Monitor Ruud van der Aa Marten van den Bossche Etienne van Nuland Marjan van Schijndel Onno Vos

Transcriptie

1 De Nederlandse Maritieme Cluster Monitor 2011 Ruud van der Aa Marten van den Bossche Etienne van Nuland Marjan van Schijndel Onno Vos

2 De Nederlandse Maritieme Cluster Monitor 2011 Ruud van der Aa Marten van den Bossche Etienne van Nuland Marjan van Schijndel Onno Vos Stichting Nederland Maritiem Land

3 Nederland Maritiem Land serie 1. De Nederlandse Maritieme Cluster: literatuuronderzoek en plan van aanpak economische impact studies 2. De Maritieme Arbeidsmarkt: vraag en aanbod van zeevaartkennis 3. De Nederlandse Scheepsbouw- en toeleveringsindustrie: economische betekenis en structuur 4. De Nederlandse Offshoresector: economische betekenis en structuur 5. De Nederlandse Binnenvaartsector: economische betekenis en structuur 6. De Nederlandse Waterbouwsector: economische betekenis en structuur 7. De Koninklijke Marine: economische betekenis en structuur 8. De Nederlandse Visserijsector: economische betekenis en structuur 9. De Nederlandse Watersportindustrie: economische betekenis en structuur 10. De Nederlandse Maritieme Dienstverlening: economische betekenis en structuur 11. De Nederlandse Maritieme Toeleveranciers: economische betekenis en structuur 12. De Nederlandse Zeehavensector: economische betekenis en structuur 13. De Nederlandse Maritieme Cluster: economische betekenis en structuur 14. Het Maritieme Clustermodel: modellering en scenarioanalyse 15. De Nederlandse Maritieme Cluster: beleidsaanbevelingen 16. De Innovativiteit van de Nederlandse Maritieme Cluster 17. Maritieme Websites en E- Business: een verkenning 18. Maritiem Kapitaalforum: onderzoek naar de werking van de kapitaalmarkt in de sector van maritieme toeleveranciers 19. An International Shipping Company in the Netherlands: the tax perspective 20. E-business in de Maritieme Cluster: visies, strategieën, activiteiten 21. De arbeidsmarkt in de Nederlandse Maritieme Cluster; een overzichtsstudie 22. Leader Firms in de Nederlandse Maritieme Cluster: theorie en praktijk 23. De Koninklijke Marine als maritieme leader firm 24. De Nederlandse maritieme cluster: monitor en dynamiek 25. European Maritime Clusters: Global trends, theoretical framework, the cases of Norway and the Netherlands, policy recommendations 26. a.rules for Commercial Cruising Vessels b. Voorschriften voor Commercial Cruising Vessels 27. Monitor Maritieme Arbeidsmarkt Dutch Maritime Research, Development and Innovation Expenditure 29. European Maritime Policy Conference; Proceedings 30. Dynamic European Maritime Clusters 31. De Nederlandse Maritieme Cluster: Economische Monitor Monitor Maritieme Arbeidsmarkt Monitor Maritieme Arbeidsmarkt De Nederlandse Maritieme Cluster: Monitor De Marine en Marinebouw Cluster: Welvaartscreatie en Innovatief Vermogen 36. De Nederlandse Maritieme Cluster: Monitor 2011 Stichting Nederland Maritiem Land De Stichting Nederland Maritiem Land is op 27 juni 1997 opgericht teneinde de Nederlandse maritieme cluster te promoten en te versterken. Het bestuur van de Stichting bestaat uit drs. A. Kraaijeveld (voorzitter), Mw. T. Netelenbos (vicevoorzitter), Mw. Ir. T. Menssen (secretaris/penningmeester) en verder, in alfabetische volgorde, Drs. M.H.C. Bakker-Mantjes, G.G.P.M. van Beers, Vadm. M.J.M. Borsboom, Dr.ir. B. Buchner, Ing. K. Damen, Ir. J.J.C.M. van Dooremalen, Drs. G.L.M. Hamers, F. Heinis, Vadm b.d. J.W. Kelder, Ir. T.G. Muller, H. Horsman, A.P.H. Vergroesen, A.A.N. Vink, F.D. Vroon. De directeur van de Stichting is A. Uytendaal. Het adres van de Stichting Nederland Maritiem Land is Boompjes 40 (bezoekadres), 3011 XB Rotterdam., Tel.: , Stichting Nederland Maritiem Land

4 De Nederlandse Maritieme Cluster Monitor 2011 in opdracht van Ministerie van Infrastructuur en Milieu in samenwerking met Stichting Nederland Maritiem Land uitgevoerd door ECORYS 27 april 2012 Stichting Nederland Maritiem Land

