VWO. Examenbundel

Transcriptie

1 ulturele en Kunstzinnige vormin VWO Examenbundel

2 Inhoudsopgave 2015 I - Kunst Opgaven 2015 II - Kunst Opgaven 2014 I - Kunst Opgaven Bijlage tekstboekje 2014 II - Kunst Opgaven Bijlage tekstboekje Bijlage erratum opgaven 2013 I - Kunst en Culturele en Kunstzinnige Vorming (CKV 2) Opgaven Bijlage tekstboekje 2013 II - Kunst en Culturele en Kunstzinnige Vorming (CKV 2) Opgaven Bijlage tekstboekje 2012 I - Kunst en Culturele en Kunstzinnige vorming (CKV 2) Opgaven Bijlage tekstboekje 2012 II - Kunst en Culturele en Kunstzinnige vorming (CKV 2) Opgaven Bijlage tekstboekje 2011 I - Kunst (Vernieuwde 2e Fase) Opgaven Bijlage bijlage 2010 I - Kunst (Vernieuwde 2e Fase) Opgaven Bijlage bijlage 2009 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage Pagina: 1

3 2009 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2008 I - CKV2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage Bijlage 2008 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage Bijlage 2007 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2007 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2006 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2005 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2005 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2004 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2004 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2003 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2003 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Pagina: 2

4 Opgaven Bijlage bijlage 2002 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2002 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2001 I - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage 2001 II - CKV 2 (Oude 2e fase) Opgaven Bijlage bijlage Pagina: 3

5 Pagina: 4

6 Pagina: 5

7 Pagina: 6

8 Pagina: 7

9 Pagina: 8

10 Pagina: 9

11 Pagina: 10

12 Pagina: 11

13 Pagina: 12

14 Pagina: 13

15 Pagina: 14

16 Pagina: 15

17 Pagina: 16

18 Pagina: 17

19 Pagina: 18

20 Pagina: 19

21 Pagina: 20

22 Pagina: 21

23 Pagina: 22

24 Pagina: 23

25 Pagina: 24

26 Pagina: 25

27 Pagina: 26

28 Pagina: 27

29 Pagina: 28

30 Pagina: 29

31 Pagina: 30

32 Pagina: 31

33 Pagina: 32

34 Pagina: 33

35 Pagina: 34

36 Pagina: 35

37 Pagina: 36

38 Pagina: 37

39 Pagina: 38

40 Pagina: 39

41 Pagina: 40

42 Pagina: 41

43 Pagina: 42

44 Pagina: 43

45 Pagina: 44

46 Pagina: 45

47 Pagina: 46

48 Pagina: 47

49 Pagina: 48

50 Pagina: 49

51 Pagina: 50

52 Pagina: 51

53 Pagina: 52

54 Pagina: 53

55 Pagina: 54

56 Pagina: 55

57 Pagina: 56

58 Pagina: 57

59 Pagina: 58

60 Pagina: 59

61 Pagina: 60

62 Pagina: 61

63 Pagina: 62

64 Pagina: 63

65 Pagina: 64

66 Pagina: 65

67 Pagina: 66

68 Pagina: 67

69 Pagina: 68

70 Pagina: 69

71 Pagina: 70

72 Pagina: 71

73 Pagina: 72

74 Pagina: 73

75 Pagina: 74

76 Pagina: 75

77 Pagina: 76

78 Pagina: 77

79 Pagina: 78

80 Pagina: 79

81 Pagina: 80

82 Pagina: 81

83 Examen VWO 2014 tijdvak 1 woensdag 14 mei uur kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit drie blokken met in totaal 33 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 66 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Blok 1: Angst en beven Blok 2: Tragische liefde Blok 3: Oorlog en herdenking Bij het beantwoorden van de vragen maak je gebruik van de aangeboden bronnen. Tevens wordt een beroep gedaan op je eigen kennis. In het vragenboekje staan boven de vraag meestal één of meer bronnen aangegeven die van speciaal belang zijn bij de vraag. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld. VW-1029-a-14-1-o Pagina: 82

84 Blok 1 Angst en beven Dit blok gaat over middeleeuwse monsters, de gothic revival in de romantiek en het hedendaagse spel Castlevania. afbeelding 1, 2 en 3 Op afbeelding 1 zie je een miniatuur uit het midden van de twaalfde eeuw waarop de hellemond is afgebeeld. De toegang tot de hel is hier een gapende bek van een monster waarin mensen door duivels worden gekweld. De aartsengel Gabriël bewaakt de toegang. Dit soort afbeeldingen was bedoeld om gelovigen angst aan te jagen. Bekijk de afbeeldingen. 3p 1 Geef aan met welk doel deze vrees werd opgewekt. Bespreek daarna twee manieren waarop de miniatuur de middeleeuwer bang maakte. NB Laat de duivels en het hellemonster buiten beschouwing. afbeelding 4 en 5, tekst 1 Afbeeldingen van monsters zijn ook te vinden in bestiaria. Bestiaria zijn middeleeuwse boeken met beschrijvingen van bestaande dieren en van fabeldieren. Dit zijn fantasiewezens zoals draken, de basilisk (afbeelding 4) en de griffioen (afbeelding 5). De middeleeuwse mens geloofde in het bestaan van fabeldieren. In bestiaria wordt dan ook geen onderscheid gemaakt tussen bestaande dieren en fabeldieren. 2p 2 Geef twee verklaringen voor het feit dat de middeleeuwer dit onderscheid niet maakte. In bestiaria worden aan (fabel)dieren vaak menselijke, goddelijke en/of duivelse eigenschappen toegekend. De draak wordt bijvoorbeeld vaak vergeleken met een verslindende, woeste duivel. Dit soort vergelijkingen werd vaak gemaakt. Dat hangt samen met de functie die bestiaria hadden. 1p 3 Geef aan wat die functie was. VW-1029-a-14-1-o 2 / 10 lees verder Pagina: 83

85 afbeelding 6 Duivels, monsters en fabeldieren worden in de romantiek opnieuw een belangrijk onderwerp in de kunsten. De Engelse schilder William Blake maakte tussen 1805 en 1810 een viertal aquarellen die de Great Red Dragon Paintings worden genoemd. Ze beelden de grote rode draak uit, die voorkomt in het Bijbelboek Openbaring waarvan de Apocalyps een onderdeel is. Op afbeelding 6 zie je de grote rode draak en de Maagd Maria. Zij vertegenwoordigt het goede, de draak het kwaad. Hier domineert het kwaad. 2p 4 Bespreek drie aspecten van de vormgeving die benadrukken dat het kwaad het goede overheerst. Betrek beide figuren in je antwoorden. tekst 2 Onderwerpen uit de Bijbel zoals de Apocalypsdraak werden wel vaker gebruikt in de negentiende eeuw. In die tijd was er in West-Europa ook sprake van een herwaardering van de middeleeuwen. 1p 5 Geef een verklaring voor deze herwaardering. afbeelding 7 In 1757 schreef de Ierse denker Edward Burke Een filosofisch onderzoek naar de oorsprong van onze denkbeelden over het sublieme en het schone. Het sublieme of verhevene roept volgens Burke bewondering en verlangen op, maar ook emoties van angst en verbijstering. De fascinatie voor het sublieme bereikte een hoogtepunt in de romantiek. In het werk van de Duitse schilder Caspar David Friedrich is het sublieme duidelijk aanwezig. 2p 6 Leg uit waarom de voorstelling op afbeelding 7 een sublieme ervaring mogelijk maakt. Betrek de omschrijving van Burke in je antwoord. afbeelding 8, tekst 3 In 1897 schreef de Ierse auteur Bram Stoker Dracula, een gothic novel over een Transsylvanische graaf. Het verhaal, dat op een legende is gebaseerd, leidde in 1922 tot de eerste vampierfilm: Nosferatu, eine Symphonie des Grauens van de Duitse regisseur Friedrich Wilhelm Murnau. De angstaanjagende vampier was aan het begin van de twintigste eeuw erg populair. De belangstelling voor dit in wezen romantische thema zette zich dus voort in de cultuur van het moderne. 2p 7 Bespreek twee ontwikkelingen in het begin van de twintigste eeuw waar dit thema bij aansluit. VW-1029-a-14-1-o 3 / 10 lees verder Pagina: 84

