o 2 lees verder Pagina: 171

173 afbeelding 4, 5, 6 en 7, tekst 2 Op afbeelding 4 en 5 zie je de voor- en achterkant van het altaarstuk, dat Duccio in 1311 voltooide. Op afbeelding 6 zie je het hoofdpaneel. Maria is hier als Maestà, koningin van de hemel afgebeeld. Dit wordt onder meer benadrukt door het gebruik van goud en andere stralende kleuren, zoals het dure ultramarijnblauw voor haar kleed. Maar het blijkt ook uit de manier waarop Maria met haar kind is voorgesteld. Bekijk afbeelding 6 en 7. 2p 4 Geef aan hoe Duccio Maria hier verbeeldt als Maestà of koningin van de hemel. Betrek twee aspecten in je antwoord. afbeelding 4 en 5, tekst 2 Toen het altaarstuk voltooid was, werd het in een plechtige processie door Siena gedragen. Daaruit blijkt dat het voor de burgers van die stad een grote betekenis had. 2p 5 Bespreek twee redenen waarom het altaarstuk destijds grote religieuze en/of maatschappelijke betekenis had voor Siena. afbeelding 6 en 8 In het begin van de zestiende eeuw schilderde de Italiaanse kunstenaar Rafael een aantal Madonna s. Op afbeelding 8 zie je een Madonna met kind uit Rafaels Maria met Christuskind verschilt in voorstelling van die van Duccio en is kenmerkend voor de renaissance. 2p 6 Leg uit wat nieuw is aan Rafaels voorstelling. Geef vervolgens aan waarom zijn Madonna kenmerkend is voor de renaissance. tekst 3 In de muziek is de Mariaverering terug te vinden in speciaal aan de heilige Maagd gewijde missen en in Mariahymnen. De hymne Ave Maris Stella is een van de oudste lofliederen die er zijn. De tekst werd gevonden in een negendeeeuws manuscript in het klooster van St. Gallen in Zwitserland. Tekst 3 omvat de eerste vijf van de zeven coupletten. Ave Maris Stella maakt deel uit van de getijden tijdens Mariafeestdagen. Uit de tekst kun je afleiden wat Maria voor de gelovigen betekent. 1p 7 Geef aan wat deze betekenis is. VW-1029-a-12-2-o 3 lees verder Pagina: 172

174 film 1, tekst 3 In 1610 heeft Claudio Monteverdi de tekst Ave Maris Stella gebruikt in zijn Mariavespers. In filmfragment 1 zie je een uitvoering in de San Marco in Venetië. Monteverdi heeft zijn vespers niet voor deze kerk geschreven, maar hij heeft vaak gebruik gemaakt van de bijzondere architectuur met oxalen (balkons). Bekijk filmfragment 1, couplet 2 tot en met 5. 1p 8 Geef aan welk effect het gebruik van de oxalen heeft op de luisteraar. film 1, tekst 3 Monteverdi gebruikt in zijn Mariavespers zowel de prima als de seconda prattica. Aan het eind van het filmfragment wordt het vijfde couplet gezongen. 2p 9 Geef aan of hiervoor de prima of de seconda prattica is gebruikt. Geef tevens aan waaraan je dat kunt horen. afbeelding 9 Monteverdi heeft zijn Mariavespers op eigen initiatief gecomponeerd en opgedragen aan Paus Paulus V. Op het titelblad staat Een werk van Claudio Monteverdi, recentelijk gecomponeerd en opgedragen aan de allerheiligste Paus Paulus V. Verschenen in 1610 in Venetië. Monteverdi, die toen aan het hof van Mantua werkte, hoopte hiermee een functie te krijgen als kapelmeester aan het pauselijk hof in Rome. Hij durfde dit initiatief te nemen vanuit zijn positie als hofkunstenaar. 2p 10 Leg uit waarom hij zich dit als hofkunstenaar kon permitteren. Betrek zijn opdrachtgevers in je antwoord. afbeelding 10, 11, 12 en 13, tekst 4 In de negentiende eeuw zou Maria zijn verschenen aan een meisje uit de Franse plaats Lourdes. In de grot waar dat wonder gebeurde, werd een beeld geplaatst. Op afbeelding 10 zie je dit beeld van Onze Lieve Vrouw van Lourdes. Op afbeelding 11 tot en met 13 zie je souvenirs die in Lourdes aangeschaft kunnen worden. 2p 11 Bespreek twee betekenissen of functies van zulke souvenirs voor de moderne pelgrim. afbeelding 10, 14 en 15 In 1987 maakte Katharina Fritsch, een Duitse kunstenares, series werken waarin je Onze Lieve Vrouw van Lourdes herkent. Afbeelding 14 is hier een voorbeeld van. Op afbeelding 15 zie je een detail. 3p 12 Leg uit op welke manier Fritsch in dit werk refereert aan het Lourdesbeeld. Geef ook twee argumenten waarom dat postmodern is. VW-1029-a-12-2-o 4 lees verder Pagina: 173

175 afbeelding 14 en 16 Op afbeelding 16 zie je een andere Madonna van Fritsch, nu uitvergroot. In het kader van een tijdelijke tentoonstelling plaatste de kunstenares het beeld in het stadscentrum van Münster: een voetgangersgebied bij winkels en een kerk. Veel mensen vonden het beeld shockerend en stoorden zich eraan. Het werd zelfs een paar keer beschadigd. 2p 13 Leg aan de hand van twee argumenten uit waarom het beeld op afbeelding 16 wel en het beeld op afbeelding 14 nauwelijks negatieve reacties opriep. Blok 2 An American in Paris Dit blok gaat over de vermenging van serieuze en lichte muziek en over dans in de eerste helft van de twintigste eeuw. Dit gebeurt aan de hand van de Amerikaanse componist George Gershwin en de musicalfilm An American in Paris. tekst 5 De Amerikaanse componist George Gershwin ( ) startte zijn loopbaan in het begin van de twintigste eeuw als plugger van songs van Tin Pan Alley. 1p 14 Leg uit waarom pluggers in die tijd nodig waren. film 1 Gershwin schreef populaire songs, zoals het bekende I got rhythm uit In filmfragment 1 wordt dit lied gezongen door de beroemde zangeres Judy Garland. Deze song is een typerend voorbeeld van lichte muziek, bedoeld voor amusement in uitgaansgelegenheden. 3p 15 Geef aan de hand van drie kenmerken aan waarom deze muziek daarvoor geschikt is. geluidsfragment 1 Naarmate zijn carrière vorderde, richtte Gershwin zich meer op het componeren van serieuze muziek. Dit blijkt uit de variaties op I got rhythm, die de componist in 1933 maakte, waarin hij de populaire song verwerkte. Deze compositie kan gerekend worden tot de klassieke muziek. 3p 16 Geef hiervoor drie argumenten. VW-1029-a-12-2-o 5 lees verder Pagina: 174

176 geluidsfragment 2 In 1928 had Gershwin, na een bezoek aan Parijs, An American in Paris gecomponeerd. Dit werk is een symfonisch gedicht, dat niet letterlijk een verhaal volgt, maar een impressie geeft aan de hand van diverse muzikale thema s. 2p 17 Geef aan hoe de muziek in dit fragment naar An American in Paris verwijst. Betrek zowel American als Paris in je antwoord. tekst 6 Gershwins symfonische gedicht duurt bijna twintig minuten en bevat geen uitgewerkt verhaal. Na zijn dood werd er een plot bedacht voor een lange Hollywoodfilm met dezelfde titel An American in Paris, die in 1951 uitkwam. De nabestaanden van de componist eisten dat voor de film alleen muziek van Gershwin gebruikt zou worden. De filmmuziek bestaat dan ook uit een aantal van zijn songs en uiteraard het symfonische gedicht An American in Paris. De film was een groot succes en won veel prijzen. Het verhaal sloeg aan bij het Amerikaanse publiek uit die tijd. 1p 18 Leg uit waarom dit verhaal het Amerikaanse publiek uit de jaren vijftig aansprak. film 2 De film eindigt met het symfonisch gedicht An American in Paris, waarop dans is gezet. In fragment 2 zie je hier een gedeelte van. De film is vrijwel geheel opgenomen op de filmset van Hollywood. Het decor is een artistieke verbeelding van Parijs. Het decor is op speelse wijze geïntegreerd in de dans en de dansers maken soms deel uit van het decor. 2p 19 Bespreek twee manieren waarop dansers en decor met elkaar verweven zijn. film 2 In het filmfragment voert hoofdpersoon Jerry een solodans uit, waarin bewegingen van eigentijdse populaire dansen zijn te herkennen. 2p 20 Noem drie dansbewegingen uit het fragment waarvoor dat geldt. film 2 De muziek van het symfonisch gedicht was niet bedoeld als dansmuziek, maar bleek wel geschikt te zijn voor dans. 2p 21 Bespreek twee kenmerken waardoor deze muziek goed dansbaar is. film 3, tekst 6 Een van de hoofdpersonen uit de film is Lise. Zij wordt door haar gedoodverfde toekomstig echtgenoot Henri beschreven. Uit de beschrijving en de bijgaande beelden blijkt de veelzijdigheid van haar karakter. Haar karaktertrekken worden gekoppeld aan verschillende dansstijlen. 3p 22 Noem drie van die dansstijlen en leg uit op welke wijze deze aan de karaktertrekken van Lise gekoppeld zijn. VW-1029-a-12-2-o 6 lees verder Pagina: 175

177 film 2 en 3 De musical en de musicalfilm, zoals An American in Paris, waren in de jaren vijftig zeer populair in Amerika. 1p 23 Ben je van mening dat deze musicalfilm tot de hoge kunst gerekend kan worden of gaat het om lage kunst uit de massacultuur? Geef een argument voor je antwoord. Blok 3 Engelen Dit blok gaat over engelen, hun verschijningsvorm en hun functie in verschillende tijdperken. afbeelding 1, tekst 7 Op afbeelding 1 zie je een kapiteel uit de kathedraal van Autun uit het begin van de twaalfde eeuw. Het beeldhouwwerk geeft een scène weer uit het kerstverhaal. Drie koningen volgen een ster aan de hemel die volgens hen de weg wees naar de geboorteplaats van Jezus. De beeldhouwer van het kapiteel heeft in de voorstelling een engel opgenomen hoewel die in het verhaal, zoals dat in de bijbel staat, niet voorkomt. Voor de middeleeuwse mens was de aanwezigheid van een engel in dit verhaal vanzelfsprekend. Bekijk afbeelding 1. 1p 24 Geef aan waarom dit vanzelfsprekend was. afbeelding 2 In de vijfde eeuw werd de hiërarchie van de engelen vastgelegd. Daarin worden negen categorieën onderscheiden, waaronder Serafijnen, Cherubijnen, Aartsengelen en Engelen. De aartsengel Michaël wordt vaak afgebeeld met een weegschaal met een menselijke ziel, een naakt mensenfiguurtje, in iedere schaal. Op afbeelding 2 zie je dit op een detail van het Laatste Oordeel op het hoofdtimpaan van de kathedraal van Autun. 2p 25 Leg uit wat deze handeling van Michaël betekent met betrekking tot het Laatste Oordeel. afbeelding 1 en 2 Het kapiteel en het timpaan zijn op een typisch middeleeuwse manier vormgegeven. Er werd bijvoorbeeld niet gestreefd naar een gelijkenis met de waarneembare wereld. 1p 26 Leg uit waar in de middeleeuwse kunst wél naar werd gestreefd. Let op: de laatste vragen van dit examen staan op de volgende pagina. VW-1029-a-12-2-o 7 lees verder Pagina: 176

178 afbeelding 3 De beeldhouwwerken op afbeelding 1 en 2 worden toegeschreven aan Gislebertus. Op afbeelding 3 zie je de inscriptie op het timpaan met de tekst Gislebertus hoc fecit (Gislebertus heeft dit gemaakt). De naam van een beeldhouwer werd in de middeleeuwen zelden vermeld. 1p 27 Geef aan waarom het in de middeleeuwen een uitzondering was om die naam te vermelden. film 1, tekst 8 Ook in de hedendaagse westerse cultuur zijn engelen een bron van inspiratie. De Duitse regisseur Wim Wenders maakte in 1987 Der Himmel über Berlin. Deze film speelt zich af in een nog gesplitst Berlijn in de nadagen van de koude oorlog. De film volgt twee engelen, Damiel en Cassiel, die al eeuwen in deze stad ronddolen. Het fragment is de openingsscène van de film. Der Himmel über Berlin is een film die voor een relatief klein publiek is gemaakt. Met name door de literaire voice-overs en het ontbreken van een duidelijk plot wijkt deze film af van de standaard Hollywoodfilm. Ook de cinematografie, de manier waarop de film gemaakt is, draagt hieraan bij. 3p 28 Leg dit uit aan de hand van drie filmische aspecten. film 1 De regisseur laat zien wat de engel waarneemt vanuit de hemel boven Berlijn. Tegelijkertijd maakt hij duidelijk dat deze waarnemer geen mens is, maar een bovennatuurlijk wezen. 2p 29 Noem twee manieren waarop de regisseur dit aangeeft. film 2 Een deodorantfabrikant heeft engelen gebruikt in een commercial. 1p 30 Leg uit hoe de engel in deze commercial wordt ingezet om een product te verkopen. film 2 Engelen worden meestal geslachtloos of als man voorgesteld. In deze commercial zijn het sexy vrouwen. Deze aanpassing past in een hedonistisch maatschappijbeeld. 2p 31 Leg dit uit. Geef tevens aan hoe deze commercial daar eveneens aan bijdraagt. film 2 Deze commercial heeft voor enige commotie gezorgd. Sommigen vinden dat het op deze manier opvoeren van engelen beledigend kan zijn voor gelovigen. 2p 32 Geef een argument waarom deze commercial gezien kan worden als beledigend. Geef ook een argument waarom het duidelijk is dat deze commercial niet beledigend bedoeld is. Bronvermelding De in dit examen gebruikte bronnen zijn vermeld in het examen zelf en/of in het correctievoorschrift dat na het examen wordt gepubliceerd. VW-1029-a-12-2-o 8 lees verder einde Pagina: 177

