Met Andere Woorden. Zelfbepaling is soms ook het hoofd buigen. 1 jaar Alliade. > interview Hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk

Transcriptie

1 Met Andere Woorden > interview Hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk Zelfbepaling is soms ook het hoofd buigen

2 > interview hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk Zelfbepaling is soms ook het hoofd buigen Het accepteren van onvolmaaktheden is de uitdaging van deze tijd. Dat stelt Roos Vonk, hoogleraar sociale psychologie aan de Radboud Universiteit. Als columnist/auteur, spreker en trainer maakt zij haar wetenschappelijke werk toegankelijk voor een breed publiek. Ze doet dat vanuit haar bedrijf Vonk Zelfbepaling. Deze naam is typerend voor de boodschap die zij overbrengt. Alleen verwarren mensen zelfbepaling heel gemakkelijk met verwend kindergedrag, stelt Vonk. En als het om zorg gaat, kost die valkuil de samenleving handen vol geld. Ze weet weinig van de zorgsector, meldt Vonk bij aanvang van het interview. Wel heeft ze als mens een uitgesproken mening over het thema en ze kan als wetenschapper boeiende inkijkjes geven in de psyche van de mens. En precies die psyche speelt een essentiële rol in het omgaan met ziekte, beperkingen, ouderdom en dood. Rode draad in het gesprek is de term zelfbepaling. Die zal de zorgsector bekend in de oren klinken. Bij instellingen betekent het vaak dat cliënten recht hebben op een eigen invulling van hun leven, mits dat past binnen de grenzen van wat maatschappelijk aanvaardbaar is. Vonk gebruikt de term als vertaling van self-determination en baseert zich op de self-determination theory. Daarin begint zelfbepaling met zelfkennis, waarbij het vooral draait om jezelf accepteren en met jezelf in contact staan. Stap twee is autonomie: de vrijheid om te handelen in overeenstemming met wie je echt bent. En dat is volgens Vonk een hele kunst