86 filmfragment 1, tekst 3 In filmfragment 1 zie je hoe vampier Orlok zijn gast Hutter in diens slaapkamer probeert te overmeesteren. Hutters vrouw krijgt thuis een nachtmerrie waarin ze ziet wat haar man overkomt. Haar hevige reactie bereikt de vampier, die zijn aanval afbreekt. Het decor levert een belangrijke bijdrage aan de angstaanjagende sfeer die in deze scène wordt opgeroepen. 3p 8 Bespreek nog drie andere theatrale vormgevingsaspecten die hier angst oproepen. Laat de filmtechniek buiten beschouwing. afbeelding 9 en 10, filmfragment 2 Graaf Dracula verschijnt ook in het computerspel Castlevania: Lords of Shadow. In filmfragment 2 zie je de trailer. Die suggereert dat het spel in de middeleeuwen speelt. Je ziet bijvoorbeeld een gotische kathedraal en een ridder. De middeleeuwen lenen zich kennelijk goed voor dit soort games. In de massacultuur is blijkbaar behoefte om af en toe in een andere tijd te verpozen. 1p 9 Geef nog een reden waarom ontwerpers games graag in de middeleeuwen situeren. filmfragment 2 De trailer is bedoeld om het spel aantrekkelijk te maken bij het grote publiek. De muziek draagt daaraan bij. 2p 10 Bespreek voor twee kenmerken van de muziek hoe ze het beeld ondersteunen. Edmund Burke schrijft in zijn onderzoek over het sublieme dat afstand ervoor zorgt dat verschrikking genietbaar is: Als gevaar of pijn ons te dichtbij komen, zijn ze simpelweg verschrikkelijk. Maar, op een zekere afstand, en met kleine aanpassingen kunnen zij aangenaam zijn, zoals wij iedere dag ervaren. Deze uitspraak geeft een verklaring voor de aantrekkingskracht van een spel als Castlevania. 2p 11 Breng die aantrekkingskracht in verband met het citaat van Burke. VW-1029-a-14-1-o 4 / 10 lees verder Pagina: 85

87 Blok 2 Tragische liefde Dit blok gaat over liefde en passie in het romantisch ballet, in de opera en bij volkszanger André Hazes. tekst 4 De dichter Heinrich Heine maakte in 1835 voor een van zijn werken gebruik van een Slavische legende over de geesten van ongehuwde meisjes die s nachts uit hun graf komen. Heines verhaal werd de inspiratie voor het romantische ballet Giselle. De belangstelling voor een dergelijk verhaal past in de romantiek. 1p 12 Leg uit waarom deze belangstelling juist in de romantiek kon ontstaan. filmfragment 1, tekst 5 Op 28 juni 1841 ging in de Parijse Salle le Peletier het ballet Giselle in première, in een choreografie van Jean Corelli en Jules Perrot. Adolphe Adam componeerde de muziek. In filmfragment 1 ontmoet het boerenmeisje Giselle graaf Albrecht en wordt verliefd. Je ziet eerst een pantomime-gedeelte. Aan het eind van de scène wordt alleen nog gedanst. 3p 13 Geef aan hoe in de pantomime het opbloeien van de liefde wordt verbeeld en geef aan hoe de muziek dit versterkt. Leg daarna uit waarom in het laatste dansgedeelte geen pantomime meer nodig is. filmfragment 1 en 2 In filmfragment 2 zie je hoe Giselle het bedrog van Albrecht ontdekt. Zij wordt ziek van verdriet en raakt in een toestand van waanzin. Op een gegeven moment hoor je een muzikaal thema uit fragment 1 terug. Deze melodie heeft de functie van leidmotief. 2p 14 Geef aan wat een leidmotief is. Leg daarna uit wat hier de betekenis van dit leidmotief is. VW-1029-a-14-1-o 5 / 10 lees verder Pagina: 86

88 filmfragment 3, tekst 5 In de romantiek bevatten balletten een witte akte of ballet blanc, waarin de nadruk ligt op melancholieke gevoels- en stemmingsbeelden. Deze akte wordt dan ook wel gezien als het spirituele hoogtepunt van het romantisch ballet. De witte akte van Giselle gaat over de wereld van de Wili s, prachtige maar gevaarlijke wezens, die het sublieme oproepen. In filmfragment 3 zie je hoe de Wili s met Hilarion afrekenen. De vormgeving van deze scène weerspiegelt ideeën die in de romantiek speelden. 2p 15 Geef voor twee aspecten van de vormgeving aan welk romantisch idee zij weerspiegelen. filmfragment 4, tekst 6 De romantische opera La Traviata uit 1853 van de Italiaanse componist Giuseppe Verdi is net als het verhaal van Giselle een liefdesdrama. In filmfragment 4 zie je een verfilming uit 1982 door de Italiaanse regisseur Franco Zeffirelli. De muziek loopt parallel met het opbloeien van de liefde en de emoties van de personages blijken mede uit hun zang in dit duet. 3p 16 Geef aan hoe de zang het opbloeien van de liefde illustreert. Geef je antwoord in drie stappen. tekst 6 La Traviata loopt vooruit op een stroming die verismo wordt genoemd. De naam komt van het Italiaanse woord vero, dat waar of werkelijk betekent. Aan het eind van de negentiende eeuw was de veristische opera in Italië een trend geworden. La Traviata was in veel opzichten werkelijker dan Giselle. 2p 17 Bespreek twee aspecten die La Traviata destijds zo realistisch maakten. filmfragment 5 In filmfragment 5 zie je dezelfde scène, nu in de regie van de Duitse regisseur Willy Decker. Het is een opvoering tijdens de Salzburger Festspiele van Decker plaatst het negentiende-eeuwse verhaal in een hedendaags perspectief. In vergelijking met Zeffirelli bereikt hij dan ook een ander effect op het publiek. 2p 18 Noem twee regiebeslissingen van Decker en leg daarbij uit welk effect ze hebben op het publiek. VW-1029-a-14-1-o 6 / 10 lees verder Pagina: 87