179 Bijlage VWO 2012 tijdvak 2 kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Tekstboekje VW-1029-a-12-2-b Pagina: 178

180 Tekst 1 De heilige Maagd Maria is een van de bekendste figuren uit de bijbel. Ze wordt ook Madonna, Moeder Gods of Onze Lieve Vrouw genoemd. Maria was de vrouw van Jozef van Nazareth en werd de moeder van Jezus Christus. Haar leven staat beschreven in het Nieuwe Testament, het deel van de bijbel dat gaat over het leven en de leer van Christus. Maria was verloofd met Jozef, toen de aartsengel Gabriël haar de boodschap bracht dat zij een kind ter wereld zou brengen. Hij zou Zoon van de Allerhoogste genoemd worden. Maria was verbaasd, want zij was nog maagd. Volgens de engel zou zij niet zwanger worden door een man, maar door de heilige Geest en de kracht van de Allerhoogste. De boodschap van Gabriël aan Maria wordt ook wel de Aankondiging of Annunciatie genoemd. De beeltenis van de tronende Maria met het Kind raakte in de zevende eeuw wijd verbreid. In de twaalfde en vooral de dertiende eeuw nam de Mariaverering of Mariadevotie grote vormen aan. Het was een tijd van religieus elan die volgde op de kruistochten, een elan dat zijn tastbare hoogtepunt bereikte in de gotische kathedralen van Frankrijk, waarvan er vele gewijd werden aan Onze Lieve Vrouw, Notre Dame. Ook de vele Mariafeesten die binnen de katholieke Kerk worden gevierd onderstrepen het belang van Maria als bijzondere heilige binnen het christelijk geloof. Tijdens die feestdagen worden beelden van haar in processie rondgedragen. Ook worden er bedevaartstochten ondernomen naar plaatsen die aan haar gewijd zijn. VW-1029-a-12-2-b 2 lees verder Pagina: 179

181 Tekst 2 Op 9 oktober 1308 werd in Siena door de voorzitter van de bouwcommissie van de Dom aan Duccio de opdracht verstrekt voor een groot altaarstuk ( ). Hij verplichtte zich continu eraan te zullen werken en zo goed te schilderen als hij kon en de Heer hem toestond. Hiervoor ontving hij een salaris van 16 lire per dag, het hoogste dat ooit aan een kunstenaar was betaald. De afspraak betrof iedere dag dat hij suis manibus met zijn handen had gewerkt. Tweeëndertig maanden nadat het contract werd getekend, was het werk klaar of minstens in een stadium dat het al kon worden overgedragen om de kerk op te luisteren. Op 9 juni 1311 trok het volk van Siena onder aanvoering van de clerus en de stadsregering naar het atelier van de kunstenaar om het in ontvangst te nemen. ( ) Voordat het schilderij in de Dom werd opgesteld, droeg men het als eerbewijs onder luid klokgelui in een plechtige processie rondom de Piazza del Campo. Een en ander werd begeleid door de musici van de stad: bazuinblazers, schalmeispelers en paukenisten, die voor deze gelegenheid 2 lire kregen uitbetaald. ( ) De inwoners van Siena toonden hiermee hun toewijding aan de Madonna, de hemelse beschermvrouwe en voorspreekster van de stad, waartoe zij op de morgen van de beroemde slag bij Montaperti (5 september 1260) was uitgeroepen. Tegelijkertijd toonden ze ook hun geestdrift en bewondering voor het werk dat zojuist onder de handen van de kunstenaar vandaan was gekomen. VW-1029-a-12-2-b 3 lees verder Pagina: 180

182 Tekst 3 Vijf van de zeven coupletten van de hymne Ave Maris Stella 1 Ave maris stella, Dei mater alma, atque semper Virgo, felix coeli porta. 2 Sumens illud Ave Gabrielis ore, funda nos in pace, mutans Evae nomen. 3 Solve vincla reis, profer lumen caecis, mala nostra pelle, bona cuncta posce. 4 Monstra te esse matrem, sumat per te precem, qui pro nobis natus tulit esse tuus. 5 Virgo singularis inter omnes mitis, nos culpis solutos mites fac et castos. Wees gegroet, sterre der zee, milde Moeder Gods, en altijd Maagd, zalige poort des hemels. Gij die dit Ave uit de mond van Gabriel mocht vernemen, grondvest ons in de vrede door de naam van Eva om te keren. Maak de boeien van de zondaars los, schenk het licht aan de blinden, verdrijf onze kwalen en verwerf ons alle goeds. Toon dat Gij moeder zijt; moge Hij, die voor ons geboren is, en op zich nam uw (Zoon) te zijn, door U onze gebeden aanvaarden. Maagd zonder weerga, boven allen zachtmoedig, verlos ons van onze schuld en maak ons zachtmoedig en kuis. VW-1029-a-12-2-b 4 lees verder Pagina: 181

183 Tekst 4 Lourdes is de grootste katholieke bedevaartplaats in Frankrijk. In 1858 verscheen de heilige Maagd Maria een aantal keren aan de veertienjarige Bernadette Soubirous in een grot vlakbij Lourdes. Naar aanleiding van dit wonder werd in de grot een beeld van Maria geplaatst. Er werd ook een kapel gebouwd ter ere van Onze Lieve Vrouw van Lourdes. In de loop van de jaren kwamen daar nog drie grote basilieken bij. Het hele jaar door komen pelgrims uit alle delen van de wereld naar het heiligdom om er te bidden en zich te laven aan het bronwater van de grot, waaraan heilzame kwaliteiten worden toegedicht. Lourdes is uitgegroeid tot een centrum van religieus massatoerisme. Replica s van het Mariabeeld worden in groten getale verkocht. Er zijn zelfs plastic flesjes in de vorm van het beeld. De pelgrims vullen deze flesjes met bronwater en nemen dit mee naar huis. Door het water aan te raken, te drinken of zich ermee te wassen hopen ze te genezen van de meest uiteenlopende kwalen. Tekst 5 In de eerste helft van de twintigste eeuw was er in New York een wijk waarin veel muziekuitgeverijen waren gevestigd, Tin Pan Alley genoemd. In opdracht van deze uitgevers werden hier songs gecomponeerd en als bladmuziek verkocht. Om een lied de nodige bekendheid te geven zochten de uitgeverijen zogenaamde pluggers. Een plugger speelde en zong de songs voor aan het publiek in uitgangsgelegenheden, in de pauze van voorstellingen in music halls en theaters of op straat. Pluggers probeerden artiesten te overreden om de songs op hun programma te plaatsen. Indien nodig werd hier zelfs voor betaald. VW-1029-a-12-2-b 5 lees verder Pagina: 182

184 Tekst 6 Synopsis van de musicalfilm An American in Paris De uitbundige Amerikaanse schilder Jerry Mulligan heeft als soldaat in de Tweede Wereldoorlog gediend en is daarna in Parijs gebleven. Hij is bevriend met de pianist Adam Cook. Beiden doen hun best om rond te komen. Een alleenstaande rijke vrouw raakt geïnteresseerd in Jerry en in zijn schilderijen. Zij treedt op als zijn mecenas en verwacht dat hij met haar trouwt. Jerry wordt intussen verliefd op het Franse meisje Lise. De liefde is wederzijds, maar Lise heeft al een relatie met de beroemde zanger Henri Baurel, die haar hele familie heeft gered door hen een onderduikadres te verschaffen. De romance tussen Jerry en Lise lijkt dus onmogelijk, maar aan het einde van de film worden ze toch verenigd. Tekst 7 Wat is een engel? Waar zijn die wezens eigenlijk van gemaakt? (...) Als je ze ziet zijn ze er ook, maar het blijven onnatuurlijke verschijningen. Gelukkig weten kunstenaars daar raad mee. Zo ontstond het beeld van lieflijke, gevleugelde wezens in menselijke gedaante. (...) Het meest vertrouwd is ons het engelendom van joods-christelijke makelij, maar ook in oudere en andere culturen is ruimschoots sprake van meer of minder geestelijke wezens die bemiddelen tussen de goddelijke bovennatuur en de mensheid. (...) In de hoogste sferen stellen joden en christenen zich God voor met zijn hofhouding van engelen. Van daar dalen de engelen af naar de aarde om hun opdrachten te vervullen. VW-1029-a-12-2-b 6 lees verder Pagina: 183

185 Tekst 8 Regisseur Wim Wenders neemt de kijker in Der Himmel über Berlin mee op een reis door het Berlijn van de jaren tachtig. De gevolgen van de Tweede Wereldoorlog zijn nog steeds zichtbaar. Berlijn is nog altijd in opbouw, maar ook verscheurd door de Muur. Damiel, gespeeld door Bruno Ganz, is een engel, die samen met collega Cassiel al eeuwen over en door Berlijn dwaalt. Hij observeert mensen en luistert naar hun gedachten. Waar nodig biedt hij hulp aan eenzame, verdrietige of wanhopige mensen, zonder dat die dit zelf direct in de gaten hebben. Een engel is namelijk onzichtbaar. Soms gaat hij snel verder, soms blijft hij wat langer hangen. In een armetierig circus ziet Damiel de treurige trapezewerkster Marion, die net te horen heeft gekregen dat het circus failliet is. Damiel is onder de indruk van haar en blijft haar regelmatig opzoeken. Na de laatste circusvoorstelling beseft hij dat hij verliefd is. Maar hoe kan een engel een relatie beginnen met een mens? Het is dan ook zijn grootste wens om een sterfelijk persoon te worden. De wens wordt vervuld. VW-1029-a-12-2-b 7 lees verder einde Pagina: 184

186 Examen VWO 2011 tijdvak 1 woensdag 18 mei uur kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit drie blokken met in totaal 31 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 65 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Blok 1: Ideale schoonheid: invloed van klassieke theorieën over schoonheid in de renaissance en de Gouden Eeuw. Blok 2: Orpheus: de klassieke mythe als uitgangspunt voor muziek- en dansvoorstellingen. Blok 3: De klassieke held en de spektakelfilm. Bij het beantwoorden van de vragen maak je gebruik van de aangeboden bronnen. Tevens wordt een beroep gedaan op je eigen kennis. In het vragenboekje staan boven de vraag meestal één of meer bronnen aangegeven die van speciaal belang zijn bij de vraag. Op het beeldscherm zijn deze bronnen aangegeven met een groene stip. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld. VW-1029-a-11-1-o Pagina: 185

187 Blok 1 Ideale schoonheid Dit blok gaat over klassieke theorieën over schoonheid en hoe deze van invloed zijn geweest op de kunst van de Italiaanse renaissance en de Gouden Eeuw in de Nederlanden. afbeelding 1 en 2 In 1510 voltooide Rafaël zijn fresco De School van Athene. In het midden van de schildering zie je Plato en Aristoteles. Zij worden omringd door andere Griekse filosofen en geleerden. Het werk maakt deel uit van een reeks fresco s die Rafaël schilderde voor de privé-vertrekken van Paus Julius II. Het fresco is representatief voor de periode waarin het werd geschilderd. Dat geldt voor de vormgeving, de inhoud en de functie. 2p 1 Geef voor twee van deze aspecten aan waarom het werk typerend is voor zijn tijd. afbeelding 2, tekst 1 De gebaren die Plato en Aristoteles hier maken worden vaak in verband gebracht met hun filosofie. Zo wijst Plato omhoog naar de hemel. Dit gebaar kan in verband worden gebracht met Plato s ideeën over schoonheid. Hij had bijvoorbeeld weinig waardering voor de beeldende kunst van zijn tijd. 2p 2 Leg uit hoe Plato s gebaar samenhangt met zijn oordeel over de beeldende kunst. tekst 2 De Romeinse bouwmeester Vitruvius uit de eerste eeuw voor Christus formuleerde ideeën over schoonheid. Hij schreef De Architectura, een theoretische beschouwing in tien boeken over de bouwkunst uit de oudheid. Vitruvius besteedde daarin onder meer aandacht aan bouwmaterialen, watervoorzieningen en technische hulpmiddelen. Maar zijn werk werd in de renaissance vooral gewaardeerd vanwege de theoretische onderbouwing die hij architecten bood. 1p 3 Leg uit waarom dit in de renaissance zo belangrijk werd gevonden. VW-1029-a-11-1-o 2 lees verder Pagina: 186

