DE NEDERLANDSE WATERSPORTINDUSTRIE

Transcriptie

1

2 J

3 DE NEDERLANDSE WATERSPORTINDUSTRIE Economische betekenis en structuur in opdracht van STICHTING NEDERLAND MARITIEM LAND uitgevoerd door NEl TRANSPORT/MERC Drs. Marten van den Bossche Drs. Pauline van Donselaar Drs. Hein van Haselen Drs. Robert Piers EIGENDOM MARITIEM INFORMATIE CENTRUM / STUD DELFT UNlVERSITY PRESS 1999 Bibliotheek TU DeJ~~ c

4 NEDERLAND MARITIEM LAND serie 1. De Nederlandse Maritieme Cluster: Literatuuronderzoek en Plan van Aanpak Economische Impact Studies 2. De Maritieme Arbeidsmarkt: Vraag en Aanbod van Zeevaartkennis 3. De Nederlandse scheepsbouw- en toeleveringsindustrie: economische betekenis en structuur 4. De Nederlandse offshoresector: economische betekenis en structuur 5. De Nederlandse binnenvaartsector: economische betekenis en structuur 6. De Nederlandse waterbouwsector: economische betekenis en structuur 7. De Koninklijke Marine: economische betekenis en structuur 8. De Nederlandse visserij sector: economische betekenis en structuur 9. De Nederlandse watersportindustrie: economische betekenis en structuur Stichting Nederland Maritiem Land De Stichting is op 27 juni 1997 opgericht teneinde de Nederlandse maritieme cluster te promoten en te versterken. Het bestuur van de Stichting bestaat uit N. Wijnolst (voorzitter), G.H. Bos (vice-voorzitter), Th.M. Oostinjen (secretaris/penningmeester) en verder, in alfabetische volgorde, K. Damen, C. van Duyvendijk, R. van Gelder, M. Harms, W. de Jong, G.J. Kramer, W.K. Scholten, R. Walthuis, H.W.H. Welters. De directeur van de Stichting is H.P.L.M. Janssens. Het adres van de Stichting Nederland Maritiem Land is Beurs-World Trade Center, Beursplein 37 (bezoekadres), Postbus 30145, 3001 DC Rotterdam. Tel.: , fax.:

5 DE NEDERLANDSE WATERSPORTINDUSTRIE Economische betekenis en structuur in opdracht van STICHTING NEDERLAND MARITIEM LAND uitgevoerd door NEl TRANSPORTfMERC Drs. Marten van den Bossche Drs. Pauline van Donselaar Drs. Hein van Haselen Drs. Robert Piers DELFT UNIVERSITY PRESS 1999

6 Gepubliceerd en gedistribueerd onder auspiciën van de Stichting Nederland Maritiem Land door: Delft University Press Prometheusplein ZC Delft Tel.: Fax.: Studie uitgevoerd door: NEl Transport/MERC Postbus AD Rotterdam Tel.: Fax.: 0 I trasecr@nei.nl Internet: CIP-DATA KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG M. van den Bossche, P. van Donselaar, H. van Haselen, R. Piers De Nederlandse Watersportindustrie: Economische betekenis en structuur/ M. van den Bossche, P. van Donselaar, H. van Haselen, R. Piers Delft: Delft University Press. -III.- Lit. ISBN NUGI834 Trefwoorden: Watersportindustrie, maritieme cluster, economische impact studie Copyright 1999 Stichting Nederland Maritiem Land All rights reserved. No part ofthe material protected by this copyright may be reproduced or utilized in any form or by any means, electronic or mechanical, inc1uding photocopying, recording or any information storage and retrieval system without written permission ofthe owner ofthis copyright. Permission may be obtained at the following address: Stichting Nederland Maritiem Land, Postbus 30145, 3001 DC Rotterdam, The Netherlands; info@dutch-maritime-network.nl.

7 Inhoudsopgave Inhoudsopgave Executive summary Samenvatting 1 Inleiding 1.1 Achtergrond 1.2 Doelstelling 1.3 Methodologie 1.4 Leeswijzer 2 Plaatsbepaling van de sector 2.1 Wat is watersportindustrie? 2.2 Invulling van de sector watersportindustrie 3 Sectorbeschrijving 3.1 Historische ontwikkeling van de pleziervaart 3.2 Productie Jachtbouw van schepen > 24 meter Jachtbouw van schepen < 24 meter 3.3 Handel Detailhandel Groothandel 3.4 Dienstverlening Jachthavengerelateerde dienstverlening Scheepsgerelateerde dienstverlening Pleziervaartgerelateerde dienstverlening 4 Economische betekenis van de sector 4.1 De watersportindustrie vanuit internationaal perspectief 4.2 Directe economische betekenis 4.3 Indirecte economische betekenis 4.4 Relaties met andere maritieme sectoren 4.5 Overheidsinkomsten 5 De consument, directe en voorwaartse relaties 5.1 Wat zijn directe en indirecte voorwaartse relaties? 5.2 Directe voorwaartse relaties 5.3 Indirecte voorwaartse relaties 6 Overheidsbeleid 7 Sector opinie 7.1 Algemeen 7.2 Mening van de deelsectoren 7.3 Ondernemersdynamiek Geraadpleegde literatuur Lijst van geïnterviewde personen Blz. v Stichting Nederland Maritiem Land

8 Inhoudsopgave Lijst van Figuren Figure El : Figuur SI: Figuur 2.1: Figuur 3.l: Figuur 4.1: Figuur 4.2: Figuur 4.3: Figuur 4.4: Figuur 4.5: Figuur 4.6: Figuur 4.7: Figuur 4.8: Figuur 5.1: Relative share of sub-sectors in the direct economic significance of the water sports industry Relatieve aandeel deelsectoren in de directe economische betekenis van de watersportindustrie Positionering van watersportindustrie Ontwikkeling in aantal pleziervaartuigen Geschat aantal boten Gemiddeld aantal boten per inwoners Aantal ondernemingen in de watersportindustrie Arbeidsvolume Aandeel van de deel sectoren in de directe economische betekenis van de watersportindustrie Relatief belang export Verhouding toegevoegde waarde en verbruik watersportindustrie Verhouding nationale inkoop/import Verhouding tussen consumptieve bestedingen, export en nationale intermediaire leveringen 11 VI Lijst van Tabellen Table El: Tabel SI: TabeI2.l: Tabel 4.1: Tabel 4.2: Tabel 4.3: Tabel 4.4: Tabel 4.5: Tabel 4.6: Tabel 4.7: Tabel 5.1: Tabel 5.2: Indirect expenditure relations. Indirecte bestedingsrelaties Indeling sector watersportindustrie Overzicht internationale watersportindustrie Directe economische betekenis Nederlandse watersportindustrie Toegevoegde waarde, uitgesplitst naar loonkosten en overig Productiewaarde, toegevoegde waarde en intermediaire aankopen per deelsector Vergelijking met eerder ontwikkelde cijfers Directe en indirecte economische betekenis per deelsector in 1997 Directe overheidsinkomsten per deelsector Consumptieve bestedingen in de deelsectoren Indirecte bestedingsrelaties III Vil Stichting Nederland Maritiem Land