89 filmfragment 6 Plácido Domingo en Rolando Villazón, die in La Traviata de rol van Alfredo vertolkten, behoren tot de beroemdste hedendaagse operatenoren. Zij geven over de hele wereld concerten en zijn geliefd bij een groot publiek. De volkszanger André Hazes bespeelde de emoties van een ander, weliswaar niet internationaal, maar wel talrijk Nederlands publiek. In filmfragment 6 zie je hem optreden in 1982 in een stampvol Concertgebouw. Hij zingt een liefdeslied dat hij over en voor zijn vrouw schreef. Hazes brengt zijn emoties op een andere manier over dan operazangers. 2p 19 Geef aan wat het verschil is tussen het stemgebruik van Hazes en dat van de operatenoren. Geef ook aan waarom de stijl van optreden bij Hazes losser kan zijn dan dat van de operatenoren. filmfragment 6, tekst 7 en 8 Het leven van Hazes was een mengeling van succes en tragiek. Hij had huwelijksproblemen, hij dronk en raakte opgebrand. Hazes overleed in 2004 op zijn 53e aan een hartstilstand. In het filmfragment komt zijn tweede vrouw Ellen, aan wie het lied gewijd is, prominent in beeld. De liefde van deze vrouw is te vergelijken met die van Giselle en Violetta. Dat is af te leiden uit de liedtekst. 2p 20 Geef aan welke man-vrouwrelatie hier bezongen wordt en leg uit waarom sprake is van een tragische of hopeloze liefde. tekst 8 Volkszanger Hazes werd tegen het eind van zijn leven ook populair bij een high art-publiek. 2p 21 Geef hiervoor een verklaring vanuit het high art-publiek. Geef daarna een verklaring vanuit de artiest. VW-1029-a-14-1-o 7 / 10 lees verder Pagina: 88

90 Blok 3 Oorlog en herdenking Dit blok gaat over oorlog en oorlogsmonumenten en over de manier waarop sinds de negentiende eeuw vorm wordt gegeven aan ideeën, gevoelens en herinneringen. afbeelding 1, 2 en 3, tekst 9 In het begin van de negentiende eeuw veroverde Napoleon Bonaparte grote delen van Europa. In 1807 versloeg hij het Russische leger na een bloedige strijd. Op afbeelding 1 zie je een schilderij van Jean-Antoine Gros, waarop Napoleon op de ochtend na de strijd het slagveld bezoekt. Afbeelding 2 en 3 zijn details. Het schilderij moest een groots beeld van Napoleon geven. Daarbij moest zijn kwaliteit als vorst en als veldheer worden benadrukt. 3p 22 Leg voor elk van deze drie eisen uit hoe Gros eraan heeft voldaan. afbeelding 1, tekst 9 Het werk is ruim vijf meter hoog en bijna acht meter breed. Dit enorme formaat past goed bij het genre waartoe het behoort: het historiestuk. Gros slaagde erin het schilderij binnen een jaar te voltooien. Het werd samen met andere historiestukken in Parijs tentoongesteld in de Salon van Het historiestuk van Gros maakte propaganda voor Napoleon en zijn politiek en moest de nationalistische gevoelens van het Franse volk versterken. Maar historiestukken hadden nog een ander doel. 1p 23 Geef aan welk doel dit was. afbeelding 4 De Salon, die in de negentiende eeuw in het Musée du Louvre werd gehouden, speelde als instituut een belangrijke rol in de kunstwereld. 1p 24 Geef aan welke betekenis de Salon voor de kunstwereld had. VW-1029-a-14-1-o 8 / 10 lees verder Pagina: 89

91 afbeelding 1, 5, 6 en 7, tekst 10 In 1808 trok Napoleon met zijn troepen Spanje binnen. Het Spaanse volk verzette zich hevig en er volgden jaren van bloedige strijd. De schilder Francisco de Goya maakte naar aanleiding hiervan 82 prenten over de verschrikkingen van de oorlog: Los desastres de la guerra. Goya laat, net als Gros, doden en gewonden zien. Maar Goya verbeeldt het menselijk leed op een heel andere manier. Zijn visie kan in verband gebracht worden met twee belangrijke stromingen in de kunst van de negentiende eeuw. 3p 25 Noem deze stromingen en leg uit waarom Goya s werk erbij aansluit. Geef ook aan wat het inhoudelijke verschil is met de manier waarop Gros de doden en gewonden weergeeft. afbeelding 8, tekst 11 Ruim een eeuw na de Desastres van Goya onderging Europa de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog. Ernst Ludwig Kirchner verbeeldde zijn paniek en ontreddering in een serie houtsnedes over een man die lijdt aan paranoia. Kirchners vormgeving betekende een radicale breuk met de esthetische traditie van de negentiende eeuw. 3p 26 Leg uit waarom Kirchner met die traditie wilde breken. Bespreek daarna aan de hand van drie aspecten van de vormgeving hoe hij emotie uitdrukt in het schilderij op afbeelding 8. afbeelding 9, 10 en 11, tekst 12 Op afbeelding 9 en 10 zie je een beeld van Ossip Zadkine uit 1949/50. Hij maakte het naar aanleiding van een bezoek aan het gebombardeerde Rotterdam en noemde het De Verwoeste Stad. Afbeelding 11 is een detail. 2p 27 Leg uit hoe voorstelling en vormgeving van het beeld de vernietiging van Rotterdam symboliseren. afbeelding 1 en 9, tekst 9 en 12 Zadkines beeld maakte diepe indruk op Gerrit van der Wal, algemeen directeur van warenhuisconcern De Bijenkorf in Rotterdam. Hij besloot om bij de kunstenaar een monumentale bronzen versie van De Verwoeste Stad te bestellen. De opdracht aan Zadkine is van een andere aard dan de opdracht die Napoleon een eeuw eerder verstrekte. 2p 28 Leg uit wat het fundamentele verschil is tussen deze opdracht en die uit de negentiende eeuw. Formuleer je antwoord vanuit de kunstenaar of vanuit de opdrachtgever. Betrek de tijd in je antwoord. Let op: de laatste vragen van dit examen staan op de volgende pagina. VW-1029-a-14-1-o 9 / 10 lees verder Pagina: 90

92 afbeelding 9, 10 en 11, tekst 12 Toen het beeld in 1956 zijn plaats aan de Leuvehaven kreeg, schreef de kunstcriticus A.M. Hammacher:...dit beeld deed een groot deel van de bevolking zijn vooroordeel tegen de moderne kunst opgeven, nog nooit heeft een openbaar monument zo'n sterke invloed uitgeoefend. 1p 29 Leg uit waarom Zadkines beeld dat kon bewerkstelligen. De opmerking van Hammacher past goed bij een maatschappelijk ideaal ten aanzien van kunst in die tijd. 1p 30 Geef aan wat de strekking is van dit ideaal. afbeelding 12, 13, 14 en 15 Op afbeelding 12 tot en met 15 zie je het Holocaust-Monument in Berlijn van de Amerikaanse architect Peter Eisenman. Het is ontworpen ter herdenking van de Joden die in de Tweede Wereldoorlog door de nazi's zijn vermoord. Het monument werd in 2005 geopend. 3p 31 Leg uit hoe dit monument naar de Holocaust verwijst. Betrek drie aspecten van de vormgeving in je antwoord. afbeelding 12, 13, 14 en 15 Het monument bestaat uit 2711 betonblokken die telkens ongeveer een meter uit elkaar liggen. Het grootste blok is 4,5 meter hoog, het kleinste twintig centimeter. Het terrein daalt op sommige plekken tot meer dan twee meter onder straatniveau. Het werk van Eisenman dwingt tot een andere vorm van herdenken dan eerdere oorlogsmonumenten. 2p 32 Geef aan waarom dit monument tot een andere manier van gedenken uitnodigt en geef aan wat die nieuwe manier van gedenken inhoudt. geluidsfragment 1, tekst 13 In 1976 schreef de Poolse componist Henryk Gorecki zijn Symphony of Sorrowful Songs, Symfonie van droevige liederen. In het geluidsfragment hoor je hieruit een gedeelte. Er wordt een tekst gezongen die een achttienjarig meisje in 1944 in haar cel in het hoofdkwartier van de Gestapo kraste. Net als het Holocaust-Monument geeft de muziek uitdrukking aan het onzegbare en wordt dan ook vaak gebruikt bij herdenkingen. 2p 33 Leg uit waarom deze muziek goed past bij het herdenken. Betrek twee kenmerken van de muziek in je uitleg. Bronvermelding De in dit examen gebruikte bronnen zijn vermeld in het examen zelf en/of in het correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. einde VW-1029-a-14-1-o 10 / 10 lees verder Pagina: 91