188 afbeelding 3, 4 en 5, tekst 2 Vitruvius beschreef de relatie tussen de menselijke figuur en de cirkel en het vierkant. Daarmee maakte hij duidelijk hoe de architectuur de ordeningsprincipes van de natuur zou moeten volgen. In de renaissance werd deze beschrijving door kunstenaars uitgewerkt in tekeningen. De beroemdste is die van Leonardo da Vinci uit ca. 1490, rechts op afbeelding 3. De opvattingen van Vitruvius werkten ook door in de feitelijke bouwpraktijk van de renaissance. Dat geldt bijvoorbeeld voor de kerk die je ziet op afbeelding 5. 2p 4 Leg uit hoe dit gebouw zich verhoudt tot de Vitruviaanse tekening van Da Vinci. afbeelding 3, 4 en 5, tekst 2 De vormgeving van de kerken die zijn te herleiden tot de Vitruviaanse tekening van Da Vinci, werd niet alleen ingegeven door een voorliefde voor het klassieke schoonheidsideaal. De tekening werd in de renaissance ook vanuit een christelijk-religieus standpunt geïnterpreteerd. 3p 5 Leg uit waarom de tekening toen ook vanuit een christelijk standpunt werd geïnterpreteerd. Geef daarna aan wat die interpretatie inhoudt en breng deze in verband met de vormgeving van deze kerken. tekst 3 Kennis van de klassieke theorieën over schoonheid leidde in de renaissance tot tal van nieuwe inzichten. Voor de verschillende kunstdisciplines werden nieuwe uitgangspunten uitgewerkt in traktaten. Soms leidde dat tot tegengestelde meningen. In tekst 3 is te lezen dat de muziektheoretici Zarlino en Galilei tot verschillende conclusies kwamen over het stemmen van instrumenten. 2p 6 Leg uit dat Galilei daarbij in feite afweek van het schoonheidsideaal van de renaissance. Geef ook aan waarom hij van dit ideaal afweek. tekst 4 In het begin van de zeventiende eeuw groeide ook in de Nederlanden de belangstelling voor de idealen en vormen van de Italiaanse renaissance. Beeldend kunstenaars namen al snel ideeën over. Ook de culturele kring rond het Haagse hof, met Constantijn Huygens als middelpunt, was geïnteresseerd in en op de hoogte van wat de Italiaanse renaissance te bieden had. 1p 7 Verklaar de belangstelling van deze kring voor de Italiaanse renaissance. VW-1029-a-11-1-o 3 lees verder Pagina: 187

189 afbeelding 6 en 7, tekst 4 Op afbeelding 6 zie je een ets van het woonhuis dat Constantijn Huygens voor zichzelf liet bouwen. Huygens en architect Jacob van Campen kenden het boek van Vitruvius en pasten zijn uitgangspunten toe in dit huis. Daarmee braken ze met de bestaande bouwtraditie in de Nederlanden zoals die bijvoorbeeld te zien is in de Vleeshal in Haarlem, die dertig jaar eerder was gebouwd. Op afbeelding 7 is dit gebouw te zien. 2p 8 Bespreek twee kenmerken van het huis op afbeelding 6 waaraan je kunt zien dat de uitgangspunten van Vitruvius zijn toegepast. Tot ver in de zestiende eeuw waren zowel het ontwerpen als het vervaardigen van bouwwerken bezigheden die in de Nederlanden werden uitgevoerd door gildegebonden bouwmeesters. Huygens en Van Campen hadden inmiddels een andere opvatting over het kunstenaarschap. 1p 9 Leg uit wat deze andere opvatting inhoudt. afbeelding 7, 8 en 9, tekst 4 Jacob van Campen ontwierp ook het Mauritshuis en het Paleis op de Dam, die je ziet op afbeelding 8 en 9. In tekst 4 wordt deze architectuur gekenschetst als Hollands classicisme of classicistische barok. Deze benaming wijst erop dat de architectuur in de Nederlanden zich in de zeventiende eeuw onderscheidt van de meer uitbundige vorm van barok die in Zuid-Europa de boventoon voert. 1p 10 Leg uit waarom deze meer dynamische zeventiende-eeuwse barok in de Nederlanden nagenoeg ontbreekt. VW-1029-a-11-1-o 4 lees verder Pagina: 188

190 Blok 2 Orpheus Dit blok gaat over de klassieke mythe van Orpheus en Eurydice, die uitgangspunt is geweest voor allerlei vormen van muziek- en danstheater. tekst 5 De Romeinse dichter Ovidius (43 voor Chr. 17 na Chr.) bracht een groot aantal Griekse mythes bij elkaar in de Metamorfosen. Het verhaal over Orpheus en Eurydice is hieruit afkomstig. Rond 1600 wilden geleerden en kunstenaars het klassieke Griekse drama nieuw leven inblazen. Dit leidde tot het ontstaan van een nieuw muziekgenre dat men uiteindelijk opera ging noemen. Claudio Monteverdi gebruikte het verhaal van Orpheus voor zijn opera L Orfeo, die ook nu nog regelmatig wordt opgevoerd. L Orfeo dankt zijn reputatie onder meer aan de vernieuwingen die Monteverdi aanbracht in de muziek. 1p 11 Noem één van die vernieuwingen en leg uit hoe deze bijdroeg aan het succes van de opera. film 1, tekst 6 In filmfragment 1 zie je een gedeelte uit Monteverdi s L Orfeo in een uitvoering uit Het is de scène waarin Orpheus Eurydice terughaalt uit de onderwereld. In de scène is sprake van een innerlijk conflict. 3p 12 Geef aan wat dit innerlijk conflict inhoudt. Geef ook aan hoe dit conflict is uitgewerkt in de muziek en in het spel van de acteurs. film 1 Deze uitvoering is geregisseerd door Pierre Audi, artistiek leider van De Nederlandse Opera. Zijn vormgeving verbindt zich naadloos met het verhaal en met de muziek. 2p 13 Leg uit hoe Audi dit heeft bereikt. Betrek zowel het verhaal als de muziek in je antwoord. tekst 6 Na de Orfeo van Monteverdi zijn meer dan zestig opera s gecomponeerd over Orpheus. Ook choreografen, schilders en filmregisseurs hebben dit verhaal als uitgangspunt gebruikt. Het blijft inspirerend vanwege de universele thema s die er in voorkomen. 2p 14 Bespreek twee universele thema s in het verhaal van Orpheus. VW-1029-a-11-1-o 5 lees verder Pagina: 189

191 geluidsfragment 1, tekst 7 en 8 In 1925 schreef de Duitse componist Kurt Weill de cantate Der neue Orpheus. In geluidsfragment 1 hoor je daaruit een gedeelte. Der neue Orpheus past in het modernisme. 3p 15 Noem drie manieren waarop je dat in de muziek kunt horen. geluidsfragment 2, tekst 9 In geluidsfragment 2 hoor je een ander gedeelte uit Der neue Orpheus. De inhoud van de tekst wordt verklankt in de muziek. 3p 16 Geef van drie coupletten aan hoe de inhoud in de muziek is verklankt. tekst 7 en 8 Weill vond evenals Bertold Brecht, met wie hij jarenlang zou samenwerken, dat kunst nauw verbonden moest zijn met de maatschappij. Ook tekstschrijver Goll deelde deze visie. 2p 17 Leg uit hoe deze visie is uitgewerkt in Der neue Orpheus. film 2 De Orpheus-mythe vormde eveneens een bron van inspiratie voor choreografen. George Balanchine zette zijn ballet Orpheus op de gelijknamige muziek van componist Igor Strawinsky. Het ballet ging in 1948 in New York in première. In filmfragment 2 zie je wederom de scène waarin Orpheus Eurydice terughaalt uit de onderwereld. 2p 18 Leg uit hoe Balanchine de inhoud van deze scène vertaald heeft naar dans. film 2 De wijze waarop Balanchine het verhaal in deze scène heeft verbeeld, is typerend voor het genre modern ballet. 2p 19 Geef twee voorbeelden uit de scène waarvoor dat geldt. film 2 De Amerikaanse beeldhouwer Isamu Noguchi is bekend vanwege zijn vele ontwerpen voor moderne dans. Hij ontwierp het decor, de kostuums en attributen voor Balanchine s Orpheus. Bij Noguchi heeft alles betekenis. Hier draagt het doek op de achtergrond bij aan de betekenis van de scène. 2p 20 Noem twee manieren waarop dat gebeurt. VW-1029-a-11-1-o 6 lees verder Pagina: 190

192 film 3, tekst 10 Ook choreografe Pina Bausch raakte in de ban van het Orpheus-thema. In filmfragment 3 zie je nog eens dezelfde scène uit het verhaal, maar nu in Bausch dansopera Orpheus und Eurydike uit Bausch voegt dans toe aan de zang van de opera van Gluck. De manier waarop zij dans en zang combineert, versterkt de inhoud van de scène. 2p 21 Leg uit op welke manier zang en dans hier samengaan en leg daarna uit hoe hierdoor de inhoud van de scène wordt versterkt. film 2, film 3 Je zou kunnen stellen dat de dansstijl van Bausch geschikter is voor de uitbeelding van de Orpheus-mythe dan die van Balanchine. 2p 22 Geef een argument voor deze bewering. Betrek beide choreografieën in je antwoord. Blok 3 De klassieke held Dit blok gaat over de principes van Aristoteles en de invloed daarvan op de spektakelfilm in de twintigste eeuw. Het Griekse theater wordt gezien als de bakermat van het westerse theater. Aristoteles heeft hieraan een belangrijke bijdrage geleverd. In zijn boek Ars Poetica beschrijft hij de principes die ten grondslag liggen aan de Griekse tragedie. Voor Aristoteles is het doel van de tragedie een catharsis bij het publiek te bewerkstelligen. Door het zien en ervaren van verschrikkelijke gebeurtenissen moet het publiek gelouterd uit de voorstelling komen. De belangrijkste hartstochten die daarbij een rol spelen zijn eleos, wat deernis of mee-lijden betekent en phobos: vrees of angst. 2p 23 Leg uit hoe eleos en phobos een catharsis kunnen bewerkstelligen. Aristoteles schrijft dat bij een tragedie de plot mooier wordt naarmate zij nog in haar geheel te bevatten is: een adequate grens van de omvang is die, waarbinnen het gelukt is om in een keten van handelingen, die elkaar volgens de waarschijnlijkheid of noodzakelijkheid opvolgen, een omslag (in het lot van de held) te bewerkstelligen van ongeluk naar geluk of omgekeerd... 2p 24 Noem twee aristotelische principes voor theater die hieruit afgeleid kunnen worden. Leg steeds uit waarom dat principe voor een goede tragedie van belang is. VW-1029-a-11-1-o 7 lees verder Pagina: 191

193 film 4, tekst 11 Filmfragment 4 is een scène uit Gladiator uit 2000 van Ridley Scott. Je ziet de intocht van Commodus, de nieuwe keizer, in Rome. De intocht moest spectaculair en groots worden weergegeven. De makers hebben daarom met behulp van computeranimatie het oude Rome gereconstrueerd. Verder zijn filmische middelen ingezet om het spectaculaire effect te vergroten. Dat geldt vooral voor de cameravoering. 3p 25 Bespreek drie manieren waarop de cameravoering de grootsheid van de intocht versterkt. film 5, tekst 11 en 12 In Gladiator is niet de keizer, maar Maximus de hoofdpersoon. Aristoteles beschreef de belangrijkste eigenschappen van de hoofdpersoon van een stuk. Dit zijn tevens de kenmerken van de klassieke held. Maximus voldoet aan de eigenschappen van de klassieke held van Aristoteles. 3p 26 Bespreek drie eigenschappen van de klassieke held die je uit filmfragment 5 kunt afleiden. film 5 en 6, tekst 11, 12 en 13 In filmfragment 6 zie je een scène uit Spartacus uit 1960 van Stanley Kubrick. De historische Spartacus werd niet als een klassieke held gezien. Zijn heldendom past meer bij de huidige tijd. 2p 27 Leg uit waarom Spartacus voldoet aan het hedendaagse beeld van een held. Geef ook aan waarom Maximus uit Gladiator minder voldoet aan dat beeld. film 7 In filmfragment 7 zie je een scène uit 300 uit 2007 van Zack Snyder. Deze film gaat over de historische strijd van driehonderd Spartanen, die omstreeks 480 voor Chr. gedurende drie dagen een enorme overmacht van het Perzische leger tegenhielden bij Thermopylae in Griekenland. Om de inhoud te versterken maakt de regisseur gebruik van uitvergroting of overdrijving. 3p 28 Noem drie manieren waarop hij dat hier heeft gedaan. afbeelding 10, film bestond eerst in stripvorm en is daarna pas verfilmd. De verfilming wijkt sterk af van gangbare stripverfilmingen uit Hollywood, zoals Superman, Batman, Spiderman. In 300 is de beeldtaal van de strip de beeldtaal van de film geworden. Dit kan postmodern genoemd worden. 2p 29 Geef hiervoor twee argumenten. VW-1029-a-11-1-o 8 lees verder Pagina: 192

194 Regisseurs van spektakelfilms laten zich graag inspireren door de tragische held uit de klassieke oudheid. Spektakelfilms moeten een zo groot mogelijk publiek aanspreken. 3p 30 Geef drie redenen waarom de klassieke held zich goed leent voor dit doel. De klassieke oudheid wordt als bron gezien voor de huidige westerse beschaving. Deze bron is zo vaak aangehaald, geïnterpreteerd en verwerkt, dat het lijkt of we een juist beeld hebben van die klassieke oudheid. 2p 31 Geef twee argumenten waarom deze bewering discutabel is. Bronvermelding De in dit examen gebruikte bronnen zijn vermeld in het examen zelf en/of in het correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. VW-1029-a-11-1-o* 9 lees verder einde Pagina: 193

195 Bijlage VWO 2011 tijdvak 1 kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Tekstboekje VW-1029-a-11-1-b Pagina: 194