9 Voorwoord Voorwoord De kooplieden en reders die in de 17e eeuw veel geld hadden verdiend met de handel op de Oostzee en Indië bedachten ook een gepaste manier om van de verworven rijkdom te genieten: zeilen. Daaraan hebben wij het ontstaan van de zeilsport in Nederland te danken en tevens het ontstaan van gespecialiseerde ontwerpers en bouwers van kleine schepen. Daar had Nederland toch al veel ervaring mee door de enorme vissersvloot die in die tijd volksvoedsel nummer één, vis, in grote hoeveelheden aan land bracht. De wortels van de zeilsport in de 17e eeuw hebben er toe bijgedragen dat de watersportindustrie thans een maritieme sector van importantie is met een grote exportquote. Zo wordt 100% van de grote jachten en 60% van de kleine jachten geëxporteerd. Deze twee peilers van de sector zijn samen goed voor een directe en indirecte productie van NLG 1,8 miljard, een toegevoegde waarde van NLG 700 miljoen en een werkgelegenheid van meer dan personen. Het hoge exportaandeel is een bewijs van de sterke concurrentiepositie van de Nederlandse jachtbouwers op de veeleisende wereldmarkt. Naast de producenten van jachten bestaat de watersportindustrie uit een aantal dienstverlenende segmenten, variërend van jachthavens tot jachtmakelaars, van vaarscholen tot de "bruine" chartervloot. Hierin werken direct en indirect nog eens mensen, dief I, I miljard toegevoegde waarde creëren. Het nut van deze studie is dat het een duidelijk kwantitatief beeld geeft van de omvang van de watersportindustrie en tevens toont de studie aan dat de sector een onderdeel vormt van de maritieme cluster, tezamen met de overige tien sectoren: scheepvaart, scheepsbouw, maritieme toelevering, offshore, havens, binnenvaart, natte waterbouw, marine, visserij en maritieme dienstverlening. De economische samenhang zal in de clusterstudie die binnenkort uitkomt verder verdiept worden. De watersportindustrie was tot voor kort nog niet rechtstreeks vertegenwoordigd in het Bestuur van de Stichting Nederland Maritiem Land. Op basis van het onderhavige rapport heeft het Bestuur onlangs besloten ook een zetel in te ruimen voor een ondernemer uit de watersportindustrie, met name de jachtbouw. Hiermee onderstreept het Bestuur de verbondenheid met de gehele maritieme cluster. Wij hopen dat de ondernemers in deze sector zich hierdoor gesterkt weten in het streven naar excellent ondernemerschap en dat zij tezamen met de ondernemers in de overige tien sectoren een meer dan gemiddelde economische groei kunnen blijven realiseren. Nederland Maritiem Land zal zich hier de komende jaren voor in blijven zetten. Rotterdam, 30 maart I 999 N. Wijnolst voorzitter Stichting Nederland Maritiem;Land

10 Voorwoord Stichting Nederland Maritiem Land

11 Executive Summary Executive Summary Introduction NEI/MERC has been eommissioned by the Dutch Maritime Network to assess the economic importance of the water sports industry. The study is concerned with the calculation and interpretation of important economic indicators for the water sports industry and the identifieation of economie relations with other (maritime) sectors. As such, this study is similar to earlier economic research into other sectors ofthe maritime duster. Methodology In order to make comparison possible with other maritime cluster studies, the same methodology as that used in these previous studies has been followed. This includes the use of input-output analyses in combination with administrative data on business level. Input-output analyses aim at the ealculation of relations between the sectors and the presentation of these ealculations in the form of prefixes, e.g. multipliers. The necessary quantitative input to split up the CBS input-output numbers has been gathered by means of question lists and interviews. The water sports industry The water sports industry includes the building and the use of yachts and act.ivities with respect to boating for pleasure purposes. That's why in the beginning of the study the sector was called yacht building and pleasure boating. The description water sports industry however points out better that it concerns a sector of the Dutch industry. Within three groups (production, trade and services) a number of sub sectors has been defined. The category production consists of the sectors yacht building of ships > 24 metres and ships < 24 metres. The category trading is further split up between wholesaler (including importers) and retailer. The category services has been split up between the sub sectors port related services, shipping related services and recreation related services. Port services aim at activities at and around the port. Shipping related services concern, as the name already suggests, services involved with the yacht, such as yacht architecture, yacht trade, yacht expertise, yacht financing, yacht transport, etc. Recreation related services pay attention to the eonsumer and consist ofyacht renting, renting with shipper, etc. Stichting Nederland Maritiem Land -i-

12 Executive Summary Economic relevance of the water sports industry The total number of water sports companies in the Netherlands is about These companies offer jobs to approximately persons (measured in fulltime jobs). Because of the absence of an obligated registration system only a rough indication can be given about the number of ships: The direct production value ofthe Dutch water sports industry is estimated atf2,7 billion. On average 47 percent is exported. The direct added value is f 1,2 billion. The figure below shows the significance of the distinguished sub-sectors as measured by their share of the three key economic indicators. Figure El Relative share of sub-sectors in the direct economie significanee of the water sports industry 80% r----1 :,.,.1~1~i~t_ %[_C=mL~~-Î 40% 20% o%~jlii------jlii~----'ii~j Production value Added value Numbers employed ~ Yacht building >24 metres Yacht building < 24 metres CD Wholesale o Retail o Port related services Yacht related services ~ Recreation related services The water sports industry also affects other sectors of the Dutch economy. The indirect production value of the water sports industry is estimated at f 1,3 billion, which brings the total estimated production value of this sector to f 4,0 billion. The indirect added value is estimated at f 613 million, which brings the estimation of the total added value to f 1,8 billion. The indirect employment is about persons. -ii- Stichting Nederland Maritiem Land