3 Waarheid accepteren Autonoom zijn is iets anders dan egoïstisch handelen, tegendraads zijn en altijd je emoties volgen, stelt de sociaal psycholoog. Wie werkelijk authentiek is, laat niet over zich heen lopen, maar beseft tegelijk dat we in samenhang met elkaar leven en dat we niet alles kunnen doen waar we zin in hebben. Zelfbepaling is soms ook het hoofd buigen en accepteren dat sommige dingen niet te veranderen zijn. Leren leven met ziekte of een beperking is een goed voorbeeld. Daar gaat een rouwproces aan vooraf. Mensen vragen zich af: waarom overkomt mij dit? Het mag niet waar zijn. Maar zodra ze in staat zijn te accepteren dat het waar is, gebeurt er iets met deze mensen. Dan zijn ze in staat om hun leven weer zelf in handen te nemen en er het beste van te maken. Binnen de mogelijkheden die ze nog wel hebben. En dat is zelfbepaling. Iets heel anders dus dan eisen dat je het recht hebt om beter te worden of een bepaalde mate van zorg verdient. Streven naar kwaliteit van leven is mooi, maar tot welke prijs? Dat vraagt Vonk zich af. En dat bedoel ik figuurlijk, maar ook letterlijk, want de kosten van de gezondheidszorg zijn niet meer te beheersen. Natuurlijk willen we het beste voor iedereen, maar dat is onmogelijk te betalen. We worden dus gedwongen om het begrip kwaliteit van leven in andere perspectieven te zien, zodat we ook vrede kunnen hebben met alles wat anders loopt dan gehoopt of verwacht. Dat heet gewoon ergens het beste van maken, wat je ook overkomt. Want ziekte, ouderdom en beperkingen horen nu eenmaal bij het leven, net als het feit dat aan alles een eind komt. Daarom heb ik moeite met het bijna heilige en eindeloos verlengen van levens. Waarom doen we dat toch? We worden gedwongen om het begrip kwaliteit van leven in andere perspectieven te zien, zodat we ook vrede kunnen hebben met alles wat anders loopt dan gehoopt of verwacht. Dat heet gewoon ergens het beste van maken, wat je ook overkomt. Waar is het respect voor de dood gebleven? Het is zo ontluisterend dat mensen die altijd vitaal waren gedwongen worden om af te takelen tot aan de dood, omdat hun lijden niet erg genoeg is voor euthanasie of omdat ze mentaal zo achteruit gaan dat de arts niet meer naar hun wens luistert. We kunnen daarom beter praten over de ruimte voor euthanasie. Zoveel ouderen die klaar zijn met het leven en nog niet mogen gaan. Als we daar eens wat soepeler mee om zouden gaan, dan maken we een eind aan veel onnodig lijden en hebben we al een belangrijk deel van het probleem van stijgende zorgkosten opgelost. Klaar met leven Persoonlijke ervaringen liggen ten grondslag aan mijn uitgesproken mening over euthanasie, legt Vonk uit. Mijn ouders waren al veertig toen ik werd geboren. Gelukkig zijn ze beiden bijna negentig geworden. Mijn moeder was in de tachtig toen ze borstkanker kreeg. Ze werd beter door een borstbesparende operatie en bestraling, maar toen de kanker vijf jaar later terug kwam en de artsen opnieuw wilden bestralen, heeft ze dat niet gedaan. Ze vond dat je niet bezig kunt blijven. Haar leven was klaar. Ze had een euthanasieverklaring en toen de kanker uitzaaide en ze veel pijn kreeg, kon ze vredig sterven, zonder een akelig proces van aftakeling of eindeloze ingrepen om tegen te houden wat uiteindelijk toch komt. Mijn vader moest veel langer op de dood wachten. Hij had eenzelfde verklaring, maar toen hij ziek werd, had hij volgens de regels niet genoeg pijn voor euthanasie. Hij kon niet meer, hij wilde niet meer, maar toch lag hij daar tussen die vier muren. Het was een ontgoocheling om mijn vader al die maanden zo mentaal te zien lijden. En kijk eens naar de kosten! Daarom zeg ik: iedereen die op zo n respectabele leeftijd dood wil, mag dood. Zelf heeft Vonk nog geen euthanasieverklaring, maar die komt er wel. Ik hoop dat euthanasie veel meer geaccepteerd is tegen de tijd dat ik bejaard ben. En ik hoop ook dat ik genoeg geld blijf verdienen om zorg te kunnen inkopen als ik dat nodig heb. Ik heb geen partner en geen kinderen. Voor mij is dat prima, want ik ben een eigenheimer, maar ik vraag me soms wel af hoe het gaat als ik oud en gebrekkig word. Voor mij zijn er niet automatisch naasten beschikbaar die voor me zullen zorgen. En zelfs als die er wel zouden zijn, is het zeer de vraag of die zitten te wachten op zo n taak. Uit onderzoek blijkt dat altruïsme bestaat, maar veel mensen hebben het al zo druk met hun eigen leven. Dat geldt ook voor mij. Ik had er niet aan moeten denken dat ik tijdens de ziekte van mijn ouders geen beroep had kunnen doen op professionele zorg. Het is een vak en het is zwaar. Niet iedereen kan of wil dat er bij hebben. Dus in het ideale geval krijgen we allemaal professionele zorg. Maar dat is als maatschappij niet op te brengen. Voor mezelf denk ik: zolang ik gezond ben, blijf ik werken en spaar ik een appeltje voor de dorst, zodat ik later zelf zorg kan inkopen. Use it or lose it Het nemen van eigen verantwoordelijkheid hoort bij zelfbepaling, vindt Vonk. En dat blijft zo als het eenmaal zover is dat je zorg nodig hebt. Ook met beperkingen blijft de uitdaging om zo lang mogelijk te blijven doen wat je zelf kunt doen. Want het is een hardnekkig psychologisch verschijnsel dat mensen achteruit gaan zodra je hen zaken uit handen neemt. Use it or lose it. Daarom is het belangrijk dat zorgverleners goed kijken naar wat echt nodig is in de zorg. Soms helpen ze cliënten omdat het sneller gaat of omdat ze dat vanuit hun goede zorgbedoelingen graag doen, maar daarmee maken ze mensen > interview hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk

4 wat hen overkomt. We kunnen nog zo hard doen Niet elke oudere wordt milder naarmate de jaren alsof het leven maakbaar is, sommige dingen klimmen, maar het is fijn als het ego uitgespeeld overkomen ons en we moeten het er mee doen. raakt, want dat geeft rust. Het helpt om te Alleen onze eigen houding is maakbaar. Natuur- accepteren wat het leven in petto heeft, ook als lijk heeft het tijd nodig als jou of een dierbare dat tegenslag is. iets akeligs overkomt. Niemand ontvangt ziekte, beperking en ouderdom met gejuich en iedereen beleeft zo n rouwproces op zijn eigen manier en in eigen tempo. Dat is prima, maar maak het voor jezelf en anderen niet zwaarder dan het al is. Het is daarom een uitdaging om elkaar te begeleiden bij het leren leven met onvolmaakt- Het psychologisch immuunsysteem is een vorm van zelfverlakkerij waar de mens bij gebaat is heden. Simpelweg omdat we geen andere keuze hebben. Zelf denkt vijftiger Vonk wel honderd te worden. Milder ego Ik ga mijn oma achterna, die werd ook honderd. Ik ben niet heel bewust bezig met gezond leven, Een gezond psychologisch immuunsysteem helpt maar ik rook niet, eet geen vlees en ga elke dag om veerkrachtig in het leven te staan als we te met mijn honden wandelen. Bovendien biedt mijn maken krijgen met ziekte, beperking en dood, werk me voldoende geestelijke uitdaging en ook vertelt Vonk. Hoe beter het werkt, hoe groter de dat is een voorwaarde om vitaal te blijven. kans dat iemand de positieve keerzijde van de Daarom ben ik een groot voorstander van het medaille ziet. Ergens sterker uitkomen, bewuster verhogen van de pensioenleeftijd. Blijven func- in het leven staan, meer genieten van de mooie tioneren in de maatschappij is essentieel voor dingen het zijn allemaal reacties op tegenslag gezondheid, want we willen allemaal graag van vanuit het psychologisch immuunsysteem. betekenis zijn. Ook hier geldt: use it or lose it. juist nog afhankelijker. Laat ze liever zoveel natuurlijk geen excuus om niets meer te hoeven. Soms is het een vorm van zelfverlakkerij, maar Achter de geraniums hebben mensen niets mogelijk zelfstandig functioneren, óók als iemand Vonk heeft weinig op met mensen die verkiezen wel een vorm waar de mens bij gebaat is. Want beters te doen dan zich zorgen maken over hun er geen zin in heeft. Ik ken iemand met een PGB een slachtoffer te zijn. Dat gedoe van zieliger alles is beter dan blijven mokken. Ouderen zijn pijntjes. Wie lekker actief bezig blijft, heeft daar die gewoon hartstikke lui is geworden. Ze doet zijn dan anderen, daar moeten we vanaf. We vaak wat sterker in zelfrelativering, is mijn letterlijk minder last van. Dus als we langer door- bijna niets meer zelf, terwijl ze nog best veel kan. hebben allemaal onze pech en ongemakken in indruk. Zij beseffen dat we allemaal in hetzelfde werken, raken we minder snel hulpbehoevend Neem iets simpels als het bed afhalen. Eigenlijk het leven - het één wat zichtbaarder dan het schuitje zitten. Hoe bijzonder ben ik nu eigenlijk, én we verdienen langer geld, waarmee later zorg moet je dan net als bij pubers zeggen: hup, haal ander - en uiteindelijk gaan we allemaal dood, gaan ze denken, want iedereen vindt zichzelf bekostigd kan worden als we het echt nodig die lakens er even af. Punt. Een beetje streng dus niemand wordt oneerlijk behandeld. Klagen bijzonder. Vroeg of laat krijgen we allemaal met hebben. Zo zijn we dubbel van betekenis voor de zijn mag best, want ziek, beperkt of oud zijn is en zeuren betekent dat mensen niet accepteren tegenslag te maken en gaan we allemaal dood. maatschappij. > interview hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk

5