196 Tekst 1 Plato schreef omstreeks 380 voor Christus in boek X van De Republiek: Dus is de nabootsing (mimesis) ver van het ware; en het blijkt, ( ) dat zij van alles even de schijn aanroert. Zo zal bijvoorbeeld een schilder een schoenmaker of een andere werkman schilderen, ofschoon hij hun vak in het geheel niet verstaat; en toch, als hij een goed schilder is, zal hij kinderen en domme mensen, door hun die schildering van verre te tonen, misleiden, en ze doen menen dat zij in waarheid een schoenmaker zien. ( ) Dit nu had ik op het oog, toen ik zei dat de schilderkunst, of liever de nabootsing (mimesis) in het algemeen, ver van de waarheid haar arbeid verricht, ( ) en daarmee niets heilzaams of waarachtigs op het oog heeft. Tekst 2 Proportie is het nemen van een vastgestelde maateenheid, waarmee de onderdelen van een gebouw op elkaar en op het totaal worden afgestemd. Hieruit resulteert het systeem van de evenwichtige verhoudingen. ( ) Zonder symmetrie en proportie kan geen enkele tempel een doordacht ontwerp hebben: dat kan alleen als er tussen de geledingen onderling een nauwkeurig afgewogen verhouding geldt; precies als bij een goedgebouwd mensenlichaam. uit: Vitruvius, De Architectura, III, 1, eerste eeuw voor Christus Tekst 3 Gioseffo Zarlino ( ) was een Italiaans componist en theoreticus uit de renaissance, die verschillende traktaten schreef over muziektheoretische kwesties. Vincenzo Galilei (ca ), vader van de sterrenkundige Galileo Galilei, was een leerling van Zarlino. Hij was luitist, muziektheoreticus en componist. Zarlino en Galilei hielden zich bezig met stemming van muziekinstrumenten op basis van de muziektheoretische opvattingen uit de oudheid. Hun standpunten verschilden echter wezenlijk van elkaar. Zarlino huldigde het standpunt dat natuurkundige trillingsverhoudingen bepalend moesten zijn bij het stemmen van instrumenten. Volgens Galilei kon bij het stemmen worden uitgegaan van de eigen voorkeur. Hij stond daarbij kleine afwijkingen in trillingsverhoudingen toe. VW-1029-a-11-1-b 2 lees verder Pagina: 195

197 Tekst 4 Jacob van Campen bouwt het huis van Constantijn Huygens Huygens, de secretaris van stadhouder Frederik Hendrik en diens opvolgers, gold in de eerste helft van de zeventiende eeuw als het middelpunt van een uitgestrekt cultureel netwerk van geleerden, kunstenaars en kunstliefhebbers. ( ) In deze erudiete en kunstzinnige kring werd in het tweede kwart van de zeventiende eeuw de bloei gestimuleerd van een nieuwe architectuurstroming, het Hollands classicisme of de classicistische barok. De belangrijkste architect in deze periode was Jacob van Campen, die samen met Huygens verantwoordelijk gesteld kan worden voor de introductie van deze nieuwe architectuurprincipes. Deze kan men typeren als een soms meer, soms minder geslaagde poging om de verworvenheden van de classicistische traditie uit Noord-Italië, ( ) aan te passen aan de eigen Hollandse bouwvormen. Tekst 5 In 1607 vond in Mantua de première plaats van L Orfeo, Favola in Musica van Claudio Monteverdi. Het is de eerste opera die volledig bewaard is gebleven. L Orfeo werd door velen geprezen, onder andere door de monnik Cherubino Ferrari. Deze stuurde in augustus 1607 een brief aan Monteverdi s opdrachtgever Vincenzo Gonzaga, hertog van Mantua, met de volgende passage: Monteverdi heeft me de verzen laten zien en de muziek laten horen die Uwe Hoogheid heeft laten maken; en waarachtig, dichter en musicus hebben de passies van de ziel beter weergegeven dan wie ook maar. De tekst is qua inventie mooi, qua opbouw nog fraaier en qua expressie af, en samenvattend kon men van een fraaie geest als Striggio, de tekstschrijver, ook niet anders verwachten. De muziek draagt evenzeer bij tot de waardigheid en dient het verhaal zo goed dat men het niet beter zou kunnen horen. VW-1029-a-11-1-b 3 lees verder Pagina: 196

198 Tekst 6 Orpheus was voor de Grieken de grondlegger van de muziek. De mythische zanger en lierspeler uit de klassieke oudheid wist de levende en levenloze natuur in de ban van zijn dwingende en bedwelmende muziek te brengen. Als hij op zijn snaren tokkelde, verloren zelfs de wilde dieren hun woestheid. Hij trouwde met Eurydice, die kort na hun bruiloft stierf door de beet van een giftige slang. Orpheus was ontroostbaar en wilde haar terughalen. Hij daalde af naar de onderwereld, waar de god Hades (Pluto) heerste en de driekoppige hellehond Cerberus de toegang bewaakte. Beiden raakten door Orpheus gezang betoverd en gaven hem toestemming om de onderwereld te betreden. Eurydice mocht haar man naar het daglicht volgen, mits hij bij de tocht naar boven niet achterom zou kijken. Maar toen hij haar niet meer hoorde keek hij toch om, waardoor hij haar voorgoed verloor. Tekst 7 Der neue Orpheus is een cantate voor sopraan, soloviool en orkest van componist Kurt Weill ( ) op tekst van Yvan Goll ( ). Tekstdichter Goll plaatst Orpheus in de stedelijke omgeving van de twintigste eeuw. De idyllische natuur van Griekenland is hij vergeten. De bloemen (gentiaan) en dieren (gems) uit de bergen van zijn geboortestreek hebben hun betekenis voor hem verloren. Orpheus is muzikant van beroep. Hij is overal te vinden waar harten hunkeren, waar lippen smachten. Zijn muziek is een warme mantel tegen de pijn van de wereld. Hij zingt, geeft pianoles aan een meisje, treedt op in nachtclubs en bioscopen en geeft zelfs een concert op de Eiffeltoren. De muziek die hij maakt is overal te horen via platenspelers, pianola's en draaiorgels. Orpheus reist naar Berlijn, waar zijn geliefde Eurydice hem opwacht op het station. Eurydice, opgedirkt maar zielloos, symboliseert met haar verlepte schoonheid de onderdrukte, geketende mensheid. Orpheus wil haar omarmen. Hij kijkt om, reikt zijn hand, roept. Maar de menigte hoort hem al niet meer en verdringt zich op haar weg terug naar de onderwereld, het dagelijks leven, het lijden. Orpheus blijft alleen achter in de wachtkamer en schiet zichzelf door het hart. VW-1029-a-11-1-b 4 lees verder Pagina: 197

199 Tekst 8 (...) Was sollen ihm heute Enzian und Gemse? Die Menschen sind elend Gefangen in tiefer Unterwelt In Städten von Mörtel Von Blech und Papier Sie muss er befreien Die Armen an Mond an Wind und an Vögeln. Wat heeft hij tegenwoordig aan de gentiaan en de gems? De mensheid is beklagenswaardig gevangen in een diepe onderwereld In betonnen steden vol blik en papier Hen moet hij bevrijden deze mensen die de maan, de wind en de vogels niet kennen. VW-1029-a-11-1-b 5 lees verder Pagina: 198

200 Tekst 9 A. Orpheus singt den Menschen Orpheus zingt de mensen de lente Frühling. toe. Am Mittwoch zwischen halb eins und Op woensdag tussen half een en half halb zwei, twee, als schüchterner Klavierpädagoge bevrijdt hij als verlegen pianoleraar befreit er ein Mädchen vom Geize der een meisje uit de greep van haar Mutter moeder. Am Mittwoch zwischen halb eins und Op woensdag tussen half een en half halb zwei. twee. B. Abends im Weltvariété s Avonds in de wereld van het variété zwischen Yankeegirl und Schlangen- tussen de act van de Yankeegirl en mensch die van het slangenmens ist sein Couplet von der Menschenliebe is zijn couplet over de mensenliefde die dritte Nummer. het derde nummer. Abends im Weltvariété. s Avonds in de wereld van het variété. C. Um Mitternacht ein Clown Rond middernacht maakt hij als clown im sonnengoldenen Zirkus in het zonnegouden circus weckt er mit grosser Pauke die Schläfer met grote paukenslagen wakker wie slaapt um Mitternacht ein Clown. rond middernacht als clown. (viool) D. Sonntags vor Kriegervereinen, Zondags dirigeert hij vrijheidsliederen im eichengeschmückten Tanzsaal voor soldatenverenigingen, in de met der Dirigent der Freiheitslieder. eikenbladeren versierde danszaal. (viool) VW-1029-a-11-1-b 6 lees verder Pagina: 199

201 Tekst 10 Het danstheater van Pina Bausch ( ) wortelt in de vooroorlogse expressionistische moderne dans. Eind jaren zeventig introduceert haar gezelschap het genre danstheater: dans vermengd met diverse theatervormen zoals spel, voordracht en zang. Haar neo-expressionistische danstheater kent donkere thema s: verlies, afscheid, verdriet, wanhoop, onbereikbaarheid van gelieven, rouw, dood. Centraal daarin speelt een gevoel van onmacht over het tekortschieten in menselijke relaties, specifiek tussen de seksen. Bausch gaat de geschiedenis in als een humanistische choreografe die het algemeen menselijk lijden thematiseert, alsmede het verlangen naar geborgenheid en de hunkering naar liefde. In het begin van haar carrière maakte Bausch enkele dansopera s, die reeds haar latere thematiek bevatten. Orpheus und Eurydike (1975) is daarvan de eerste. Haar dansenscenering is gezet op de integrale uitvoering van de achttiende-eeuwse opera van Christoph Willibald von Gluck. Tekst 11 Gladiator is het fictieve verhaal over generaal Maximus, die in dienst is van de Romeinse keizer Marcus Aurelius. De keizer is oud en op zijn ziekbed benoemt hij niet zijn zoon Commodus, maar Maximus tot troonopvolger. Commodus vermoordt daarop in het geheim zijn vader. Omdat verder niemand op de hoogte is van de laatste wens van de vermoorde keizer, wordt Commodus de nieuwe heerser van Rome. Zijn eerste daad is het ter dood veroordelen van Maximus, zijn vrouw en zijn zoon. Maximus weet te ontsnappen, maar wordt later gevangen, als slaaf verkocht en meegenomen naar Afrika. Daar wordt hij ingezet als gladiator. Door zijn excellente vaardigheden weet hij diverse tweegevechten met andere gladiatoren te winnen. Maximus ster is rijzende. Hij wordt met zijn medegladiatoren uitgenodigd om in Rome op te treden bij de herdenkingsspelen voor Marcus Aurelius. Maximus wint daar weer en als eerbetoon betreedt keizer Commodus persoonlijk de arena om hem te ontmoeten. Commodus is onaangenaam verrast als de held dan zijn ware identiteit onthult. Hij ging er immers vanuit dat Maximus dood was. De keizer raakt in paniek en probeert Maximus uit te schakelen voor hij te populair wordt bij het volk. Maximus, die wraak gezworen heeft, zal niet rusten voor hij Commodus gedood heeft. Dat gebeurt uiteindelijk in een tweegevecht waarbij hij zelf ook sterft. VW-1029-a-11-1-b 7 lees verder Pagina: 200

202 Tekst 12 Uit Ars Poetica van Aristoteles: XV 54a13 t/m 54a24 Over de organisatie van de handelingen en over de eisen waaraan de plots moeten voldoen, is nu voldoende gesproken. Met betrekking tot de karakters (van de personages) zijn er vier dingen waarop de dichter moet mikken. 1. Een ding waarvoor hij moet zorgen, en wel het belangrijkste, is dat ze goed zijn. (Een personage) zal van een karakter voorzien zijn wanneer, zoals eerder gezegd, zijn spreken of handelen een of ander voornemen duidelijk maakt: als dat goed is, dan is ook zijn karakter goed. ( ) 2. Het tweede is dat ze passend zijn. Het is mogelijk dat een personage manmoedig is, maar het past niet bij een vrouw manmoedig te zijn als een man of geducht (van verstand). 3. Het derde is dat ze zichzelf gelijk blijven. Ook al is degene die model staat voor de uitbeelding nog zo ongelijkmatig en is een dergelijk karakter door de dichter aan een personage ten grondslag gelegd, toch moet het zichzelf gelijk blijven in zijn ongelijkmatigheid. 4. Het vierde is dat ze overeenkomst vertonen (met de mensen in het werkelijke leven). Daarvoor zorgdragen is iets anders dan maken dat het karakter goed en passend is in de zojuist aangegeven zin. Tekst 13 De film Spartacus is gebaseerd op de historische figuur Spartacus, een Romeinse slaaf die tot gladiator werd getraind. Spartacus ontsnapte in 73 voor Christus uit de gladiatorenschool in Capua en voerde al snel een leger van honderdduizend slaven aan, waarmee hij in opstand kwam tegen de Romeinen. De slaven plunderden grote landerijen en ontwrichtten de Romeinse economie. Het kostte de Romeinen grote moeite om deze georganiseerde menigte uit te schakelen. Uiteindelijk wordt Spartacus verslagen en met 6000 slaven gekruisigd langs de weg tussen Capua en Rome. In de Oudheid hadden schrijvers nauwelijks waardering voor de slavenleider. Wel wordt vermeld dat hij moedig was en sterk, goed opgeleid en beschaafd. Bewondering voor zijn optreden krijgt Spartacus pas vanaf de achttiende eeuw. VW-1029-a-11-1-b* 8 lees verder einde Pagina: 201