13 Executive Summary The importance of the water sports industry can also be shown by a comparison of the creation of added value with other sectors in the maritime cluster. The water sports industry is for instance -measured in added value- slightly smaller than the shipping sector. The consumers point ofview The consumer plays an important role in the water sports industry. A big share of the tumover of the water sports industry consists of direct sales to the consumer. The national direct consumer expenditures amount to I 1,2 billion, about 47% of the total production value. The data in the input-output table do not allow for an estimation of the pleasure yachting related expenditures beyond the given sub-sec.tors in the yacht building and pleasure yachting sector, e.g. to the hotel and catering industry. Based on estimations from previous research, the effect of foreign expenditures in the Netherlands however can be estimated at an amount of approximately 194 million (tabie E.I). This amount does not include the expenditures of Dutch people that would -without the Dutch yachting possibilities- otherwise go on holiday abroad. This effect is not further quantified because of the danger of double counts. Table El Indirect expenditure relations Type of relation Amount in millions of guilders Active use of own yacht (foreign boat owners) 54 Charter f1eet 20 Vacht rental 17 Water sport training 3 Total 94 Re/ation with other maritime sectors Based on the input-output methodology, the most important maritime supply relation in the water sports industry can be identified between yacht building and the supply of ship parts. The retailers, importers and wholesalers show no direct purchase relation with maritime services or goods. This is the result of the inputoutput structure in which commerce sectors are treated differently from industry and services. Goods bought to be sold again (probably with a high maritime profile) are not taken into account by the input-output system. Au estimate of the total tumover of the trade sector amounts to f 1,8 billion. Stichting Nederland Maritiem Land - iii-

14 Executive Summary Also the sub-sectors port related and ship related services show from the inputoutput viewpoint little use of maritime supplies but provide a lot of maritime knowledge themselves. It is also expected that investments, which are not taken into account by the input-output methodology, have a high maritime component for for in stance the boat rental and the water sport instruction sector. The recreation related services have a small relation with other maritime sectors, they buy for instance maritime reparation services. Influence ofthe government Influence of the government is in particular noticeable in the area of environment regulation and safety. Although in most cases the necessity of good safety and environment protection is clear, in some cases the government policy results in unwanted effects for the sector. For example the introduction of shipping permits is expected to result in damage to the yachting rental sector and in a general fall of the popularity of some types of yachting. The facilities within the framework of the environment protection are not always affordable by the individual entrepreneur. Sector dynamism Because ofthe direct contact with the consumer, it is easy to stay informed ofthe customer demands and wishes. Trends in the area of consumer demands are watched very closely and acted upon. There are for instance several water sports education centres that aim at the growing business event market. The de si re for more luxury is translated in for instance the building of more comfortabie ships. Conc/usion It can be concluded from analyses from the mutual supplies within the maritime cluster that the interest of these mutual relations is present, but stays limited. The most important relations are in the area of the supply of ship parts to the yacht building sector. Although the share of "business-to-business" deliveries in the water sports industry is low, the water sports industry has a lot in cornmon with other sectors of the maritime cluster, for instance by the cornmon use of ship technology and the use of sea and inland waterways. For the activities in the water sports industry a lot of maritime knowledge is necessary, for example with the navigation or management of ships. - iv- Stichting Nederland Maritiem Land

15 Samenvatting Samenvatting Introductie NEIIMERC heeft in opdracht van de Stichting Nederland Maritiem Land onderzoek verricht naar de economische betekenis van de watersportindustrie. Met deze studie zijn belangrijke economische indicatoren voor de watersportindustrie en relaties met andere (maritieme) sectoren in kaart gebracht. Dit onderzoek is onderdeel van een reeks van gelijksoortige onderzoeken in verschillende sectoren binnen de maritieme cluster. Methodologie Om de vergelijking van uitkomsten met andere maritieme clusterstudies mogelijk te maken is de aanpak van het onderzoek gelijk aan de in een eerder stadium uitgevoerde onderzoeken voor onder meer de scheepsbouw, offshore en binnenvaart. Dit betreft het gebruik van input-output analyse in combinatie met financiële informatie op bedrijfsniveau. Input-outputanalyse richt zich op het berekenen van de onderlinge verbanden tussen de sectoren en het weergeven hiervan in de vorm van kengetallen, bijvoorbeeld multipliers. Hierbij is het cijfermateriaal benodigd voor de uitsplitsing van de CBS input-output cijfers 'bottom-up' verzameld met behulp van enquêtes, gegevens van de Kamer van Koophandel en het houden van interviews. De watersportindustrie De watersportindustrie heeft met name betrekking op de bouw (en handel) van jachten en het gebruik hiervan, de pleziervaart. In de aanloop van de studie werd dan ook gesproken over de sector jachtbouw en pleziervaart. De omschrijving watersportindustrie geeft echter beter aan dat de sector een onderdeel van de Nederlandse industrie betreft en niet uitsluitend met ontspanning moet worden geassocieerd. Binnen de sector is een aantal deelsectoren vastgesteld die ingedeeld zijn in één van de drie groepen productie, handel en dienstverlening. De categorie productie bestaat uit de sectoren jachtbouw van schepen> 24 meter en jachtbouw van schepen < 24 meter. De categorie handel is verder onderverdeeld in groothandel (waaronder import) en detailhandel. De categorie dienstverlening is verder opgesplitst in de deelsectoren jachthavengerelateerde dienstverlening, scheepvaartgerelateerde dienstverlening en pleziervaartgerelateerde dienstverlening. Stichting Nederland Maritiem Land -v-