93 Bijlage VWO 2014 tijdvak 1 kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Tekstboekje VW-1029-a-14-1-b Pagina: 92

94 Tekst 1 Beestenboeken of bestiaria behoren tot de middeleeuwse literatuur. Het zijn collecties van beschrijvingen en interpretaties van dieren, fabeldieren, maar ook van planten en stenen. Zowel de uiterlijke verschijning als het gedrag van dieren werd in bestiaria beschreven en met miniaturen geïllustreerd. In de twaalfde en dertiende eeuw is er sprake van een bloeitijd van de Franse bestiaria. Het beestenboek van de geestelijke Pierre de Beauvais uit het begin van de dertiende eeuw is een van de bekendste. Dit boek is voor het grootste deel gebaseerd op een anonieme Griekse tekst uit 200 na Christus die bekendstaat als de Physiologus of de natuurkundige. Dit is een handboek in 49 hoofdstukken over dieren, planten en stenen. Aangenomen wordt dat de auteur van de Physiologus werkzaam was in Alexandrië (Egypte), dat in de tweede en derde eeuw een centrum van kennis was. Hier hielden theologen zich bezig met de, voornamelijk allegorische, uitleg van de Bijbel. In dit klimaat ontstond de symbolische studie van de zoölogie, waarvan de Physiologus het belangrijkste voorbeeld werd. Aan de beschrijvingen van de fauna en de flora in de Physiologus werd, onder invloed van de kerkvaders en de Bijbel, een christelijke morele uitleg toegevoegd. Tekst 2 Tot de achttiende eeuw werd de gotische stijl gezien als de primitieve en barbaarse kunstvorm van de Goten. De geschiedschrijver Giorgio Vasari ( ) zag hen als een volk dat de klassieke cultuur van de oudheid zou hebben vernietigd. Vasari constateerde een opbloei van de kunsten na de middeleeuwen. In het midden van de achttiende eeuw ontstond een hernieuwde interesse in de gotiek: de Gothic Revival als onderdeel van de algehele herwaardering van de middeleeuwen. In eerste instantie werd deze herwaardering zichtbaar in de architectuur. Op veel plaatsen, eerst in Engeland maar vanaf de negentiende eeuw ook in de rest van West-Europa, werden gebouwen ontworpen in een stijl die gebaseerd was op de gotische bouwstijl van de middeleeuwen. In diezelfde tijd ontstond de Gothic Novel als literair genre. Gothic novels als Mary Shelley s Frankenstein (1816) en John William Polidori s The Vampyre (1819) behoorden tot het romantische oeuvre, evenals de aquarellen en schilderijen van William Blake. VW-1029-a-14-1-b 2 / 10 lees verder Pagina: 93

95 Tekst 3 Vlad III, bijgenaamd graaf Dracula, was in de vijftiende eeuw vorst van Walachije in het huidige Roemenië. Hij verzette zich tegen de Turken en de uitbreiding van het Ottomaanse Rijk. Zijn bijnaam komt van het Latijnse woord draco dat zoon van de draak betekent. Later werd de naam in verband gebracht met de duivel. Graaf Vlad III is hoogstwaarschijnlijk de historische figuur waaraan Bram Stoker de naam van zijn romanfiguur Dracula ontleende. De film Nosferatu, eine Symphonie des Grauens (in Nederland uitgekomen als Nosferatu, de Gesel van de mensheid) gaat over graaf Orlok, wiens personage gebaseerd is op dat van graaf Dracula. Orlok wil zijn kasteel in de Karpaten verkopen en schakelt makelaar Thomas Hutter in. De verkoop wordt geregeld en Hutter overnacht in het kasteel. Als hij s morgens wakker wordt ontdekt hij bijtwonden in zijn hals. De graaf probeert Hutter de volgende nacht opnieuw aan te vallen. Op dat moment krijgt Hutters vrouw thuis hevige nachtmerries. Haar geschreeuw heeft effect tot in de Karpaten, want Orlok schrikt en blaast de aftocht. Hij blijkt vertrokken naar zijn nieuwe woonplaats, het dorp van Hutter. Als Hutter thuiskomt hoort hij dat daar verschillende mysterieuze sterfgevallen hebben plaatsgevonden. Zijn vrouw ontdekt dat de vampier niet tegen zonlicht kan. Orlok wordt vervolgens in een val gelokt en aan zonlicht blootgesteld, waarna hij in rook opgaat. Tekst 4 De dichter en literatuurcriticus Heinrich Heine ( ) was een van de belangrijkste Duitse schrijvers uit de negentiende eeuw. Zijn werken beschrijven nostalgische gevoelens, persoonlijke reizen en de natuur, maar worden ook gekenmerkt door een maatschappijkritische, satirische ondertoon. Zijn lyrische gedichten zoals Liedboek (1827) zijn omgezet in liederen door romantische componisten als Robert Schumann en Franz Schubert. In 1835 schreef Heine De l Allemagne/Over Duitsland waarin hij een Slavische legende opnam over zogenaamde Wili s. Dit zijn wraakzuchtige geesten van bedrogen meisjes, die vóór hun huwelijk in de steek zijn gelaten. s Nachts komen deze Wili s uit hun graven om nietsvermoedende mannen de dood in te dansen. Net als vampiers verdwijnen zij zodra het licht wordt. De dichter en danscriticus Théophile Gautier schreef op basis van dit verhaal een libretto voor het romantische ballet Giselle. Hierin danste zijn grote liefde, Carlotta Grisi, de hoofdrol. VW-1029-a-14-1-b 3 / 10 lees verder Pagina: 94