203 Examen VWO 2010 tijdvak 1 woensdag 19 mei uur kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit drie blokken met in totaal 33 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 65 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Blok 1: Ontsnappen aan de werkelijkheid: lusthof en pastorale Blok 2: De abstracte werkelijkheid: Bauhaus en dans Blok 3: Fictie als werkelijkheid: The War of the Worlds Bij het beantwoorden van de vragen maak je gebruik van de aangeboden bronnen. Tevens wordt een beroep gedaan op je eigen kennis. In het vragenboekje staan boven de vraag meestal één of meer bronnen aangegeven die van speciaal belang zijn bij de vraag. Op het beeldscherm zijn deze bronnen aangegeven met een groene stip. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld. VW-1029-a-10-1-o Pagina: 202

204 Blok 1 Ontsnappen aan de werkelijkheid Dit blok gaat over het Palazzo del Te in Mantua en over muziek van Monteverdi. Het sluit af met de opera Bacchus, Ceres en Venus die in 1686 in de Amsterdamse schouwburg werd opgevoerd. afbeelding 1 Geïnspireerd door de poëzie uit de klassieke oudheid ontstaat in Italië in de zestiende eeuw belangstelling voor het leven in een landelijke omgeving. Vorsten lieten buitenverblijven bouwen op het platteland, waar ze afstand konden nemen van het drukke leven in de stad. Op afbeelding 1 zie je de Villa d Este die in die tijd in de buurt van Rome werd aangelegd. Dergelijke nieuwe buitenverblijven konden op verschillende manieren bijdragen aan de status van de vorst en zijn hof. 2p 1 Leg dit uit aan de hand van twee aspecten. Tussen 1524 en 1534 bouwde Giulio Romano in opdracht van Federico II Gonzaga het Palazzo del Te, net buiten de stad Mantua. Romano stond bij deze opdrachtgever in buitengewoon hoog aanzien. Federico gaf hem veel vrijheid bij het ontwerpen. Deze verhouding tussen opdrachtgever en kunstenaar past binnen de hofcultuur in de zestiende eeuw. 1p 2 Leg dit uit. afbeelding 2, 3 en 4 Op het schilderij op afbeelding 2 zie je de ideale renaissancestad, die is vormgegeven volgens de schoonheidsidealen van die periode. Op afbeelding 3 en 4 zie je aanzichten van Giulio Romano s Palazzo del Te. Het Palazzo del Te wordt gerekend tot het maniërisme. Kenmerkend voor deze stijl, die omstreeks 1520 in Rome ontstond, is het streven naar inventiviteit binnen bestaande kaders. Uitgaande van de schoonheidsidealen van de renaissance, probeerde het maniërisme de regels van orde, helderheid, harmonie en evenwicht te doorbreken. 3p 3 Noem drie manieren waarop dat gebeurt in de gevel op afbeelding 4. afbeelding 5, 6 en 7 Romano ontwierp ook fresco s voor diverse vertrekken van het Palazzo del Te. Op afbeelding 5, 6, en 7 zie je de zaal van Amor en Psyche met voorstellingen die hij ontleende aan de klassieke mythologie. Deze schilderingen sluiten aan bij de functie van het paleis, dat vooral bedoeld was voor festiviteiten en dat als een lustoord getypeerd kan worden. 2p 4 Noem twee manieren waarop de schilderingen hiernaar verwijzen. VW-1029-a-10-1-o 2 lees verder Pagina: 203

205 afbeelding 5, 6 en 7 Romano situeerde de scènes in de oudheid. Klassieke thema s waren populair in die tijd. Maar hij verwees ook naar de klassieken vanwege het karakter van de voorstellingen. 1p 5 Leg uit waarom Romano om die reden wel móest verwijzen naar de oudheid. video 1 Rond 1600 was het Palazzo del Te nog steeds in gebruik. Federico s kleinzoon Vincenzo I Gonzaga verbleef er regelmatig met hovelingen en kunstenaars. Ook de componist Claudio Monteverdi, die van 1590 tot 1612 in dienst was van het hof van Mantua, ging vaak mee naar dit buitenverblijf. Monteverdi componeerde onder meer madrigalen, zoals Sí ch io vorrei morire uit In videofragment 1 zie je een uitvoering van dit madrigaal in het Palazzo del Te. Muziek moest hovelingen en gasten vermaken tijdens banketten en andere hoffeesten, in de vorm van concerten en als begeleiding van hofdansen. 3p 6 Bespreek nog drie andere functies die muziek destijds had aan het hof. tekst 1, video 1 In het madrigaal Sí ch io vorrei morire versterkt de muziek de tekst. 3p 7 Noem drie manieren waarop dat gebeurt en geef steeds een voorbeeld. video 1 Het vijfstemmige madrigaal wordt hier uitgevoerd door twee vrouwen en drie mannen. 3p 8 Noem drie verschillende manieren waarop de meerstemmigheid tot stand komt. tekst 2 De madrigalen van Monteverdi werden in een aantal boeken gepubliceerd. Sí ch io vorrei morire komt uit het vierde boek, waarvan de teksten voor een deel gebaseerd zijn op de pastorale Il pastor fido van Guarini. De belangstelling voor de pastorale past in het humanisme van de renaissance. 1p 9 Leg uit waarom de pastorale in het humanistische gedachtegoed past. afbeelding 8, tekst 2 Op afbeelding 8 zie je Pastorale uit 1510, ook wel Landelijk Concert genoemd. Het werk wordt vaak toegeschreven aan de Venetiaanse schilder Giorgione, maar ook wel aan Titiaan. Het onderwerp pastorale werd vanaf 1500 populair in de schilderkunst. Kunstenaars konden daarmee het landschap een heel belangrijke plaats geven in hun werk. 2p 10 Leg uit waarom ze in de zestiende eeuw daarvoor het onderwerp pastorale nodig hadden. Betrek zowel de zestiende eeuw als het onderwerp in je antwoord. VW-1029-a-10-1-o 3 lees verder Pagina: 204

206 tekst 2 Guarini s herdersstuk Il pastor fido geldt als hoogtepunt van het pastorale genre in de zestiende eeuw. Het werd een voorbeeld voor theaterschrijvers in de zeventiende eeuw. Ook in de Nederlanden werden pastorales geschreven en opgevoerd, maar het genre had hier nooit zoveel succes als in Frankrijk en Italië. Dat heeft te maken met het verschil in religie, maar ook met de opvoeringspraktijk van theater in de Nederlanden. Blijkbaar was de opvoeringspraktijk in de Nederlanden niet gunstig voor de populariteit van de pastorale. 2p 11 Leg dit uit. Leg ook uit waarom de situatie in Frankrijk en Italië gunstiger was. tekst 3, video 2 In 1686 vond in de Amsterdamse schouwburg de première plaats van de allegorische opera Bacchus, Ceres en Venus. De opera was gecomponeerd door Johan Schenck op tekst van Govert Bidloo, die arts en dichter was en in 1684 regent van de schouwburg werd. In videofragment 2 zie je een reconstructie uit In de reconstructie wordt Bidloo zelf als verteller opgevoerd. Hij had een uitgesproken visie op theater, die afweek van de toneeltraditie van destijds. 1p 12 Geef aan welke tegengestelde opvattingen in dit fragment besproken worden. tekst 3, video 3 In videofragment 3 zie je twee scènes uit de opera. Met zeer eenvoudige theatrale middelen wordt toch zoveel mogelijk uitgebeeld of gesuggereerd. 3p 13 Geef hiervan drie voorbeelden. Geef daarbij steeds aan wat er uitgebeeld of gesuggereerd wordt. video 4 Aan de uitvoering uit 2006 zijn, conform Bidloo s voorschriften, dansscènes toegevoegd. Deze scènes zijn geïnspireerd door de stijl en de vormentaal van de Italiaanse hofdans zoals die in de renaissance tot ontwikkeling kwam. 3p 14 Noem drie kenmerken van de Italiaanse hofdans die je in deze opname herkent. video 4 De dansmuziek van componist Schenck, een zogenoemde gigue, wordt uitgevoerd zoals in de zeventiende eeuw gebruikelijk was. 2p 15 Noem twee aspecten van de uitvoering waaruit dat blijkt. VW-1029-a-10-1-o 4 lees verder Pagina: 205

207 Blok 2 De abstracte werkelijkheid Dit blok gaat over dansexperimenten van Oskar Schlemmer aan het Bauhaus. Zijn opvattingen werken voor een deel door in de westerse moderne dans van de jaren zeventig, evenals in het digitale tijdperk. tekst 4 In 1919 richtte architect Walter Gropius in Weimar het Bauhaus op. Een kunstnijverheidsschool en een kunstacademie werden samengevoegd tot één nieuw opleidingsinstituut. Gropius zette in zijn Bauhaus-manifest uiteen wat hij met dit nieuwe instituut voor ogen had. Uit het manifest laat zich niet voorspellen dat het Bauhaus zich zou gaan ontwikkelen tot een moderne en vernieuwende opleiding. Gropius rechtvaardigt het samenvoegen van de twee scholen en getuigt van een tamelijk traditionele opvatting over kunst en ambacht. 2p 16 Geef aan wat Gropius met zijn nieuwe opleidingsinstituut voor ogen stond. Leg vervolgens uit in welke zin zijn opvatting over kunst en ambacht traditioneel is. Toen het Bauhaus als instituut vorm kreeg, bleek al snel dat vernieuwing en moderniteit wel degelijk de uitgangspunten waren voor de opleiding. Dit kan niet los worden gezien van het politiek-maatschappelijke klimaat in Duitsland ten tijde van het ontstaan van het Bauhaus. 1p 17 Leg uit in welke zin dit politiek-maatschappelijke klimaat verbonden kan worden met de vernieuwingsgedachte binnen het Bauhaus. tekst 5 In 1920 werd de schilder Oskar Schlemmer aangesteld aan het Bauhaus. Hij werd onder meer hoofd van de experimentele theaterwerkplaats. 1p 18 Leg uit in welk opzicht Schlemmers opvatting over theater rechtvaardigde dat deze discipline een plaats kreeg binnen het onderwijs aan het Bauhaus. afbeelding 9 en 10, tekst 6, video 5 Schlemmer ontwikkelde voor zijn theater het begrip Tänzermensch (de mens als danser). Hiermee introduceerde hij een nieuw theaterconcept, dat hij schematisch weergaf in zijn tekening Figur und Raumlineatur (Figuur en Ruimte met lijnen). Schlemmer realiseerde zijn ideeën in Stokkendans uit 1927, een van zijn Bauhaus Dansen. In videofragment 5 zie je deze Stokkendans in een gereconstrueerde uitvoering door de Duitse danser Gerhard Bohner. 2p 19 Leg uit wat Schlemmers nieuwe theaterconcept inhoudt. Leg daarna uit hoe de Tänzermensch letterlijk gestalte krijgt in Stokkendans. VW-1029-a-10-1-o 5 lees verder Pagina: 206

208 afbeelding 11, tekst 6 Schlemmer zocht voor zijn dansexperimenten inspiratie bij diverse theatergenres en bewegingsstijlen, waaronder acrobatiek uit het circus. Op een aquarel uit 1927 zie je zijn Stokkendans-figuur tussen circusacrobaten in actie. 2p 20 Noem twee redenen waarom Schlemmer deze acrobatiek bij zijn dansexperimenten betrok. video 6 In de eerste drie decennia van de twintigste eeuw was in Duitsland een nieuwe vorm van theaterdans ontstaan. Een van de belangrijkste representanten van deze moderne dans was danseres en choreografe Mary Wigman. In videofragment 6 zie je Wigman in haar solo Sommerlicher Tanz (Zomerdans). Voor Schlemmers dansexperimenten was deze moderne dans echter ongeschikt. 2p 21 Leg uit waarom Wigmans moderne dans niet aansloot bij het werk van Schlemmer. Betrek beide kunstenaars in je antwoord. afbeelding 12, video 7 In videofragment 7 zie je Der Abstrakte uit Schlemmers Das Triadische Ballett. In deze solo hangt de dans nauw samen met het kostuum. 2p 22 Leg uit wat deze samenhang inhoudt. Geef ook aan welk effect het kostuum heeft op de manier waarop je als toeschouwer de dans ervaart. Nadat Schlemmer in 1929 het Bauhaus had verlaten zette hij zijn schilderwerk en zijn theaterexperimenten elders voort. In 1937 werden zijn schilderijen door de nazi s tot Entartete Kunst bestempeld en werd hem het werken nagenoeg onmogelijk gemaakt. Ook Schlemmers dansexperimenten pasten niet binnen de nazi-ideologie. 1p 23 Leg uit waarom de nazi s zijn dans niet zouden accepteren. afbeelding 9 en 13, tekst 7, video 8 In 1979 raakte in Nederland Krisztina de Châtel geïnspireerd door Schlemmers concept van de Tänzermensch. Het werd uitgangspunt voor haar choreografie Lines. In het programmaboekje nam zij Schlemmers tekening Figur und Raumlineatur op, alsmede zijn uiteenzetting over de Tänzermensch. Lines werd uitgevoerd op muziek van de Amerikaanse componist Steve Reich en is een belangrijk voorbeeld van moderne dans uit de jaren zeventig. 2p 24 Geef aan in welk opzicht Lines aansluit bij de visie van Schlemmer. Geef ook aan waarom het stuk duidelijk een product is van de moderne dans van de jaren zeventig. VW-1029-a-10-1-o 6 lees verder Pagina: 207