16 Samenvatting Economische betekenis van de watersportindustrie Het totaal aantal watersportondernemingen in Nederland in 1997 bedraagt circa ondernemingen met een directe werkgelegenheid voor personen (gemeten in arbeidsjaren). Van het aantal schepen is vanwege de afwezigheid van een verplicht registratiesysteem alleen een ruwe schatting te geven: schepen vanaf 6 meter lengte. De directe productiewaarde van de Nederlandse watersportindustrie wordt geschat opf2,7 miljard. Gemiddeld wordt van deze productiewaarde ongeveer 47 procent geëxporteerd. De directe toegevoegde waarde bedraagt f 1,2 miljard. De onderstaande figuur geeft een beeld van het belang van de onderscheiden deelsectoren voor de drie belangrijkste economische indicatoren. Figuur SI Relatieve aandeel deelsectoren in de directe economische betekenis van de watersportindustrie 100% 80% []lit=lilc=ll=:j 40% 60% 20% Productiewaarde Toegevoegde waarde Werkgelegenheid ril Jachtbouw > 24m o Groothandel t.b.v. pleziervaart (1] Jachthavengerelateerde dienstverlening ~ Scheepsgerelateerde dienstverlening Jachtbouw < 24m o Detailhandel t.b.v. pleziervaart Pleziervaartgerelateerde dienstverlening Naast de directe bijdrage aan de Nederlandse economie heeft de watersportindustrie (achterwaartse, indirecte) uitstralingseffecten naar andere sectoren van de Nederlandse economie. De indirecte productiewaarde van de watersportindustrie wordt geschat op f 1,3 miljard, waarmee de totale geschatte productiewaarde van de sector uitkomt op f 4,0 miljard. De indirecte toegevoegde waarde wordt geschat - vi- Stichting Nederland Maritiem Land

17 Samenvatting opf613 miljoen en brengt daarmee de schatting van totale toegevoegde waarde op fl,8 miljard. De indirecte werkgelegenheid bedraagt circa arbeidsjaren. Het economisch belang van de watersportindustrie kan verder worden aangetoond door vergelijking met andere maritieme sectoren. Zo volgt de watersportindustrie gemeten in toegevoegde waarde bijvoorbeeld op kleine afstand de zeevaartsector. Consument De consument speelt een belangrijke rol in de watersportindustrie. Een groot gedeelte van de leveringen van de watersportindustrie is rechtstreeks aan de consument. De directe bestedingen van de (Nederlandse) consument bedragen f 1,2 miljard, circa 47% van de directe productiewaarde. Van het exportgedeelte is de verhouding tussen consument en intermediare leveringen onbekend. De gegevens in de input-outputtabel maken geen raming mogelijk van bestedingen van de pleziervaartconsument buiten de vastgestelde deelsectoren in de watersportindustrie, bijvoorbeeld aan horeca, plaatselijke middenstand, etc.. Op basis van gegevens uit eerder onderzoek wordt het effect van buitenlandse bestedingen in Nederland echter geraamd op circaf94 miljoen (zie tabel S.l). De bestedingen van Nederlanders die zonder de Nederlandse pleziervaart in het buitenland op vakantie zouden gaan horen hier ook toe maar zijn niet verder gekwantificeerd vanwege het grote risico van dubbeltellingen. Tabel S1 Indirecte bestedingsrelaties Type relatie Bedrag in mln guldens Toervaartdagen van buitenlandse booteigenaren 54 Chartervloot (buitenlandse deelname) 20 Bootverhuur 17 Watersportopleiding 3 Totaal 94 Relatie met andere maritieme sectoren Op basis van de input-outputtabel kan worden vastgesteld dat de belangrijkste maritieme toeleveringsrelatie in de watersportindustrie de toelevering van scheepsonderdelen aan de jachtbouw betreft. In de detailhandel en groothandel zijn helemaal geen maritieme leveringen zichtbaar; Dit heeft te maken met de Input Output structuur waarin handelssectoren anders worden behandeld dan bijvoorbeeld industrie en diensten. Goederen die worden ingekocht en vervolgens weer verkocht (met waarschijnlijk een hoog maritiem gehalte) worden buiten beschouwing gela- Stichting Nederland Maritiem Land - vii-

18 -f-l~...uja.;.j...uuj...ii.."""""","ujlj.lj.l.ju.jiil.l...ji:l.l. 1 ~ I I I JIJ, I! J 11 "-----,,---, ,- I ~. LLl' 1.. -Lll..L..l 'llill 1. ti ~ ~ ~ Samenvatting ten. Het is echter buiten het kader van de input-outputtabel wel mogelijk schattingen te maken van deze handelsstromen. Op deze wijze kan worden vastgesteld dat de met handel gemoeide omzet (met vermoedelijk een hoge maritieme component) f 1,8 miljard bedraagt. Ook in de deelsectoren dienstverlening jachthavengerelateerd en scheepsgerelateerd zijn weinig maritieme leveringen zichtbaar. Deze sectoren leveren zelf veel maritieme kennis maar zijn op hun beurt niet bijzonder afhankelijk van maritieme "input" voor hun productieproces. De aanschaf van boten voor bijvoorbeeld jachtverhuur of watersportopleidingen valt onder investeringen en valt om die reden buiten de input-output methodiek. In de pleziervaartgerelateerde dienstverlening zijn wel een aantal maritieme relaties te onderscheiden. Aan deze sector worden onder meer maritieme onderhoudsdiensten geleverd. Invloed van de overheid Overheidsinvloeden op regionaal, nationaal danwel Europees niveau op de watersportindustrie zijn merkbaar op het gebied van milieuregelgeving, veiligheid, Arbo, Ruimtelijke Ordening, fiscaliteit, scholing, etc.. Alhoewel in de meeste gevallen de noodzaak van goede veiligheid en milieubescherming wordt onderkend, levert het overheidsbeleid in bepaalde gevallen voor de sector ongewenste effecten op. De mogelijke invoering van het vaarbewijs bijvoorbeeld kan leiden tot schade in de jachtverhuursector en tot een algemene daling van de populariteit van bepaalde vormen van de pleziervaart. De voorzieningen in het kader van de milieubescherming zijn niet altijd op te brengen door de individuele ondernemer. Sectordynamiek In de hele sector wordt zo goed mogelijk ingespeeld op de wensen uit de markt, in dit geval vaak die van de consument. Vanwege het directe contact met de consument is het vrij eenvoudig om voeling te houden met deze wensen en hierop te reageren. Zo zijn er verschillende watersportopleidingscentra die zich richten op de groeiende bedrijfsevenementenmarkt. De hang naar meer luxe wordt vertaald in onder andere het verhuren of bouwen van schepen met meer comfort of met andere arrangementen. Conclusie Alhoewel het aandeel van "business-to-business" leveringen in de watersportin -dustrie laag is in verhouding tot de andere maritieme sectoren kent de watersportindustrie op vele terreinen parallellen met andere deelsectoren van de maritieme cluster. Goede voorbeelden hiervan zijn de bouw van schepen en de benutting van zee- en binnenwateren. - viii- Stichting Nederland Maritiem Land