96 Tekst 5 Giselle Ballet-pantomime in 2 akten. Choreografie: J. Perrot en J. Coralli. Muziek: A. Adam. Libretto: T. Gautier en J. Saint-Georges. Decors: P. Ciceri. Synopsis Akte 1: Graaf Albrecht, prins van Silezië, verlaat een jachtpartij aan het hof. Verkleed als eenvoudige dorpsjongen wil hij het boerenmeisje Giselle, dat erg van dansen houdt, verleiden. Hilarion, de boswachter, is ook verliefd op Giselle. Hij ontdekt de ware identiteit van Albrecht wanneer hij diens mantel en zwaard vindt. Hij onthult die aan Giselle tijdens het bezoek van de adellijke jachtstoet. Giselle ziet de edelvrouw waarmee Albrecht verloofd is. Ze wordt waanzinnig en steekt zich dood met Albrechts zwaard. Akte 2: In het maanverlichte bos rijzen de Wili s uit hun graven om mannen die zich in de buurt wagen meedogenloos mee te sleuren in een dodelijke dans. Myrtha, koningin van deze wraakgodinnen, wijdt Giselle in. Hun eerste slachtoffer wordt Hilarion, die Giselles graf bezoekt. Daarna is de berouwvolle Albrecht aan de beurt. Maar de onvoorwaardelijke liefde van Giselle redt hem van de dood. Zij rekt de tijd door met hem te dansen tot de dageraad. Zodra het licht wordt verliezen de Wili s namelijk hun boze krachten. Giselle moet de Wili s volgen in hun graf en Albrecht blijft achter, voor altijd van haar gescheiden. VW-1029-a-14-1-b 4 / 10 lees verder Pagina: 95

97 Tekst 6 In 1853 ging in Venetië de opera La Traviata in première. Het is een opera in drie akten van de Italiaanse componist Giuseppe Verdi ( ). Het libretto van Francesco Maria Piave is gebaseerd op een roman uit 1848 van de Franse schrijver Alexandre Dumas ( ): La dame aux camélias. De roman schetst het Parijse burgerleven en de kwetsbare positie die courtisanes daarin innamen. Verdi las het boek, zag de succesvolle toneelversie ervan in seizoen en componeerde meteen daarna zijn opera. Verdi had een buitenechtelijke affaire met een zangeres. Hij herkende zich in de door Dumas geschetste morele dilemma s en greep zijn kans in La Traviata om het burgerpubliek een spiegel voor te houden. Synopsis Hoofdpersoon Violetta is van lage komaf, maar verdient veel geld in de vrije liefde als maîtresse van heren van stand. Lijdend aan tuberculose, destijds een ongeneeslijke ziekte, weet ze dat ze jong zal sterven. Dan komt de jonge graaf Alfredo in haar leven, die een grote liefde voor haar heeft opgevat. Ze gaan samenleven op het platteland. Op een dag komt Alfredo s vader op bezoek. Hij vraagt Violetta om haar verhouding met Alfredo op te geven. Alfredo s zus gaat trouwen en Violetta maakt de familie te schande. Violetta zwicht voor de morele druk, verlaat Alfredo en hervat haar bestaan als courtisane. Alfredo is ontroostbaar. Er volgt pas een hereniging als Violetta op haar sterfbed ligt. Dromend over een mooie toekomst sterft ze in Alfredo s armen. VW-1029-a-14-1-b 5 / 10 lees verder Pagina: 96

98 Tekst 7 Liedtekst Zij gelooft in mij, André Hazes ze lag te slapen, k vroeg haar gisteravond wacht op mij misschien ben ik vanavond vroeger vrij, ze knikte wel van ja, maar zij kent mij nu sta ik voor jou, ik ben weer blijven hangen in de kroeg zo'n nacht ze weet 't, heb ik nooit genoeg, hoe was het? dat was alles wat ze vroeg want zij gelooft in mij, zij ziet toekomst in ons allebei, ze vraagt nooit maak je voor mij eens vrij, want ze weet, dit gaat voorbij ik schrijf m n eigen lied tot dat iemand mij ontdekt en ziet, dat een ieder van mijn songs geniet, ze vertrouwt op mij, ze gelooft in mij ik zou wachten, tot de tijd dat ieder mij herkent, en je trots kan zijn op je eigen vent, op straat zullen ze zeggen, die Hazes is bekend zolang we dromen, van t geluk dat ergens op ons wacht, dan vergeet je snel weer deze nacht zij vertrouwt op mij, dat is m n kracht, oh m n kracht VW-1029-a-14-1-b 6 / 10 lees verder Pagina: 97

99 Tekst 8 André Hazes ( ) werd nationaal bekend als Amsterdamse volkszanger. Hij trad net zo lief op in een kleine kroeg als in een afgeladen poptempel. Zijn (liefdes)leven was heftig. Hij kreeg kinderen uit verschillende huwelijken. Hij hield van bier, schreef met rijmwoordenboek bij de hand zijn pakkende levensliederen en groeide uit tot een icoon. Jong opgebrand heeft hij de harten van zo veel Nederlanders veroverd dat er nog steeds Hazes-manifestaties worden georganiseerd waarin het publiek kan meezingen met zijn liederen. Op de Albert Cuypmarkt prijkt sinds september 2005 zijn standbeeld in brons: Hazes op een barkruk met microfoon. Amsterdammers leggen nog regelmatig bloemen bij het beeld. Het publiek nam afscheid van hem (met optredens van bevriende artiesten) in Amsterdam ArenA, waar zijn kist op de middenstip van het voetbalveld stond. Tekst 9 Frankrijk werd aan het begin van de negentiende eeuw geregeerd door Napoleon Bonaparte. In 1804 kroonde hij zichzelf tot keizer. Napoleon streefde naar een dominante positie van Frankrijk in Europa. Om dit te bereiken voerde hij oorlogen tegen verschillende grootmachten waaronder Rusland. In 1807 won hij de slag bij Eylau, dat destijds in Oost-Pruisen lag en tegenwoordig bij Rusland hoort. Naar aanleiding hiervan gaf hij opdracht voor een prijsvraag om schilders de slag te laten vereeuwigen. Uit 26 ingeleverde ontwerpschetsen won Jean-Antoine Gros de prijsvraag. Hij had het voorgeschreven beeldprogramma op uitmuntende wijze weergegeven: Napoleon, vergezeld door zijn generaals, ziet toe dat zijn slachtoffers, met name die aan vijandelijke zijde, goed worden verzorgd door zijn artsen. De verliezen aan Franse zijde zijn bewust buiten beeld gelaten. Tijdens de Salon van 1808 kreeg Gros een keizerlijke onderscheiding voor zijn prestatie. De Salon, die destijds om de twee jaar werd gehouden, trok altijd veel publiek. De tentoonstellingen werden ook bezocht door de pers. Recensies over De slag bij Eylau gaven aan hoe het schilderij in die tijd werd ontvangen. VW-1029-a-14-1-b 7 / 10 lees verder Pagina: 98

100 Tekst 10 Ontstaansgeschiedenis van Los desastres de la guerra. Zaragoza (Spanje), de hoofdstad van het oude koninkrijk Aragon, werd tussen 14 juni en 14 augustus 1808 belegerd. De bezetting werd op heldhaftige wijze doorstaan onder aanvoering van generaal Palafox. In oktober werd Goya ( ), samen met andere kunstenaars, door de generaal ontboden om de ruïnes van de stad te zien en vast te leggen. Het is duidelijk dat de verwoestingen diepe indruk op Goya hebben gemaakt en een aanleiding waren tot de eerste prenten die ruim anderhalf jaar later ontstonden.(...) uit: Benno Tempel, Verschrikkingen van de oorlog, Francisco de Goya, Antwerpen 2002 Tekst 11 Ernst Ludwig Kirchner ( ) werd in 1915 opgeroepen voor een militaire training bij de rijdende artillerie. Kirchner hield van paarden maar gruwde van het leger: Ik weet dat als ik naar het front word gestuurd, ik binnen de kortste keren doodgeschoten zal worden. Binnen drie maanden werd hij ziek. Uiteindelijk lukte het hem uit het leger te worden ontslagen, naar eigen zeggen half dood van mentale en fysieke kwellingen. uit: Lucius Grisebach, Kirchner, Keulen 1996 VW-1029-a-14-1-b 8 / 10 lees verder Pagina: 99