209 video 9 In videofragment 9 zie je een dansfragment dat via de computertechniek motion capture of mocap is opgenomen. Daarbij wordt een danser in een videostudio voorzien van sensoren of lichtjes. De real-time opgenomen bewegingsformatie, ofwel het parcours met dansbewegingen, wordt vervolgens via animatie bewerkt. Deze recente ontwikkeling kan beschouwd worden als een vervolg op het door Schlemmer ingeslagen pad. 2p 25 Leg uit in hoeverre dit zo kan worden opgevat. Blok 3 Fictie als werkelijkheid Dit blok gaat over fictie die werkelijk lijkt met als voorbeeld The War of the Worlds. Aan het begin van de jaren twintig van de vorige eeuw nam vooral in Amerika het aantal huishoudens dat over een radio beschikte snel toe. In die tijd ontstond ook het hoorspel: een theaterstuk dat speciaal gemaakt werd om uitgezonden te worden via de radio. Deze hoorspelen werden heel populair. 2p 26 Geef hiervoor twee verklaringen. Bij een hoorspel krijgen bepaalde theatrale middelen meer nadruk dan bij visueel theater. 3p 27 Bespreek drie theatrale middelen die essentieel zijn voor het maken van een hoorspel. audio 1, tekst 8 Een van de beroemdste hoorspelen aller tijden is The War of the Worlds, gebaseerd op het gelijknamige boek van H.G. Wells uit Het verhaal gaat over buitenaardse wezens die de aarde overvallen en de mensheid willen vernietigen. De uitzending veroorzaakte in 1938 een golf van paniek in delen van Amerika. Mensen dachten dat er daadwerkelijk een invasie vanuit de ruimte plaatsvond. De makers van het hoorspel hadden dit niet verwacht. Blijkbaar had het programma een uitermate realistisch karakter. 2p 28 Noem twee oorzaken van dit realistische karakter van de uitzending. Let op: de laatste vragen van dit examen staan op de volgende pagina. VW-1029-a-10-1-o 7 lees verder Pagina: 208

210 De paniek naar aanleiding van The War of the Worlds is door de schrijvende pers nogal overdreven. Dit gebeurde onder meer om de radio in een slecht daglicht te stellen. Kranten zagen dat ze hun positie als belangrijkste nieuwsmedium kwijt raakten aan de radio. 2p 29 Leg uit waarom eind jaren dertig de radio de positie als belangrijkste nieuwsbron overneemt van de krant. Verklaar tevens waarom in de jaren vijftig de radio die leidende positie weer verliest. tekst 9, video 10 In 1953 gaat de eerste verfilming van The War of the Worlds in première. Destijds was het een hoogstandje van special effects, waarvoor de makers een Oscar wonnen. In videofragment 10 zie je dezelfde scène die je in het hoorspel hoorde: het buitenaardse schip opent zich en omstanders proberen het te benaderen. In het videofragment wordt duidelijk naar een climax toegewerkt. Dat gebeurt met geluid, cameravoering en effecten. Ook het spel van de acteurs wordt ingezet om de spanning te verhogen. 3p 30 Bespreek drie spelelementen uit het fragment die spanningsverhogend werken. video 10 en 11 In 2005 brengt Steven Spielberg een remake van War of the Worlds uit met Tom Cruise in de hoofdrol. Het is net als het origineel uit 1953 een typische Hollywoodblockbuster, een vermaaksfilm voor een groot publiek. In videofragment 11 zie je de confrontatie met de Marsbewoners. Het verschil met de scène uit 1953 zit niet alleen in de technische uitvoering, maar ook in de beeldtaal die gehanteerd wordt om het vijandsbeeld tussen de Amerikanen en de buitenaardsen neer te zetten. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de manier waarop de personages op de buitenaardse wezens reageren. 2p 31 Bespreek dit verschil in reactie en breng het in verband met het vijandsbeeld uit de tijd waarin beide films zijn gemaakt. video 12 In videofragment 12 zegt Spielberg een hyperrealisme na te streven in zijn film. Om dit realisme te bereiken maakt hij intensief gebruik van special effects en CGI, Computer Generated Imagery. Deze werkwijze maakt het lastig voor een acteur om realistisch te spelen. 1p 32 Leg dit uit. War of the Worlds behoort tot het genre science fiction. Dit genre ontstond in de negentiende eeuw en is nog steeds populair bij een groot publiek. Vaak is in de verhalen sprake van een donkere kant, die de paradoxale houding ten opzichte van technologie weerspiegelt. 1p 33 Leg uit wat deze paradox inhoudt. Bronvermelding Een De in opsomming dit examen van gebruikte de in dit bronnen examen zijn gebruikte vermeld bronnen, in het examen zoals teksten zelf en/of en in afbeeldingen, het correctievoorschrift is te vinden dat in het na het bij dit examen examen wordt behorende gepubliceerd. correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. VW-1029-a-10-1-o* 8 lees verder einde Pagina: 209

211 Bijlage VWO 2010 tijdvak 1 kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Tekstboekje VW-1029-a-10-1-b Pagina: 210

212 Tekst 1 Sí ch'io vorrei morire Hora ch io bacio, Amore, La bella bocca del mio amato core. Ahi, cara e dolce lingua, Datemi tant'humore, che di dolcezz'in questo sen m'estingua! Ahi, vita mia, a questo bianco seno, Deh, stringetemi fin ch'io venga meno! Ahi bocca, ahi baci, ahi lingua, torn'a dire: Sí ch'io vorrei morire Já, ik zou wel willen sterven nu ik de mooie mond kus, Amor, van mijn hartelief. Ach, lieve, zachte tong, geef mij zoveel sap dat ik bijna flauwval van zoet genot! Ach, mijn leven, druk mij aan je blanke borst tot ik in zwijm val! Ach mond, kussen, ach tong, ik zeg het nog eens: Já, ik zou wel willen sterven. Tekst 2 Van oorsprong is de pastorale een literair genre uit de klassieke Oudheid. Het is de verzamelnaam voor herderspoëzie en verhalen waarin het leven op het platteland werd geïdealiseerd. De pastorale beschrijft voor de vervreemde stedeling een wereld van gelukkige herders die eenvoudig en (vermeend) zorgeloos leven. In de Italiaanse renaissance kwam het genre opnieuw tot bloei in tal van kunstdisciplines. De pastorale werd een geliefd onderwerp in de schilderkunst, waarmee het landschap zijn intrede deed. In het theater ontwikkelde zich het herdersspel, met het meesterwerk Il pastor fido (de trouwe herder) als een van de hoogtepunten. Het werd geschreven door de Italiaanse hofdichter Guarini ( ). In de herdersspelen uit de renaissance waren de principes van Aristoteles richtinggevend. De inhoud van de voorstellingen werd ontleend aan de klassieke literatuur. Het spel werd vaak begeleid met muziek en zang. In dit opzicht is de pastorale een voorloper van de opera. VW-1029-a-10-1-b 2 lees verder Pagina: 211

213 Tekst 3 Bacchus, Ceres en Venus (1686) De opera Bacchus, Ceres en Venus van Govert Bidloo en Johan Schenck was een historische primeur: de eerste Nederlandse opera die ooit is opgevoerd en met succes. De voorstelling speelde maar liefst twaalf keer. Tekstschrijver Bidloo baseerde het verhaal op het motto Zonder Spys en Wyn, Kan geen Liefde zyn. Het draait in de opera allemaal om Venus, die naar men zegt zou bevriezen zonder het gezelschap van Bacchus en Ceres, de god van de wijn en de godin van de vruchtbaarheid (Sine Cerere et Baccho friget Venus). Bidloo stelt het zo voor dat Bacchus en Ceres zich van Venus hebben afgekeerd. Zij drukken hun volgelingen, wijndrinkers en landbouwers, op het hart de liefde af te zweren. Deze verstoring van de natuurlijke orde der dingen trekt de aandacht van Jupiter, die zijn bode Mercurius naar de aarde stuurt om Bacchus en Ceres tot rede te brengen. Uiteindelijk lukt dat en de vreugdezangen zijn niet van de lucht. Tekst 4 Bauhaus-manifest Het uiteindelijke doel van alle beeldende kunsten is het bouwwerk. Ooit was het verfraaien van bouwwerken de voornaamste opdracht van de beeldende kunsten. Ze vormden een onlosmakelijk onderdeel van de grote architectuur. Nu zijn ze geïsoleerd en zelfgenoegzaam. Daarvan kunnen ze pas weer bevrijd worden door bewuste samenwerking van alle werklieden. Architecten, schilders en beeldhouwers moeten de vele aspecten van een gebouw opnieuw leren kennen en begrijpen, zowel in hun totaliteit als in de afzonderlijke onderdelen. Dan zal hun werk vanzelf weer vervuld raken van de architectonische geest die ze in de salonkunst verloren heeft. De oude kunstscholen waren niet bij machte deze eenheid tot stand te brengen. Hoe konden zij ook, kunst is immers niet aan te leren. Zij moeten weer opgaan in de werkplaats. De alleen maar tekenende en schilderende wereld van dessinontwerpers en kunstnijveraars moet uiteindelijk weer een bouwende wereld worden. Wanneer de jonge mens die de liefde tot beeldende schepping in zich voelt, net als vroeger zijn loopbaan begint met het leren van een handwerk, dan blijft de onproductieve kunstenaar in de toekomst niet langer gedoemd tot onvolledige kunstbeoefening. Immers, zijn vaardigheid blijft nu behouden voor het handwerk, waarin hij tot voortreffelijke prestaties in staat is. Architecten, beeldhouwers en schilders, wij moeten allen terug naar het handwerk. Want het kunstenaarschap is geen beroep. Er is geen wezenlijk verschil tussen de kunstenaar en de handwerksman. De kunstenaar is een hogere gradatie van de handwerksman. De hemelse genade laat in zeldzame, VW-1029-a-10-1-b 3 lees verder Pagina: 212

214 creatieve momenten kunst opbloeien uit zijn werk, buiten zijn bewuste wil om. De grondslag van het ambachtelijke is echter voor elke kunstenaar onontbeerlijk. Daar ligt de oervorm van het scheppend vormgeven. Laten wij dus een nieuw gilde van handwerkers vormen, zonder die aanmatigende scheiding in klassen die een muur van hoogmoed opricht tussen handwerkers en kunstenaars. Laten wij gezamenlijk de nieuwe bouwkunst van de toekomst, die alles ineen zal zijn, wensen, bedenken en scheppen: architectuur, beeldhouwkunst en schilderkunst die, voortgekomen uit miljoenen handen van handwerkers, eens ten hemel zal rijzen als een kristallen symbool van een nieuw geloof. Walter Gropius, 1919 Tekst 5 De Duitse schilder en beeldhouwer Oskar Schlemmer ( ) was van 1920 tot 1929 als hoofddocent verbonden aan de Bauhaus-opleiding in de vakken beeldhouwen, modeltekenen en wandschilderen. In het verlengde van zijn eigen schilderwerk experimenteerde hij met dans en leidde jarenlang de Bauhaus theaterwerkplaats. In 1922 schreef hij: Het leven is dermate gemechaniseerd, (...) dat we ons sterk bewust worden van de mens als een machine en het lichaam als een mechanisme. In de kunsten, in het bijzonder in de schilderkunst, zijn we getuige van een zoektocht naar de wortels en naar de bronnen van al onze creativiteit. (...) Beide actuele vormen - het idee van de mens als een machine, en het inzicht in de diepste bronnen van onze creativiteit - zijn symptomen van een en hetzelfde. Namelijk het verlangen naar een synthese die de kunst heden ten dage domineert en die appelleert aan de architectuur om ongelijksoortige gebieden te verenigen. Dit verlangen strekt zich ook uit naar het theater, omdat deze de belofte van totaalkunst biedt. Tekst 6 Schlemmer was niet geïnteresseerd in theater dat de werkelijkheid representeert, maar in abstract theater. In zijn theater- en dansexperimenten onderzocht hij onder meer de relatie tussen mens en ruimte. Zijn Tänzermensch was onzichtbaar betrokken bij allerlei ruimtelijke wetten van rationele en mechanische aard. Schlemmer schreef hierover in 1926: Het lichaam zelf kan zijn mathematica demonstreren door zijn lichamelijke mechaniek te ontketenen. Hulpmiddelen zoals staven (de horizontale balanceerstok) of stelten (verticaal element) kunnen als de verlengstaven van de werkelijkheid van de beweging de ruimte als lineair geraamte verlevendigen. VW-1029-a-10-1-b 4 lees verder Pagina: 213