19 Samenvatting Uit de cijfers blijkt dat de sector watersportindustrie een sector van betekenis is en qua werkgelegenheid en toegevoegde waarde creatie vergelijkbaar is met andere grote maritieme sectoren. Bij de activiteiten in de watersportindustrie wordt veel gebruik gemaakt van maritieme kennis, bijvoorbeeld bij het bevaren of beheren van de schepen. Wel blijkt uit analyse van de onderlinge toeleveringen binnen de maritieme cluster dat het belang van deze onderlinge relaties weliswaar aanwezig is, maar beperkt blijft. De belangrijkste relaties blijken te liggen in de toelevering van bootonderdelen aan de jachtbouw. Opvallend is ook de bijzonder hoge exportgerichtheid van de sector. Stichting Nederland Maritiem Land - ix-

20 Inleiding 1.2 Doelstelling Het doel van deze studie is het in kaart brengen van belangrijke economische indicatoren voor de watersportindustrie en van haar relaties met andere (maritieme) sectoren. In tegenstelling tot andere sectoren in de maritieme cluster levert de sector watersportindustrie veelal rechtstreeks aan consumenten en in veel mindere mate aan andere ondernemingen. Daarmee komt de vraag aan de orde wat de relaties zijn met andere sectoren binnen de maritieme sector en in hoeverre het gerechtvaardigd is om bepaalde delen van de watersportindustrie tot de maritieme cluster te rekenen. Deze studie gaat niet uitputtend in op beleidsaanbevelingen, wel wordt de informatie die al bij interviews naar voren werd gebracht in een apart hoofdstuk weergegeven. Met behulp van de in dit onderzoek verzamelde gegevens kan in een later stadium conform de eerder uitgevoerde maritieme clusterstudies een optimale set van beleidsmaatregelen samengesteld worden die de ontwikkeling van de sector versterken of die de samenhang met andere maritieme sectoren stimuleren. De opstelling van beleidsmaatregelen vormt geen onderdeel van deze studie en betreft een apart traject waar eventueel na de afronding van deze studie verder invulling aan kan worden gegeven. 1.3 Methodologie Om de vergelijking van uitkomsten met andere maritieme clusterstudies mogelijk te maken is de aanpak van het onderzoek gelijk aan de eerder door Policy Research Corporation N.V. uitgevoerde EIS' (Economische Impact Studies)-projecten voor onder meer de scheepsbouw, offshore en binnenvaart. Dit betreft het gebruik van input-output analyse in combinatie met financiële informatie op bedrijfsniveau. Input-outputanalyse richt zich op het berekenen van de onderlinge verbanden tussen de sectoren en het weergeven hiervan in de vorm van kengetallen, bijvoorbeeld multipliers. Gebruikelijk is om bij de maritieme clusterstudies het cijfermateriaal benodigd voor de uitsplitsing van de CBS input-output cijfers ' bottom-up' te verzamelen middels het versturen van enquêtes en het houden van interviews. I De term 'EIS' is een geregistreerd handelsmerk van Policy Research Corporation N.V Stichting Nederland Maritiem Land

21 Inleiding Voorafgaand aan de input-outputanalyse heeft definiëring van de sector watersportindustrie plaatsgevonden aan de hand van een aantal criteria die in paragraaf 2.2 nader zijn toegelicht. Het overzicht en de indeling van deelsectoren binnen de watersportindustrie wordt nader toegelicht in paragraaf 3.2 tot en met 3.4. Ook in de sector watersportindustrie zijn net zoals voor andere maritieme clusterstudies vele enquêtes verstuurd en is een groot aantal interviews uitgevoerd, waarmee de benodigde informatie over de sectorstructuur is verzameld. Deze gegevens zijn verder aangevuld met cijfers van via de Kamer van Koophandel ter inzage liggende jaarverslagen. Tegelijkertijd met de uitvoering van enquêtes en interviews voor de Input-Outputanalyse zijn gegevens verzameld voor de jaarlijkse HISWA Conjunctuurmeting, dit om de enquêtedruk op de branche zo laag mogelijk te houden. 1.4 Leeswijzer Hoofdstuk 2 bevat de plaatsbepaling van de sector watersportindustrie en redenen waarom deze sector tot de maritieme cluster behoort. Hoofdstuk 3 beschrijft de verschillende deelsectoren binnen de watersportindustrie. Hoofdstuk 4 bevat de analyse van de economische betekenis van de sector watersportindustrie vanuit zowel internationaal als nationaal perspectief. In hoofdstuk 5 wordt bijzondere aandacht besteed aan de rol van de consumenteconomische relaties die buiten de input-output methodiek vallen. Hoofdstuk 6 beschrijft de verzamelde informatie over de verschillende vormen van overheidsbeleid die van invloed zijn op de watersportindustrie. Hoofdstuk 7 gaat in op de ondernemersdynamiek, het "maritieme gevoel" van de sector en de belangrijkste kansen en bedreigingen voor de sector. Stichting Nederland Maritiem Land -3-

22 Inleiding -4- Stichting Nederland Maritiem Land

23 Plaatsbepaling van de sector 2 Plaatsbepaling van de sector 2.1 Wat is watersportindustrie? Om tot een goede plaatsbepaling van de watersportindustrie binnen de maritieme cluster te komen, is het noodzakelijk eerst tot een definiëring en afbakening van de sector te komen. Deze paragraaf gaat in op de algemene definitie van de sector, in de volgende paragraaf wordt aangegeven welke deelsectoren in het kader van de maritieme clusterstudie passen en waarom. De watersportindustrie heeft met name betrekking op de bouw van jachten en het gebruik hiervan, de pleziervaart. In de aanloop van de studie werd dan ook gesproken over de sector jachtbouw en pleziervaart. De omschrijving watersportindustrie geeft beter aan dat het een belangrijk onderdeel van de Nederlandse economie en industrie betreft. De watersportindustrie is zoals uit deze studie zal blijken in het opzicht van aard, omvang en branchestructuur een unieke sector (zie ook: NEHEM, Naar een visie op ontwikkelingen in de waterrecreatie en -toerisme, 1993). Niet alleen maakt de watersportindustrie deel uit van de maritieme cluster, ook vormt de watersportindustrie een belangrijk onderdeel van de recreatiecluster. De onderstaande figuur illustreert de positionering van de watersportindustrie in deze verschillende clusters. Figuur 2.1 Positionering van de watersportindustrie De maritieme cluster bestaat uit een groep maritieme sectoren. Door Policy Research zijn drie grote groepen sectoren binnen de maritieme cluster gedefinieerd:.á. Sectoren die gebruik maken van schepen en vaartuigen voor commerciële doeleinden, hetzij als transportmiddel, hetzij voor de exploitatie van de zee, hetzij voor werken op zee..á. De scheepsbouwsector en technologisch verwante sectoren. Stichting Nederland Maritiem Land -5-