101 Tekst 12 De Russisch-Franse beeldhouwer Ossip Zadkine was in 1947 op bezoek bij zijn Nederlandse vriend, de arts en schilder Henk Wiegersma. Tijdens dat verblijf reed hij met de trein door het naoorlogse Rotterdam. De grote lege ruimte van de gehavende stad, die in mei 1940 door de Duitsers was gebombardeerd, maakte diepe indruk op hem: Van het station af strekte zich een onmetelijke woestenij uit, zover de blik reikte. Nog in datzelfde jaar maakte hij een 1.20 meter hoge kleisculptuur getiteld De Verwoeste Stad. Dit beeld ging verloren. Maar de herinnering aan het verwoeste Rotterdam bleef hem achtervolgen. In 1948 was in het Stedelijk Museum te Amsterdam een nieuwe versie van het beeld te zien, dat twee jaar later in Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam werd geëxposeerd. Gerrit van der Wal, algemeen directeur van warenhuisconcern De Bijenkorf en groot liefhebber van moderne kunst, was zo onder de indruk dat hij het plan opvatte om een monumentale versie van het beeld te schenken aan de stad Rotterdam. Om iedere schijn van persoonlijk belang te vermijden bleef hij (tot 1978) als schenker anoniem. In 1956 kreeg het beeld een plaats in het nieuwe centrum bij de Leuvehaven. De Verwoeste Stad is een herdenkingsmonument geworden voor de vernietiging van het centrum van Rotterdam door het bombardement van de Duitsers op 14 mei 1940 en voor de slachtoffers die hierbij vielen. VW-1029-a-14-1-b 9 / 10 lees verder Pagina: 100

102 Tekst 13 De dingen die in een oorlog gebeuren zijn volgens de Poolse componist Gorecki van zo'n niet te bevatten omvang, dat je er volgens hem geen muziek over kunt schrijven. Toch wist hij in 1976 een symfonie te componeren die bijzonder geschikt bleek als muziek bij de beladen herdenkingen van de Tweede Wereldoorlog in de Duitse steden Bonn en Braunschweig. Enkele jaren na de val van de muur en de fluwelen revolutie van 1989 raakte een cd van deze symfonie een gevoelige snaar bij miljoenen mensen. In stond de cd lange tijd hoog in de hitlijsten van Engeland en de Verenigde Staten. Het middelste deel van deze Symfonie van droevige liederen belicht het leed vanuit het perspectief van een dochter. Opgepakt door de Gestapo, leeft ze grootmoedig mee met haar moeder die immers in ondraaglijke angst over haar lot verkeert. Niet huilen, moeder, Koningin van de Hemel, reinste Maagd, bescherm mij altijd. Ave Maria. De dochter kraste haar gebed in de muur van een gevangeniscel in het Palace Hotel van Zakopane bij het Tatragebergte, waar de Gestapo hoofdkwartier hield. Onder haar handtekening kraste Helena Wanda Blazusiakówna nog de regel: 18 jaar oud, gevangen sinds 26 september einde VW-1029-a-14-1-b 10 / 10 lees verder Pagina: 101

103 Examen VWO 2014 tijdvak 2 dinsdag 17 juni uur kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit drie blokken met in totaal 33 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 64 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden. Blok 1: Armoede en ondergang Blok 2: Expressie in dans en schilderkunst Blok 3: Zingen en schreeuwen Bij het beantwoorden van de vragen maak je gebruik van de aangeboden bronnen. Tevens wordt een beroep gedaan op je eigen kennis. In het vragenboekje staan boven de vraag meestal één of meer bronnen aangegeven die van speciaal belang zijn bij de vraag. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld. VW-1029-a-14-2-o Pagina: 102

104 Blok 1 Armoede en ondergang Dit blok gaat over armoede in het religieus drama van de middeleeuwen en over de manier waarop Bertolt Brecht de gevolgen van hebzucht behandelt. afbeelding 1, tekst 1 Op afbeelding 1 zie je een paneel van een altaarstuk uit het begin van de veertiende eeuw over het leven van de heilige Nicolaas. Hij gooit goudstukken door het raam van een arme man met drie huwbare dochters. Het verhaal is weergegeven op een manier die in de middeleeuwen heel gebruikelijk was. De schilder moest zorgen dat de beschouwer het verhaal kon lezen. 2p 1 Leg uit hoe hij daartoe het probleem van tijd en ruimte heeft opgelost. afbeelding 1 De vormgeving van afbeelding 1 is typerend voor de late middeleeuwen. 2p 2 Bespreek twee aspecten van de vormgeving waarvoor dat geldt. tekst 1 De traditie van de sinterklaasviering in onze tijd is te vergelijken met de boodschap van het middeleeuwse verhaal. 2p 3 Geef aan wat de overeenkomst en het verschil is tussen de boodschap van de middeleeuwse legende en de inhoud van ons huidige sinterklaasfeest. geluidsfragment 1 Het verhaal over de drie dochters is onderwerp van het mirakelspel Tres Filiae uit circa In het geluidsfragment hoor je de klagende vader uit het begin van het stuk. 2p 4 Leg uit hoe je kunt horen dat deze muziek uit de late middeleeuwen stamt. Betrek twee kenmerken in je antwoord. Tres Filiae werd buiten de kerk gespeeld. Het religieus drama was oorspronkelijk juist binnen de kerkelijke eredienst ontstaan. 1p 5 Geef aan welk nut drama had binnen de kerkelijke eredienst. VW-1029-a-14-2-o 2 / 9 lees verder Pagina: 103

105 Religieuze drama s waren een combinatie van muziek en spel: de teksten werden niet gesproken maar gezongen, soms in de vorm van een motet. Met een motet konden de expressiemogelijkheden van de muziek worden uitgebreid. 1p 6 Leg uit waarom dit met een motet mogelijk was. filmfragment 1 en 2, tekst 2 Armoede, schulden en motieven als goudkoorts of hebzucht zijn dankbare aanleidingen voor drama. In 1927 schreef Bertolt Brecht in de Verenigde Staten de satirische opera Opkomst en Ondergang van de stad Mahagonny. In filmfragment 1 zie je de opening van het stuk, uitgevoerd op het muziekfestival van Salzburg in Het verhaal begint met criminelen die stranden in de woestijn. Filmfragment 2 toont dezelfde scène uit een opvoering uit 1980 van toneelgroep De Appel in een regie van Erik Vos. Vos roept met zijn enscenering een andere sfeer op dan filmfragment 1 doet. 3p 7 Geef aan welke sfeer Vos oproept in filmfragment 2. Doe dat aan de hand van drie keuzes van deze regisseur. filmfragment 3, tekst 2 In filmfragment 3 zie je de scène waarin Jimmy ter dood veroordeeld wordt. Uit het vonnis spreekt een satirisch commentaar op de maatschappij van de jaren twintig. 1p 8 Leg uit welk commentaar Brecht hier geeft op de maatschappij van die tijd. Betrek het fragment in je antwoord. filmfragment 3 Brecht haalde de vierde wand weg. In zijn optiek ondermijnde die de essentie van het theater. 2p 9 Geef aan waarom Brecht die vierde wand ondermijnend vond. Geef daarna aan hoe de vierde wand in het filmfragment wordt doorbroken. filmfragment 3 Critici vonden dit stuk van Brecht emotieloos. Het publiek krijgt hier bijvoorbeeld nauwelijks medelijden met Jimmy. Ook Brechts andere werk werd eerder rationeel dan gevoelig gevonden. Brecht was het niet eens met de kritiek dat zijn epische theaterstukken afstandelijk zouden zijn. Hij vond dat er wel degelijk emotie in zijn werk zat en dat het publiek die ook moest ervaren. 1p 10 Leg uit welke emotie Brecht met zijn stukken wilde oproepen. VW-1029-a-14-2-o 3 / 9 lees verder Pagina: 104