215 Tekst 7 De belangstelling voor Schlemmers visie op dans en theater leidde in de jaren vijftig in de Verenigde Staten tot vernieuwingen van het zogeheten technische of multimedia (dans)theater. In de jaren zestig werden Schlemmers dansen in Duitsland en in de Verenigde Staten nauwkeurig gereconstrueerd. Ook de Hongaarse choreografe Krisztina de Châtel, die na een opleiding in Duitsland in Nederland kwam werken, raakte in de ban van Schlemmers opvattingen. Diens Tanzfigur vormde in 1979 het uitgangspunt voor haar choreografie Lines. Daarin dansten vijf danseressen een uur lang dezelfde bewegingsmotieven in een strikt geometrische ruimtelijke formatie. Dit gebeurde binnen een kooi van staanders met neonbuizen, ontworpen door beeldend kunstenaar Jan van Munster. Tekst 8 The War of the Worlds werd op 30 oktober 1938 door CBS (Columbia Broadcasting System) als hoorspel op de radio uitgezonden. Orson Welles had de regie en speelde zelf de hoofdrol. Onder de titel: New York is vernietigd! The War of the Worlds revisited wordt in een tijdschriftartikel teruggekeken op de paniek die destijds uitbrak. Op 30 oktober 1998 was het vijftig jaar geleden dat Orson Welles met zijn hoorspel The War of the Worlds over een invasie van Marsbewoners, een golf van paniek veroorzaakte. In zijn biografie Orson Welles: The Road to Xanadu beschrijft Simon Callow wat er mis ging die avond. Het begon met de standaardaankondiging 'CBS presents Orson Welles...' en het was duidelijk gestructureerd als 'een uitzending in een uitzending'. Maar om twaalf over acht gebeurde er iets dat uiteindelijk aanleiding zou geven tot paniek. Een andere zender bracht de populaire Edgar Bergen en Charlie McCarthy Show, met als vaste gast een buikspreker en zijn pop. Iedere week, na iets minder dan een kwartier in de uitzending, mochten de pop en zijn baas even pauzeren terwijl een zanger een liedje kweelde. Op dat moment greep een groot deel van de luisteraars steevast naar de knoppen om iets anders, iets aangenamers op te zoeken. Die avond van de 30ste oktober 1938 kwam een flink deel van de luisteraars van Bergen en McCarthy tot hun verbijstering terecht in een nieuwsuitzending over een Martiaanse invasie. ( ) Alhoewel de luisteraars tijdens de rest van de uitzending tot drie keer toe verteld werd dat het een bewerking van de roman van H.G. Wells betrof, waren de beelden, opgeroepen in de hoofden van de toevallig binnengelopen luisteraars, voor hen volkomen realistisch. Sommigen bleven zitten, wachtend op de dood. Anderen deden wanhopige pogingen familieleden te bereiken. Sommigen renden de straat op, anderen de kerk in. De aantallen waren betrekkelijk klein, maar ze waren wijd verspreid over het land, en er ontstonden lokale VW-1029-a-10-1-b 5 lees verder Pagina: 214

216 paniekuitbarstingen. Een zwarte gemeente bijeen in een kerk te Harlem zonk door de knieën. In Indianapolis rende een vrouw de kerk in, schreeuwend: 'New York is vernietigd! Het is het einde van de wereld. Ga naar huis en bereid je voor op de dood!'. In Newark, New Jersey, liepen alle inwoners van een flatgebouw de straat op, met natte doeken om het hoofd, bij wijze van gasmasker. Tekst 9 Samenvatting van de film The War of the Worlds, 1953, regie Byron Haskin Bij een klein Amerikaans stadje stort een projectiel neer. Eerst wordt gedacht dat het een meteoriet is, maar later blijkt het om een ruimteschip van Mars te gaan. De Marsbewoners zetten met door hen gebouwde zwevende schotels de aanval in op de mensheid en vegen de vloer aan met elke tegenstand die ze krijgen. Deze productie uit 1953 is een verfilming van het gelijknamige verhaal van H.G. Wells, bekend door zijn science-fiction verhalen. De Marsbewoners zetten de aanval in met wapens die superieur zijn aan die van hun aardse tegenstanders. Dit biedt de gelegenheid om tal van actiescènes met verwoestende taferelen langs te laten komen, waarin het leger de strijd met de Marsbewoners aanbindt. Niet zo'n slechte keus is geweest om het verhaal naar het Los Angeles van de jaren vijftig te verplaatsen, zodat er in de gevechten meer wapentuig aangedragen kan worden dan wanneer de gebeurtenissen zich, overeenkomstig Wells' verhaal, aan het eind van de negentiende eeuw hadden afgespeeld. Een arsenaal aan wapentuig, van kanonnen, tanks en aanverwante wapens tot aan atoomexplosies aan toe, komt voorbij en dit levert een reeks van vlammende en explosieve actiescènes op. Uiteindelijk worden de Marsbewoners verslagen doordat ze besmet raken met een aards virus, waaraan ze sterven. VW-1029-a-10-1-b* 6 lees verder einde Pagina: 215

217 Schoolexamen VWO 2009 afnametijdstip 1 woensdag 8 april culturele en kunstzinnige vorming 2 Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit drie blokken met in totaal 36 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 70 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Blok 1: Spotten met de macht: middeleeuwse narrenfeesten en de Carmina Burana Blok 2: De macht van het geld: de relatie tussen rijkdom en kunst Blok 3: De macht van propaganda en satire: propagandafilms in de twintigste eeuw en de politieke rol van satire. Bij het beantwoorden van de vragen maak je gebruik van de aangeboden bronnen. Tevens wordt een beroep gedaan op je eigen kennis. In het vragenboekje staan boven de vraag meestal één of meer bronnen aangegeven die van speciaal belang zijn bij de vraag. Op het beeldscherm zijn deze bronnen aangegeven met een groene stip. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld a-VW-1-o Pagina: 216

218 Blok 1 Spotten met de macht Dit blok gaat over narrenfeesten in de middeleeuwen en over de Carmina Burana, een middeleeuws handschrift met liederen, dat kunstenaars uit diverse disciplines inspireerde. In de middeleeuwen werden in de Nederlanden hoogtijdagen als Pasen, Kerstmis of Driekoningen vaak opgeluisterd met liturgische spelen. De bijbelverhalen die bij deze feestdagen hoorden, werden dan in de kerk nagespeeld. 2p 1 Geef twee redenen waarom spel werd toegevoegd aan de eredienst. tekst 1, video 1 Het paasverhaal was heel geschikt om op te voeren. In het paasspel vormde de dialoog Quem queritis (Wie zoekt gij?) de kern van het drama, dat desgewenst kon worden uitgebreid met andere verhalen en gezangen. 2p 2 Geef aan waarom Quem queritis zich goed leent voor een dramatische uitwerking. Betrek twee aspecten in je antwoord. tekst 2 Het kerkelijk jaar is ingedeeld rondom de grote feestdagen zoals Kerstmis en Pasen. De thema s van de missen volgden deze jaarindeling. In de middeleeuwen werd tijdens de narrenfeesten, die eens per jaar plaatsvonden, een zogenaamde zottenmis of ezelsmis gehouden. Je zou verwachten dat de Kerk deze mis zou verbieden, maar dat gebeurde niet. 2p 3 Geef twee redenen waarom de Kerk de ezelsmis toestond. audio 1 Op basis van een handschrift is een reconstructie gemaakt van een ezelsmis. Het gaat om een parodie op het ritueel van de katholieke mis. Dat blijkt ook uit het Kyrie Asini, het ezelskyrie dat je hoort in audiofragment 1. 3p 4 Noem drie aspecten waaruit je kunt opmaken dat hier sprake is van parodie. afbeelding 1, tekst 3 De Kerk keurde dansen af. Alleen tijdens de ezelsmis mocht in de kerk gedanst worden door narren. 1p 5 Leg uit waarom deze minstrelen van de satan dit mochten a-VW-1-o 2 lees verder Pagina: 217

219 video 2 Op videofragment 2 zie je een narrendans die in 2006 is uitgevoerd tijdens een openluchtspektakel. De middelste nar zet een wit masker op en verbeeldt dan de Dood. In de middeleeuwen vormde de dood een belangrijk thema. De rol van de Dood in deze dans kan in verband gebracht worden met de manier waarop in de middeleeuwen tegen dit thema werd aangekeken. 2p 6 Leg dit uit. Geef daarna aan hoe het slot van de dans binnen dit thema geïnterpreteerd moet worden. video 2 De dans vormt een scène binnen een groter stuk en dient daarin als vrolijk intermezzo. De narren proberen met hun optreden de omstanders te amuseren. 3p 7 Noem drie kenmerken van de dans waaruit je dat kunt afleiden. afbeelding 2, tekst 4 In 1803 werd in het klooster van Benediktbeuern in Beieren een handschrift uit de dertiende eeuw teruggevonden met enkele honderden liederen. Ze waren geschreven door rondtrekkende studenten en uitgetreden monniken. Op afbeelding 2 zie je de eerste pagina van dit manuscript met een rad van fortuin. Dit rad illustreert de middeleeuwse opvatting over lotsbestemming. 2p 8 Leg aan de hand van de afbeelding uit wat deze opvatting inhoudt. tekst 5, video 3 De liederen van de Carmina Burana hebben door de jaren heen tal van kunstenaars geïnspireerd. Zo maakte Ed Wubbe in 1987 voor zijn gezelschap Scapino Ballet Rotterdam de choreografie Bagatellen, waaruit je een scène ziet in videofragment 3. Wubbe liet zich leiden door wat de tekst van de liederen uit de Carmina Burana bij hem opriep. In de scène zijn verschillende gemoedstoestanden of stemmingen te herkennen. 3p 9 Noem drie stemmingen die hier zijn verbeeld. Geef daarbij steeds aan hoe dat te zien is in de bewegingen van de dansers. video 3 Wubbe behoort tot een groep Nederlandse dansmakers die vanaf de jaren zestig klassieke ballettechniek combineerde met bewegingen uit de moderne dans. 3p 10 Noem drie bewegingsaspecten uit deze scène die tot de moderne dans behoren. Wubbe maakt eigentijdse danskunstwerken, maar kiest muziek uit heel verschillende perioden. Voor Bagatellen koos hij de oorspronkelijke muziek van de Carmina Burana, dat wil zeggen: een reconstructie op basis van muzieknotaties bij de liederen, gespeeld op nagebouwde middeleeuwse instrumenten a-VW-1-o 3 lees verder Pagina: 218

220 Uit deze muziekkeuze blijkt dat Wubbe een moderne opvatting heeft over de relatie van muziek en dans. Die is anders dan bij de romantische klassieke balletten. 2p 11 Leg uit wat deze moderne opvatting inhoudt. Geef ook aan wat het verschil is met de klassieke visie op de relatie tussen muziek en dans. video 4 De Duitse band Corvus Corax maakte een nieuwe bewerking van de Carmina Burana en noemde deze Cantus Buranus. In videofragment 4 zie je een gedeelte van een van deze liederen, Lingua Mendax. De uitvoering van Corvus Corax kan cross over genoemd worden. 2p 12 Leg uit waarom dat zowel geldt voor de muziek als voor het toneelbeeld. Blok 2 De macht van het geld Dit blok gaat over de relatie tussen rijkdom en kunst. Aan bod komen de beeldende kunst van de zeventiende eeuw, de strijd tussen realisten en classicisten en het verzamelen van kunst. tekst 6 Lees tekst 6. In de Gouden Eeuw ging persoonlijke rijkdom bijna vanzelfsprekend samen met een hoge maatschappelijke positie en macht. 1p 13 Leg uit waarom dat in de zeventiende eeuw vanzelfsprekend was. Veel rijken in de zeventiende eeuw hadden zelf hun kapitaal bij elkaar verdiend. En juist deze nieuwe rijken gaven veel geld uit aan hun huizen, schilderijen en producten van kunstnijverheid. 1p 14 Leg uit waarom de nieuwe rijken hun geld op deze manier besteedden a-VW-1-o 4 lees verder Pagina: 219

221 afbeelding 3 Op afbeelding 3 zie je een dubbelportret van de succesvolle handelaar in stoffen Abraham del Court en zijn vrouw Maria de Kaersgieter uit 1654 van Bartholomeus van der Helst. In 2007 was dit schilderij op een tentoonstelling van zeventiende-eeuwse portretten in het Mauritshuis het eerste dat het publiek bij binnenkomst te zien kreeg. Een recensent van de Volkskrant schreef over dit werk: Het Mauritshuis laat hiermee met één schilderij meteen zien hoe belangrijk portretten in die tijd waren: ze vormden dé pr-machine van de Gouden Eeuw. 2p 15 Leg uit waarom de recensent portretten een pr-machine noemt. Geef vervolgens aan de hand van de voorstelling aan hoe dat in dit werk specifiek tot uitdrukking komt. afbeelding 4, 5 en 6 Op afbeelding 4 is het banket afgebeeld van de officieren van de Cluveniersdoelen, een schuttersstuk van Frans Hals uit Afbeelding 5 is een werk van Pieter van Anraedt uit Je ziet hier Jeremia van Collen en Susanna van Uffelen met hun kinderen. Afbeelding 6 is een portret van Michiel de Ruiter uit 1667, geschilderd door Ferdinand Bol. De drie werken onderstrepen het maatschappelijk succes van de afgebeelde personen. 3p 16 Geef voor elk van de werken aan wat dit maatschappelijk succes inhoudt en hoe het is verbeeld. Zeventiende-eeuwers die schilderijen in eigendom hadden, konden daaraan een zekere status ontlenen. Wie werk van een beroemd kunstenaar bezat moest wel rijk zijn of een belangrijk verzamelaar. Maar ook de genres of onderwerpen die iemand verzamelde konden hem verheffen. 2p 17 Noem twee verschillende manieren waarop zeventiende-eeuwse genres bij konden dragen aan de status van de verzamelaar. NB Laat het portret buiten beschouwing. Nelleke Noordervliet schrijft in haar boek Nederland in de Gouden Eeuw: Vijf miljoen! Zo n slordige vijf miljoen schilderijen zijn er in de zeventiende eeuw in de Republiek vervaardigd. Voldoende om er alle straten van Amsterdam mee te plaveien, voldoende om er een gracht mee te dempen. En wie weet is dat met een deel van de productie ook gebeurd. 1p 18 Leg uit hoe deze tekst het beeld van het schilderij als statussymbool nuanceert a-VW-1-o 5 lees verder Pagina: 220