24 Plaatsbepaling van de sector... Bedrijven en instanties die diensten verlenen aan bovengenoemde sectoren en daarvoor specifieke maritieme kennis nodig hebben. De recreatiecluster heeft betrekking op alle vormen van activiteit gericht op toerisme en vrijetijdsbesteding buitenshuis. Aan dit cluster wordt in het kader van dit onderzoek geen verdere aandacht besteed. Uit b~studering van de literatuur is gebleken dat er geen eenduidige definitie van de pleziervaart bestaat. De begrippen waterrecreatie, watersport, recreatievaart en pleziervaart worden veelal door elkaar gebruikt. NEIIMERC ziet pleziervaart als onderdeel van waterrecreatie. Waterrecreatie bevat die vormen van openluchtrecreatie waarvoor het oppervlaktewater een onmisbaar element vormt. Hierbij inbegrepen zijn activiteiten als surfen, zeilen, motorbootvaren, maar ook vissen vanaf de oever, zwemmen en zonnen. Pleziervaart is dat deel van waterrecreatie waarbij gebruik wordt gemaakt van een pleziervaartuig. HISWA Vereniging definieert een pleziervaartuig als volgt: Een vaartuig dat mede beoordeeld naar zijn bouwen inrichting of huidige gebruik, ongeacht het oogmerk van degene die het heeft aangeschaft en van de opvarenden, of het doel waarvoor het oorspronkelijk is gebouwd, moet worden gerekend tot de vaartuigen we1ke plegen te worden gebruikt voor het genoegen, vrije-. tijdsbesteding of sportbeoefening van de eigenaar of de houder en de zijnen. 2.2 Invulling van de sector watersportindustrie De door NEIIMERC gehanteerde invulling van de sector watersportindustrie ten behoeve van het maritieme clusteronderzoek wordt in deze paragraaf nader uitgewerkt. Op basis van een aantal overwegingen is de sectorindeling samengesteld zoals weergegeven in tabel 2.1 die in hoofdstuk 3 verder wordt toegelicht. De weergave van de economische betekenis van de sector zal op deelsectorniveau (zie de 2e kolom) plaatsvinden. -6- Stichting Nederland Maritiem Land

25 Plaatsbepaling van de sector Tabel 2.1 Indeling sector watersportindustrie Productie-groep Deelsector Subsector Productie Bouw van (mega) jachten Jachtbouw van schepen > 24 meter Jachtbouw van schepen < 24 meter Reparatie en onderhoud Handel Detailhandel Detailhandel overig Elektronica Accessoires Kleding/schoeisel Bijboten Groothandel Verf/lak/olie Import van motoren, surf- en waterski, duik & vismat. Dealers surf &waterski, motoren Import van schepen Dienstverlening Jachthavengerelateerd Jachthaven/winterstalling Watersportopleidingscentra Scheepsgerelateerd Expert/taxateur Jachtarchitecten Jachtmakelaardij en bemiddeling Financiering/verzekering Transport Tuigerijen/jachtservice Pleziervaartgerelateerd Chartervaart Jachtverhuurbedrijven Verhuurbemiddeling Deze gekozen definitie is gebaseerd op de volgende overwegingen: 1. Visie van de sector, vertaald in de HISW A sectorindeling. Hiennee is gewaarborgd dat de sector zichzelf herkent in de gekozen indeling. 2. De maritieme clustergedachte. De clusterstudies kennen een maritieme invalshoek en op basis van dit criterium valt een aantal deelsectoren af. 3. Onderzoeksmethode: bij input-output-analyse worden deel sectoren waarvan het directe effect wordt bezien afzonderlijk in de tabel opgenomen. Toeleveranciers aan deze deelsectoren komen dan naar voren bij de indirecte effecten. Bij de afbakening van de deelsectoren is een grens getrokken. Sommige sectoren zoals maritieme toeleveranciers (bijvoorbeeld timmerwerk e.d.) worden als gevolg van deze afbakening niet tot de cluster gerekend, maar als indirect voor de sector gezien. 4. Tenslotte is gekeken naar de overlap met andere input-output studies. Om deze redenen is de jachtbouw van schepen groter dan 24 meter niet opnieuw onderzocht, en is niet gekeken naar de motorcharterschepen groter dan 50 meter en met een capaciteit van meer dan 50 passagiers. 2 Op basis van gegevens uit de Policy Research EIS studie van de scheepsbouw. Stichting Nederland Maritiem Land - 7-

26 Plaatsbepaling van de sector Ad 1. HISWA sectorindeling Uitgangspunt bij het samenstellen van de sectorindeling ten behoeve van de maritieme clusterstudie is de indeling van de HISWA Vereniging is de Nederlandse vereniging van ondernemingen in de bedrijfstak waterrecreatie. Zij vertegenwoordigt het bedrijfsleven in deze sector over de gehele linie van de bedrijfstak. HISW A Vereniging deelt de pleziervaartsector op in de categorieën productie, handel en dienstverlening. Elk van die drie categorieën is onderverdeeld in een aantal sectoren. Deze indeling is het uitgangspunt van de sectorindeling die wordt gehanteerd in deze studie, aangezien dit de visie van de sector zelf is. Verder is de indeling in de drie genoemde categorieën erg bruikbaar. Tenslotte is de hoge mate van detail van de indeling van belang: het integreren van sectoren blijft mogelijk, maar deze detaillering geeft voorlopig een goed beeld van de samenstellende onderdelen van de sector. In aanvulling op de HISWA indeling wordt de sector chartervaart toegevoegd, die niet door HISWA Vereniging vertegenwoordigd wordt, maar wel tot de pleziervaart gerekend kan worden. Ad 2. Maritieme cluster gedachte De sector watersportindustrie is in vergelijking met andere bestudeerde maritieme sectoren enigszins afwijkend in die zin dat de sector vooral levert aan de consument en het aandeel van "business-to-business" leveringen derhalve erg laag is. Ondanks deze afwijkende oriëntatie vormt de watersportindustrie een belangrijk onderdeel van de maritieme cluster. In paragraaf 2.1 is reeds aangegeven op basis van welke argumenten deelsectoren kunnen worden gerekend tot de maritieme cluster. Redenen waarom de onderscheiden deelsectoren van de watersportindustrie tot de maritieme cluster behoren zijn derhalve de volgende:... Gebruikmaking van schepen en vaartuigen voor commerciële doeleinden: de sector pleziervaartgerelateerde dienstverlening voldoet aan dit criterium waarbij het jacht dan niet gebruikt wordt als transportmiddel maar als recreatiemiddel.... Scheepsbouw en technologische verwantschap: voor de jachtbouw wordt gedeeltelijk gebruik gemaakt van dezelfde technologische principes als elders in de scheepsbouwsector. Een gedeelte van de toeleveranties in de groothandel en detailhandel is eveneens vergelijkbaar, bijvoorbeeld op het gebied van navigatie-apparatuur. Voor zover het de levering van maritieme producten betreft, zijnde leveringen van groot- en detailhandel eveneens betrokken in de analyse Stichting Nederland Maritiem Land