106 filmfragment 2 en 3 Hoewel Mahagonny in 1927 geschreven werd is het stuk nog altijd populair. Sommige regisseurs vinden het werk heel erg toepasbaar op deze tijd. Dat blijkt ook uit het succes van de toneelversie van Erik Vos. 2p 11 Geef een argument waarom Mahagonny in deze versie binnen de massacultuur past. Geef ook een argument waarom het stuk niet bij de massacultuur aansluit. Blok 2 Expressie in dans en schilderkunst Dit blok gaat over expressionisme in de dans en de beeldende kunst van de twintigste eeuw. afbeelding 1, tekst 3 Parijs was aan het eind van de negentiende eeuw een stad met een bruisend cultureel leven, die een grote aantrekkingskracht uitoefende op kunstenaars. Een van hen was de Amerikaanse danseres Loïe Fuller, die in die stad veel furore maakte. Het succes dat Fuller en andere innovatieve danskunstenaars daar ten deel viel, hing samen met de grootstedelijke dynamiek van Parijs in die jaren. 2p 12 Bespreek twee factoren die aan deze dynamiek bijdroegen. afbeelding 1 en 2, tekst 3 en 4 Net als Loïe Fuller veroverde ook de Amerikaanse danseres Isadora Duncan het Europese publiek. Fuller en Duncan zetten zich af tegen de Europese traditie van het romantisch ballet uit de negentiende eeuw. 2p 13 Leg uit wat het fundamentele verschil was tussen hun benadering van dans en de traditie van het negentiende-eeuwse ballet. tekst 4 Duncan danste op blote voeten. Dat sloot aan bij de nieuwe opvattingen over dans. 2p 14 Leg dit uit. Betrek twee aspecten in je antwoord. VW-1029-a-14-2-o 4 / 9 lees verder Pagina: 105

107 filmfragment 1, tekst 5 In filmfragment 1 zie je Hexentanz van de Duitse Mary Wigman. Deze solo wordt gezien als uitdrukking van angst. 3p 15 Geef aan hoe Wigmans bewegingen, haar uiterlijke verschijning en de muziek bijdragen aan een verontrustende sfeer. afbeelding 3 Wigman was bevriend met de schilder Emil Nolde. Beiden waren gefascineerd door dans als expressiemiddel. In talrijke voorstellingen heeft Nolde dans verbeeld. Op afbeelding 3 zie je vrouwen die een wilde sacrale dans tussen brandende kaarsen uitvoeren. In dit schilderij uit 1912 drukt Nolde de extase zo direct mogelijk uit. 3p 16 Bespreek drie aspecten van de vormgeving waarmee hij dat doet. Nolde was lid van Die Brücke. Deze groep expressionistische kunstenaars liet zich onder meer inspireren door primitieve culturen van niet-westerse volkeren. 1p 17 Leg uit waarom deze niet-westerse primitieve culturen hen inspireerden. afbeelding 4, tekst 6 Na de Tweede Wereldoorlog kwam in West-Europa een nieuw soort expressionisme op. In Nederland ontstond de Experimentele kunst en internationaal werd Cobra opgericht, een groep kunstenaars die spontane uitdrukking van gevoelens nastreefde. Een van hen was Karel Appel. Op afbeelding 4 zie je Appels Vrijheidsschreeuw uit De titel verwijst in eerste instantie naar het gevoel van bevrijding na de Tweede Wereldoorlog. 2p 18 Bespreek nog twee andere vormen van vrijheid waar Appel met deze titel naar verwijst. afbeelding 5, filmfragment 2 In 1961 maakte journalist Jan Vrijman de film De werkelijkheid van Karel Appel. Je ziet hieruit een deel in het fragment. Appel zei over zijn werkwijze tegen Vrijman: Ik rotzooi maar een beetje an. 2p 19 Geef aan waarom het lijkt of Appel maar een beetje aanrotzooit. Leg daarna uit waarom die uitspraak geen juiste kwalificatie van zijn kunstenaarschap is. Betrek het filmfragment in je antwoord. VW-1029-a-14-2-o 5 / 9 lees verder Pagina: 106

108 De opmerking van Appel ging een eigen leven leiden en wekte grote verontwaardiging bij pers en publiek. Dit kwam Vrijman goed uit. Hij wilde zich met zijn film verzetten tegen het idee van de Heilige Kunst. De verontwaardiging over Appels uitspraak kwam daarbij goed van pas. 1p 20 Leg dit uit. filmfragment 3, tekst 7 Appels Vrijheidsschreeuw kan gezien worden als een reactie op de Tweede Wereldoorlog. In Duitsland verwerkten kunstenaars de oorlog vanuit een geheel ander perspectief. De vroege jeugd van de Duitse choreografe Pina Bausch, geboren in 1940, werd getekend door terugkerende bombardementen en vernietiging. Bausch droeg haar angsten, haar melancholie en pessimisme een heel leven met zich mee en dat werkte door in haar creaties. In filmfragment 3 zie je een scène uit Café Müller uit 1978, waarin Bausch zelf meedanst. De vrouwen lijken getraumatiseerd. 3p 21 Bespreek drie manieren waarop dit wordt uitgedrukt in de dans. filmfragment 3, tekst 8 In fragment 3 wordt gedanst op een melancholische aria over het verlies van een geliefde. Eenzaamheid en verdriet om verloren liefde zijn thema s die Bausch vaak aansnijdt in haar choreografieën. Het toneelbeeld speelt daarbij een belangrijke rol. 2p 22 Leg uit hoe het toneelbeeld bijdraagt aan de inhoud van Café Müller. Betrek twee aspecten van de vormgeving in je antwoord. Bausch schiep een nieuw expressionistisch danstheater. Zij reageerde daarin anders op de oorlog dan Karel Appel. 1p 23 Leg uit hoe Bausch op de oorlog reageert. Betrek de maatschappelijke situatie in je antwoord. Na het overlijden van Pina Bausch bracht de Duitse regisseur Wim Wenders in 2011 de film Pina 3D uit. Samen met de choreografe had hij jarenlang gezocht naar een geschikte manier om haar werk optimaal in beeld te brengen. De driedimensionale filmtechniek bleek een schot in de roos. Het expressionisme van Bausch komt hierin goed tot zijn recht. 1p 24 Leg uit waarom dat met de 3D-techniek zo goed tot zijn recht komt. VW-1029-a-14-2-o 6 / 9 lees verder Pagina: 107