222 afbeelding 7 In de negentiende eeuw bestonden er uiteenlopende ideeën over waar de schilderkunst zich op moest richten. Illustratief in dit verband is een karikatuur uit 1855 van de Franse kunstenaar Honoré Daumier. Volgens het onderschrift is er een strijd gaande tussen idealisme en realisme. Uit de prent valt af te leiden dat het bij deze strijd gaat om verschillende opvattingen over vormgeving en inhoud. 4p 19 Geef aan de hand van de afgebeelde figuren en hun attributen aan hoe hier idealisme en realisme tegenover elkaar staan. Betrek in je antwoord opvattingen over vormgeving en inhoud van beide richtingen. afbeelding 8 De strijd die Daumier in zijn prent laat zien werd niet alleen uitgevochten tussen kunstenaars. Ook critici bemoeiden zich ermee. Vooral de conservatieven onder hen keerden zich nadrukkelijk tegen de schilders van het realisme. Op afbeelding 8 zie je een werk van François Millet, dat door conservatieve critici als een bedreiging werd gezien voor de gevestigde maatschappelijke orde. 1p 20 Leg uit waarom een dergelijk schilderij een bedreiging was voor de sociale orde. Het overgrote deel van het negentiende-eeuwse publiek begreep aanvankelijk nauwelijks iets van het werk van de realisten en andere vernieuwers uit die tijd, zoals impressionisten en post-impressionisten. Geld gaf men aan deze schilders dan ook niet uit. 1p 21 Geef een verklaring voor dit onbegrip van het negentiende-eeuwse publiek. video 5 Opvallend is dat veel Franse kunst, zowel traditionele als avant-gardistische, in de tweede helft van de negentiende eeuw en in de eerste helft van de twintigste eeuw verzameld werd door Amerikanen. Zij waren rijk geworden in de handel en industrie. Videofragment 5 is een scène uit de film Titanic, waarin te zien is dat werken van Monet, Cézanne, Picasso en Degas door een rijke Amerikaanse familie mee naar huis genomen worden. 1p 22 Leg uit waarom Amerikanen destijds collecties van Europese kunst aanlegden a-VW-1-o 6 lees verder Pagina: 221

223 afbeelding 9, 10 en 11 Een van de bekendste verzamelaars van de laatste vijftien jaar is de uit de reclamewereld afkomstige Engelsman Charles Saatchi. Hij verwierf in 1997 grote bekendheid met Sensation, een tentoonstelling in de gerenommeerde Royal Academy of Arts in Londen. Saatchi liet hier zijn verzameling zien van werk van onbekende jonge Britse kunstenaars. De tentoonstelling veroorzaakte veel commotie en de publieke belangstelling was ongekend groot. Saatchi kreeg al snel het verwijt dat zijn expositie niet was bedoeld om zijn collectie te tonen, maar om deze te promoten. 2p 23 Geef aan op grond van welke redenering hem dit werd verweten. Betrek de afbeeldingen in je antwoord. afbeelding 9, 10 en 11, tekst 7 Om verschillende redenen namen anderen Sensation wel serieus. In haar bespreking van de expositie concludeerde kunstcritica Lucette ter Borg dat alle morele verontwaardiging het werk van de deelnemende kunstenaars tekort deed. Zelf vond zij dat de tentoonstelling wel degelijk was gerechtvaardigd. 1p 24 Geef aan wat de kern is van de rechtvaardiging die Ter Borg aanvoert voor de tentoonstelling. afbeelding 9, 10 en 11, tekst 7 Uit de beschouwing van Ter Borg valt ook op te maken dat zij de expositie typerend vindt voor de kunst van de late twintigste eeuw. 2p 25 Geef twee argumenten die deze visie ondersteunen. afbeelding 9, 10 en 11 Veel van het werk dat op Sensation te zien was, is allang weer verkocht door Saatchi. Het hoofd van Quinn en de vitrines van Hirst behoren niet meer tot zijn collectie. Door de toegenomen bekendheid van zijn kunstenaars verdiende Saatchi miljoenen met de verkoop van hun werk. Miljoenen die hij gebruikt om opnieuw kunstwerken te kopen, vaak weer van onbekende kunstenaars. In feite geeft Saatchi s rijkdom hem enorm veel macht op de kunstmarkt. Sommigen vinden dat hij die positie misbruikt. 1p 26 Ben je het daarmee eens? Of vind je de manier waarop hij zijn macht gebruikt juist heel aanvaardbaar? Geef een argument voor je antwoord a-VW-1-o 7 lees verder Pagina: 222

224 Blok 3 De macht van propaganda en satire Dit blok gaat over propagandafilms in de eerste helft van de twintigste eeuw en over de politieke rol van satire. tekst 8 Lees tekst 8. De communistische filmmakers die de Agitka produceerden, reisden daarmee vooral naar het platteland. In feite maakten zij gebruik van hetzelfde principe als de middeleeuwse Kerk in West-Europa deed met het liturgisch drama. 1p 27 Leg uit waarom het laten zien van deze films daarmee te vergelijken is. tekst 8 Met de uitspraak van alle kunsten is de cinema voor ons de belangrijkste maakte Lenin niet alleen zijn liefde voor de film duidelijk, maar doelde hij ook op het feit dat film een effectief propagandamiddel was. 4p 28 Geef aan waarom film aan het begin van de twintigste eeuw een effectief propagandamedium was. Doe dat aan de hand van vier kenmerken van film. afbeelding 12, tekst 9 Een van de pioniers van de Russische cinema was Lev Kuleshov, die zijn naam gaf aan het door hem ontdekte Kuleshov-effect. Kuleshov laat met zijn experiment zien dat een kijker op zichzelf losstaande beelden met elkaar verbindt en automatisch een relatie legt. 1p 29 Leg uit waarom dit principe bij uitstek wordt toegepast bij filmmontage. tekst 10, video 6 Kuleshov inspireerde Sergei Eisenstein, die veel experimenteerde met montage. Eisenstein kreeg in 1927 de opdracht om ter gelegenheid van de tiende verjaardag van de Oktoberrevolutie een speelfilm te maken over deze historische gebeurtenis. Het resultaat was een film die de revolutie liet zien vanuit een communistisch perspectief. Videofragment 6 is een scène uit deze film. 2p 30 Toon aan de hand van het fragment aan dat de regisseur beïnvloed is door Kuleshov. Leg tevens uit hoe Eisenstein daarmee propaganda voor de communisten bedreef a-VW-1-o 8 lees verder Pagina: 223

225 afbeelding 13 en 14 De gouden eeuw van de Sovjet-cinema is voorbij op het moment dat communistisch Rusland eind jaren twintig steeds meer de trekken van een dictatuur krijgt. Alle kunsten kregen te maken met eenduidige, opgelegde voorschriften. In Duitsland zie je in de jaren dertig een soortgelijke ontwikkeling. Net als de communisten in Rusland proberen de nazi s absolute controle over de kunst te krijgen. Voor de beeldende kunst werd in beide landen maar één stijl toegestaan: het (nationaal-)socialistisch realisme. 2p 31 Leg uit waarom dit soort regimes zo aan realisme hechtten. Betrek twee eigenschappen van die stijl in je uitleg. video 7 Ook in nazi-duitsland werd veelvuldig gebruik gemaakt van film als propagandamiddel. Leni Riefenstahl was in de jaren dertig en veertig de belangrijkste filmmaker in nazistisch Duitsland. Zij maakte onder meer een filmisch verslag van de Olympische Spelen van 1936 in Berlijn. Riefenstahl verwerkte geënsceneerde beelden in dit verslag. In videofragment 7 zie je de openingsscène met ruïnes van het oude Griekenland en een aantal Griekse beelden. Daarmee verwijst ze naar de oorsprong van de Olympische spelen. Maar ze heeft nog een andere reden om ze te gebruiken en in zekere zin dragen de beelden daarmee bij aan de nazi-ideologie. 2p 32 Leg uit in welk opzicht de beelden de nazi-ideologie ondersteunen. Leni Riefenstahl beweerde later dat ze niets van politiek begreep. Ze heeft nooit afstand genomen van haar werk uit de nazi-tijd of zich verantwoordelijk gevoeld voor wat de nazi s met haar werk beoogden en deden. Riefenstahl stelde haar kunstenaarschap in dienst van het regime, maar voelde zich niet verantwoordelijk voor de gevolgen. 2p 33 Geef een argument voor en geef een argument tegen deze visie op de verantwoordelijkheid van een kunstenaar. tekst 11, video 8 Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakte de Amerikaanse filmer Walt Disney de tekenfilm Der Führer s Face. Een fanfarekorps marcheert door een Duits dorpje en port Donald Duck wakker, die aan het werk moet. Op een satirische manier wordt hier anti-propaganda bedreven. 3p 34 Leg uit waarom je dit fragment als anti-propaganda kunt beschouwen. Geef daarna drie voorbeelden die dit illustreren. Let op: de laatste vragen van dit examen staan op de volgende pagina a-VW-1-o 9 lees verder Pagina: 224

226 video 8 en 9 Satire is door de jaren heen een belangrijk middel geweest om kritiek te leveren op machthebbers en de maatschappij een spiegel voor te houden. In videofragment 9 zie je een sketch uit 2007 uit het tv-programma Koefnoen. De satire is hier anders van aard dan de satire die Walt Disney hanteerde. 2p 35 Karakteriseer beide vormen van satire aan de hand van vorm en inhoud. Machthebbers hebben zich vaak uitgesproken over de vraag wanneer kunst maatschappelijk verantwoord is. In de middeleeuwen besliste de Kerk over de toelaatbaarheid van verschillende kunstvormen. In de twintigste eeuw behielden de communistische en nazi-regimes zich het recht voor om bepaalde vormen van kunst toe te staan of te verbieden. In Nederland ontstond in 2003 een rel rondom satire tegen het koningshuis. De minister van Justitie zei hierover: Natuurlijk, iedere satire op zijn tijd is goed en gezond. Een schop kan heel goed zijn. Maar als je allemaal op hetzelfde moment schopt of als je maar door blijft schoppen, dan maak je op een goed moment iets kapot. 1p 36 Leg uit wat machthebbers willen bereiken wanneer ze zich uitspreken over de toelaatbaarheid van kunst. Bronvermelding Een opsomming van de in dit examen gebruikte bronnen, zoals teksten en afbeeldingen, is te vinden in het bij dit examen behorende correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd a-VW-1-o* 10 lees verder einde Pagina: 225

227 Bijlage VWO 2009 afnametijdstip 1 culturele en kunstzinnige vorming 2 Tekstboekje a-VW-1-b Pagina: 226

228 Blok 1 Spotten met de macht tekst 1 Quem queritis: Wie zoekt gij? Komt, vreest niet, zegt de Heer. Engel: Wie zoeken jullie bij het graf, o Christusvereerders? Vrouwen: Jezus van Nazareth, de gekruisigde zoeken wij, o hemelbewaarders. Engel: Hij is niet hier maar is verrezen. Kom en zie de plaats waar ze hem hebben neergelegd. tekst 2 De ezelsmis maakte deel uit van het narrenfeest, dat tijdens de middeleeuwen werd gevierd tussen Kerstmis en Driekoningen. Deze traditie van vermakelijkheden die de zonnewende van de winter markeerden, ging terug op Romeinse gebruiken. De wereld werd op zijn kop gezet en de sociale rangorde omgekeerd: dienaars en meesters verwisselden van rol, kinderen beeldden volwassenen uit, vaganten bespotten de kerkelijke hiërarchie met allerlei godslasteringen. De nar kwam als bisschop verkleed de kathedraal binnen, terwijl hij achterstevoren op een ezel zat. tekst 3 Narren waren grappenmakers, artiesten die van entertainment en plezier hun beroep maakten. Het waren rondreizende artiesten, die steden en hoven aandeden. Overal waar ze kwamen vielen ze buiten de gemeenschap en stonden ze dus letterlijk buiten de orde, ook buiten die van de Kerk. Ze droegen opvallende kleding en bewogen grotesker en over het algemeen duidelijk anders dan de meeste mensen. Dat kwam soms ook doordat ze bijzonder klein waren of een handicap hadden. Van hun optredens is weinig overgeleverd, omdat die voornamelijk werden geïmproviseerd. Wel is bekend dat er elementen van pantomime, acrobatiek, dans, zang en tekst in voorkwamen. De Kerk bestempelde narren als minstrelen van de satan a-VW-1-b 2 lees verder Pagina: 227

229 tekst 4 Het rad van fortuin In het midden bevindt zich Fortuna, de godin van het lot, die het rad laat draaien. Waar dit toe kan leiden wordt geïllustreerd door de figuren er omheen. Bovenaan troont een koning en naast hem in de marge staat Regno, ik heers. Naast de figuur aan de rechterkant staat regnavi : ik heb geheerst. Bij de linkerfiguur staat regnabo, ik zal heersen en onderaan staat sum sine regno : ik ben zonder heerschappij. Hij eindigt weer waar hij begon: onderaan. tekst 5 refrein: Die wijn, zo n goede wijn, zulke voortreffelijke wijn Maakt een man hoffelijk, oprecht en hartstochtelijk In dit lied uit Carmina Burana wordt Bacchus, de god van de wijn, vreugdevol verwelkomd. Hij brengt lust, liefde en plezier. De wijn verwarmt het bloed dat door de aderen stroomt. Pijn en verdriet verdwijnen. Mannen krijgen moed en gaan liefhebben. Vrouwen krijgen vertrouwen en durven zich over te geven aan de liefde. De wijn is een waarlijk godsgeschenk a-VW-1-b 3 lees verder Pagina: 228