27 Plaatsbepaling van de sector... Dienstverlening met gebruikmaking van maritieme kennis 3 : de kennis die werknemers in deelsectoren van de watersportindustrie hebben, heeft een hoog maritiem gehalte. Dit geldt voor de deelsectoren jachthavengerelateerde en scheepsgerelateerde dienstverlening. Hierbij kan gedacht worden aan de kennis van een watersportinstructeur, een jachtarchitect of de bemanning van charterschepen. Voor de bouw van jachten is eveneens zeer specifieke kennis nodig, en ook in de handelssectoren is maritieme kennis aanwezig die noodzakelijk is bij de verkoop van bepaalde producten. De grens om bepaalde deelsectoren van de watersportindustrie niet mee te nemen is getrokken bij de directe relatie met de pleziervaart. Er is geen absolute noodzaak om camping- of horecabedrijven aan het water te situeren, en daarom is deze deelsector verwijderd. Alle andere deeisectoren zijn zonder uitzondering wel direct gerelateerd aan de pleziervaart. Voor de handelssectoren is in aanvulling hierop een onderscheid gemaakt tussen maritieme en niet-maritieme producten. Alleen de laatste categorie is meegerekend in de berekening van de economische betekenis van de sector. Ad 3. Onderzoeksmethode De gehanteerde onderzoeksmethode om de economische impact van de watersportindustrie te berekenen is input-output analyse. Met behulp van deze analyse worden relaties in kaart gebracht van diverse sectoren in de Nederlandse economie en het buitenland met de sector watersportindustrie. Er wordt bezien van wie er aangekocht wordt en aan wie afgezet. In dit verband zijn de subsectoren timmerwerk, jachtschilders, electronica/motor installatie, mast/touw/verstaging en zeilmakerij toeleveranciers van de jachtbouw en niet als afzonderlijke sectoren meegenomen. In deze methodiek verschillen zij in dit opzicht niet vari de telefoonmaatschappij, de verhuurder van het pand en de leverancier van gereedschap. Er is natuurlijk wel een grote samenhang met de jachtbouw. Het is mogelijk een afzonderlijke studie te doen naar deze toeleveranciers, hier is echter niet voor gekozen. Overigens maakt dit geen verschil voor de beoordeling van de economische betekenis van de maritieme cluster, aangezien deze toeleveranciers wel voorkomen in de indirecte betekenis. Bedrijven die als hoofdactiviteit reparatie en onderhoud hebben opgegeven zijn wei in het onderzoek opgenomen en vallen onder jachtbouw. Een consequentie van het bekijken van de toelevering van scheepsbenodigdheden aan de jachtbouw vanuit uitsluitend het oogpunt van de indirecte toeleveringsef- 3 In het onderzoek Werkgelegenheid en Scholing (NEl, 1999) wordt ingegaan op de voor verschillende functies vereiste kennis. Stichting Nederland Maritiem Land -9-

28 Plaatsbepaling van de sector fecten aan de jachtbouw is dat in deze studie geen aandacht wordt besteed aan de rechtstreekse leveringen van deze toeleveringsbedrijven aan de consumenten. Het gaat hier om de zogenaamde vervangingsmarkt van onderdelen van jachten die aan het einde van hun levensduur zijn of schade hebben opgelopen. Weliswaar zullen veel van deze toeleveringen via de deelsector reparatie & onderhoud, via de handel (import) of via de watersport shops lopen, maar er zijn voorbeelden te bedenken waarbij een toeleverancier aan jachtwerven rechtstreeks levert aan de consument. Een voorbeeld hiervan is de aanschaf van een nieuw zeil bij een zeilmakerij. Het economische belang van deze directe leveringen ten opzichte van het totale economische belang van de sector is naar verwachting beperkt. Ad 4. Afstemming met andere maritieme clusterstudies Daarnaast is ook afstemming gezocht met andere maritieme ciusterstudies. De overlap van de studie watersportindustrie met andere maritieme ciusterstudies bevindt zich met name op twee terreinen, de Policy Research studies scheepsbouw en binnenvaart. De scheepsbouwstudie van Policy Research omvat bijvoorbeeld ook 9 ondernemingen die zich bezig houden met de bouw van jachten groter dan 24 meter, een in vergelijking met de jachtbouw van kleine schepen ander segment van de jachtbouw. Op uitdrukkelijk verzoek van de branchevereniging HISW A Vereniging die ook de bouw van grote jachten tot haar sector rekent, zijn de resultaten van deze sector uit de scheepsbouwstudie overgenomen. In de sector binnenvaart bestaat de deel sector personenvervoer waaronder vallen party cruises en hotel cruises met een capaciteit groter dan 50 passagiers en veerdiensten. Rondvaartboten en motorpartyschepen met een capaciteit > 50 passagiers zijn daarom niet door NEIIMERC in het kader van de studie watersportindustrie onderzocht. Schepen die onder deze grens vallen, worden wel tot de watersportindustrie gerekend. Verder bestaat de mogelijkheid van overlap met studies van maritieme dienstverlening op de punten transport, architectuur, financiering, makelaardij, etc. De specifieke bedrijven in deze deelsectoren zijn met elkaar vergeleken en toegedeeld aan ofwel de ene sector ofwel de andere. Tenslotte dient vermeld te worden dat niet-zakelijke activiteiten die betrekking hebben op de watersportindustrie zijn opgenomen bij de niet-zakelijke maritieme dienstverlening Stichting Nederland Maritiem Land