109 Blok 3 Zingen en schreeuwen Dit blok gaat over de wijze waarop componisten en zangers in de negentiende, de twintigste en de eenentwintigste eeuw emotie uitdrukken met hun muziek. tekst 9 In de negentiende eeuw hadden veel kunstenaars het verlangen om met hun werk uitdrukking te geven aan emoties. Velen lieten zich daarbij inspireren door de werken van romantische schrijvers. Het oeuvre van de Duitse dichter Wolfgang von Goethe was erg geliefd. Dat gold met name voor zijn tragedie Faust. De inhoud van dit toneelstuk sluit aan bij de cultuur van de romantiek. 3p 25 Bespreek drie kenmerken van de romantiek die je in Faust aantreft. afbeelding 1, geluidsfragment 1 In 1814 schreef de Oostenrijkse componist Franz Schubert het lied dat je hoort in het geluidsfragment. Het is gebaseerd op Goethes Faust en heeft als titel Gretchen am Spinnrade. Gretchen zit aan haar spinnenwiel en smacht naar haar geliefde. De pianopartij versterkt het verhaal en geeft de gemoedstoestand van het meisje weer. 3p 26 Bespreek drie manieren waarop de piano in de loop van het lied Gretchens gevoelens verklankt. Het lied ontwikkelde zich in de romantiek tot een belangrijke kunstvorm. 1p 27 Leg uit waarom het lied juist voor die periode de ideale kunstvorm was. afbeelding 2 Op afbeelding 2 zie je een tekening van een Schubertiade. Dat was een huisconcert voor de vrienden van de componist. Deze bijeenkomsten waren aan het begin van de negentiende eeuw van groot belang voor Schubert en zijn vertolkers. 2p 28 Geef twee redenen waarom zulke bijeenkomsten voor hen van belang waren. VW-1029-a-14-2-o 7 / 9 lees verder Pagina: 108

110 filmfragment 1 Schubert musiceerde in kleine kring met zijn vrienden: zangers, dichters en beeldend kunstenaars en gaf vooral huiskamerconcerten. De Duitse componist Richard Wagner kreeg daarentegen de kans naar eigen inzicht een schouwburg te laten bouwen, speciaal voor zijn groots opgezette romantische muziekdrama s. In 1865 vond de première plaats van zijn opera Tristan und Isolde, over de noodlottige liefde tussen ridder Tristan en prinses Isolde. In filmfragment 1 zie je de prinses in de aria Liebestod. Ze raakt in vervoering bij het idee haar gestorven ridder te volgen in de dood. Dat zou de ultieme vervulling van hun liefde zijn. De manier waarop hier de emotie wordt verklankt is kenmerkend voor Wagner. 3p 29 Bespreek twee manieren waarop de muziek haar emotie ondersteunt. Leg daarna uit welk effect dit moest hebben op het publiek. Wagner liet zich voor zijn opera s inspireren door middeleeuwse verhalen, zoals de ridderroman Tristan uit 1200 van de Duitse schrijver Gottfried von Strassburg. Het kiezen van zo n middeleeuwse legende past in de romantiek. 1p 30 Leg dit uit. Wagners ideaal was het Gesamtkunstwerk. 2p 31 Geef aan wat hij onder een Gesamtkunstwerk verstond. Leg daarna uit wat Wagner ermee bij het publiek wilde bereiken. filmfragment 2, tekst 10 De stem is net als het lichaam een geschikt instrument om direct emoties uit te drukken. De klassiek geschoolde Duitse zangeres Nina Hagen zong ooit een popversie van Gretchen am Spinnrade, maar werd vooral bekend met een ander, eigen repertoire. Haar Unbeschreiblich weiblich werd in 1978 een grote hit. In filmfragment 2 zie je haar dit lied zingen. Hagen groeide uit tot de Duitse representant van de punkbeweging die omstreeks 1975 in Engeland opkwam. Binnen deze subcultuur uitten jongeren hun onvrede over hun uitzichtloze maatschappelijke situatie. Bekijk filmfragment 2. 3p 32 Bespreek drie manieren waarop die onvrede tot uitdrukking komt in Unbeschreiblich weiblich. VW-1029-a-14-2-o 8 / 9 lees verder Pagina: 109

111 filmfragment 3, tekst 11 Extremer dan Nina Hagen zijn de hedendaagse grunters in metal en hardcore van de eenentwintigste eeuw. In filmfragment 3 zie je Angela Gossow optreden. Daarna legt ze in een masterclass uit hoe de schreeuwtechniek werkt. Gossow blijkt in het dagelijks leven niet samen te vallen met haar act. Hagen kleedde en gedroeg zich zowel op het podium als daarbuiten punk. 2p 33 Leg uit waarom dit voor Hagen vanzelfsprekend was. Leg daarna uit waarom het voor Gossow logisch is om niet met haar act samen te vallen. Bronvermelding De in dit examen gebruikte bronnen zijn vermeld in het examen zelf en/of in het correctievoorschrift, dat na afloop van het examen wordt gepubliceerd. einde VW-1029-a-14-2-o 9 / 9 lees verder Pagina: 110

112 Bijlage VWO 2014 tijdvak 2 kunst beeldende vormgeving - dans - drama - muziek - algemeen Tekstboekje VW-1029-a-14-2-b Pagina: 111

113 Tekst 1 Sint-Nicolaas was bisschop van de stad Myra in Klein-Azië. Hij werd waarschijnlijk geboren omstreeks 280 en overleed op 6 december in het jaar 342 of 352. De heilige Nicolaas is de hoofdpersoon in tal van legenden, bijvoorbeeld de Legenda Aurea van de dertiende-eeuwse dominicaan Jacobus de Voragine. Zijn naam als weldoener en helper van de armen heeft hij te danken aan een verhaal over een man met drie dochters. Deze vader had te weinig geld om zijn dochters uit te huwelijken. Hoe hoger de bruidsschat, des te groter de kans dat een jonge vrouw een goede echtgenoot zou vinden. Zonder bruidsschat zouden zijn dochters waarschijnlijk nooit trouwen. Vanwege de armoede van hun vader waren ze gedoemd als slaven te worden verkocht, of in de prostitutie te geraken. Dan grijpt de weldoener Nicolaas in. Hij werpt tot driemaal toe een buidel met goud naar binnen, goed voor een volwaardige bruidsschat. Er wordt gezegd dat de geldbuidels terechtkwamen in de schoenen die voor de haard stonden te drogen. Alle drie de dochters konden nu een goede echtgenoot vinden en werden gered uit de armoede door de naastenliefde van Sint-Nicolaas. Dit verhaal uit de Legenda Aurea is onderwerp van het liturgisch drama Tres Filiae (De drie dochters) uit de twaalfde eeuw, dat deel uitmaakt van een verzameling: het Livre de Jeux de Fleury (Boek van Spelen uit Fleury). In totaal zijn in dit boek tien spelen opgenomen, waaronder nog drie andere wonderverhalen over Sint-Nicolaas. VW-1029-a-14-2-b 2 / 7 lees verder Pagina: 112