29 Sectorbeschrijving 3 Sectorbeschrijving In paragraaf 3.1 wordt ingegaan op de ontwikkeling van de pleziervaart in de laatste tientallen jaren. Hierna worden de verschillende deelsectoren van de watersportindustrie, onderverdeeld naar productie, handel en dienstverlening uitgebreid toegelicht in de paragrafen 3.2 tot en met Historische ontwikkeling van de pleziervaart De pleziervaart heeft zich aanzienlijk ontwikkeld in de periode na de Tweede Wereldoorlog. Waren er in 1950 nog circa pleziervaartuigen in Nederland, in 1975 waren dat er al bijna , en in 1997 circa (gemeten in schepen > 6 meter). Dit komt tot uitdrukking in de volgende figuur. Figuur 3.1 Ontwikkeling in aantal pleziervaartuigen C Q) bo E cd cd ~ Q) N Q) cts 1:: cd cd o Zeilboten li!i Motorboten. Totaal Bron: ANWB (1992) en raming NEl. Na 1950 heeft de pleziervaart een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Verscheidene jaren heeft er een jaarlijkse groei van meer dan 10% plaatsgevonden, onder meer als gevolg van de baby-boom en de toename van beschikbare vrije tijd. Na 1977 is de groei sterk afgenomen. Als oorzaak van de grote toename van 1973 tot 1977 is te noemen: het feit dat in deze periode er een aantal grote watersportgebie- Stichting Nederland Maritiem Land -11 -

30 Sectorbeschrijving Reparatie- en onderhoudsbedrijven Deze sector bestaat uit gespecialiseerde bedrijven die reparatie- en onderhoudswerkzaamheden uitvoeren aan vaartuigen en andere sectoren, zoals bijvoorbeeld jachthavens en zeilmakerijen, die ook reparatie-activiteiten (nevenactiviteit) verrichten. Het aantal bedrijven in de sector is echter vastgesteld op basis van bedrijven die als hoofdactiviteit reparatie en onderhoud opgeven. De werkzaamheden in deze sector zijn divers en kunnen bestaan uit o.a.:..a. Renovatie van casco's...a. Reparatie en onderhoud van motoren...a. Het inbouwen van gasinstallaties...a. Het inbouwen van accessoires, etc. Deze deel sector bestaat voor een groot deel uit bedrijven die meerdere van deze activiteiten uitvoeren. Waar bedrijven een bepaalde activiteit niet uitoefenen, maar er wel vraag is door klanten, wordt het werk veelal uitbesteed. 3.3 Handel De categorie handel is onderverdeeld in groothandel en detailhandel. Voor de producten verkocht in beide deel sectoren is expliciet onderscheid gemaakt tussen maritieme en niet-martieme producten. Onder detailhandel valt:..a. Detailhandel overig...a. Elektronica...a. Accessoires...a. Kleding/schoeisel...a. Kano/multihull. Onder groothandel valt:..a. Verf/lak/olie...a. Import van motoren, surf- en skimateriaal en van duik- en vismaterialen...a. Dealers...a. Import van schepen Stichting Nederland Maritiem Land

31 Sectorbeschrijving Detailhandel Detailhandel overig Deze sector bestaat uit watersportshops, die zich voornamelijk bezighouden met de verkoop van artikelen die direct of indirect met de watersport te maken hebben. Watersportshops kennen uiteenlopende verschijningsvormen. De samenstelling en omvang van de verschillende productgroepen hangen onder andere af van de vestigingsplaats van de betreffende watersportshop. Winkels die een haven als vestigingsplaats hebben, zijn meer gericht op de verkoop van onderhoudsartikelen, terwijl in de stad gevestigde winkels zich meer op kleding, navigatie-artikelen e.d. richten. Elektronica Deze sector omvat de handel in elektronische apparaten. Dit betreft nautische inbouwapparatuur met toepassing aan boord. Accessoires De bedrijven werkzaam in deze sector hebben de handel in watersportaccessoires als activiteit. Het gaat hier om een zeer uitgebreid scala aan uiteenlopende pro ducten met toepassing aan boord. Onder deze groep valt ook de import van accessoifes. Kleding/schoeisel De bedrijven uit deze subsector hebben handel in kleding en schoeisel als activiteit. Deze kleding en schoeisel zijn specifiek aangepast op de eisen van de pleziervaartconsument en richten zich daarmee op deze marktniche. Bijboten Deze bedrijven verkopen onder meer kleine zeilboten, rubberboten, kano's en bij~ boten voor jachten Groothandel De groothandel is binnen de watersportindustrie enigszins afwijkend van de standaard definitie van het begrip ingevuld. Een groothandel in een consumentenmarkt vormt normaal gesproken de tussenschakel tussen fabrikant (al dan niet in het buitenland gevestigd) en detaillist. Uit nader onderzoek van de sector is echter gebleken dat de bedrijven geschaard onder de noemer groothandel in de watersportindustrie veel rechtstreeks aan consumenten leveren. Stichting Nederland Maritiem Land -15 -

32 Sectorbeschrijving Vetf/lak/olie Deze sector betreft de verkoop van verf, lak en olie voor pleziervaartuigen. Import'... van motoren Import van motoren betreft zowel de importeurs van buitenboordmotoren als van binnenboordmotoren. Ongeveer tweederde van de totale import van binnenboordmotoren wordt geleverd aan de jachtbouw en de reparatie- en onderhoudsector van surf- en waterskimaterialen... van duik- en vismaterialen Dealers... van surf- en waterskimaterialen... motordealers Import van schepen Binnen deze sector vallen zowel de importeurs van zeilboten (inclusief catamarans) als van motorboten. Het merendeel van de schepen die geïmporteerd worden, zijn in seriebouw vervaardigde schepen. Het betreft schepen van verschillende materialen, zoals kunststof en aluminium. Binnen de import van schepen zijn diverse typen schepen vertegenwoordigd, zoals:... Kajuitzeiljachten.... Kajuitmotorjachten.... Open motorboten.... Open zeilboten.... Sportboten. De genoemde scheepstypes kennen diverse lengtecategorieën die allemaal in de import vertegenwoordigd zijn. De klanten van de importeurs komen voornamelijk uit Nederland en een deel uit Duitsland en België. De herkomstlanden van de geïmporteerde schepen zijn o.a. de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland, Ierland en de Scandinavische landen. 6 Rekread en partners (1993) Stichting Nederland Maritiem Land