5 Gepubliceerd en gedistribueerd onder auspiciën van de Stichting Nederland Maritiem Land. Studie in opdracht van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu ECORYS Postbus AD ROTTERDAM Watermanweg GG ROTTERDAM Tel.: Fax.: Internet: Vormgeving en druk: Efficiënta Offset B.V. Burgemeester Aalberslaan BE KRIMPEN AAN DEN IJSSEL Tel.: Fax.: Internet: CIP-Data Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, Nederland Drs. Ruud van der Aa, Drs. Marten van de Bossche, Drs. Etienne van Nuland, Drs. Marjan van Schijndel, Onno Vos De Nederlandse Maritieme Cluster, Monitor 2011 ISBN NUR 781 Trefwoorden: zeevaart, scheepsbouw, maritieme toeleveranciers, offshore, binnenvaart, waterbouw, zeehaven, maritieme dienstverlening, visserij, watersportindustrie, marine, maritieme cluster, arbeidsmarkt, beleid, onderwijs. Copyright 2012 Ministerie van Infrastructuur en Milieu All rights reserved. No part of the material protected by this copyright may be reproduced or utilized in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or any information storage and retrieval system without written permission of the owner of this copyright. Permission may be obtained at the following address: Stichting Nederland Maritiem Land, Boompjes 40, 3011 XB Rotterdam, the Netherlands; website: (only in Dutch). Stichting Nederland Maritiem Land

6 Inhoudsopgave Summary Samenvatting iii vii 1 Inleiding Achtergrond en doel Leeswijzer 1 2 Methodiek 3 3 Ontwikkelingen binnen de maritieme cluster De maritieme cluster Zeevaart Scheepsbouw Offshore Binnenvaart Waterbouw Havens Marine Visserij Maritieme dienstverlening Watersportindustrie Maritieme toeleveranciers 59 4 Arbeidsmarkt Inleiding De maritieme cluster Zeevaart Scheepsbouw Offshore Binnenvaart Waterbouw Havens Marine Visserij Maritieme dienstverlening Watersportindustrie Maritieme toeleveranciers 91 Literatuurlijst 95 Bijlage 1 Gecontacteerde personen 99 Bijlage 2 Economische kengetallen deelsectoren 101 Bijlage 3 Monitoring economische ontwikkelingen havens 103 Bijlage 4 Begrippenlijst 105 Stichting Nederland Maritiem Land

7

8 Voorwoord Voorwoord Laveren door de crisis Het teruglopen van de wereldhandel heeft ook op de Nederlandse maritieme cluster een directe impact, maar niet overal in dezelfde mate. Hebben de zee- en binnenvaart reders het moeilijk door de overcapaciteit en druk op de tarieven, de havens, maritieme toeleveranciers, offshore, scheepsbouw en waterbouw konden zich in 2010 goed handhaven dan wel meer toegevoegde waarde creëren. Mede door krachtige internationalisatie van de Nederlandse maritieme bedrijven, is de exportwaarde in 2010 dan ook weer toegenomen. De totale werkgelegenheid is ook licht gestegen. In de vorige monitor gaf Nederland Maritiem Land al aan dat, om de vooraanstaande positie van de Nederlandse maritieme cluster in het buitenland te kunnen handhaven en uitbreiden, een continue versterking vereist is door innovatie en onderzoek. Op initiatief van een aantal sectoren binnen de Nederlandse maritieme cluster is dan ook hard gewerkt aan de innovatieagenda van de maritieme sector met als titel: Nederland: de maritieme wereldtop. De positie van de Nederlandse maritieme sector is zeer sterk en we hebben de ambitie om deze verder uit te bouwen. De cluster streeft niet alleen de (maritieme) Europese top na, maar de (maritieme) wereldtop. Een krachtig en innovatief cluster helpt de bedrijven met het laveren door de crisis; de agenda staat vol met initiatieven die bijdragen aan een herstel van de gevolgen van de economische crisis. Voor de vijfde keer kunnen wij u De maritieme Monitor presenteren. Deze keer is het onderzoek over de economische betekenis van de Nederlandse maritieme cluster in 2010 in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Milieu uitgevoerd door Ecorys. Door veranderde structuren binnen de Stichting Nederland Maritiem Land, onder andere door de geleidelijke beëindiging van de financiële bijdragen van de ministeries, maar ook doordat gegevens ten behoeve van de arbeidsmarkt pas in het voorjaar van 2012 beschikbaar kwamen heeft de afronding van dit onderzoek over 2010 op zich laten wachten. Eind 2011 hebben de leden de nieuwe structuur van Nederland Maritiem Land neergezet en in 2012 is de stichting met een nieuw elan aan de slag gegaan. Een nieuwe locatie, het Maritime Powerhouse in de Willemswerf aan de Boompjes 40 in Rotterdam, nieuwe ondersteunende mensen op kantoor en een nieuwe voorzitter. Ondertussen zijn de 4 councils Innovatie, Trade, Human Capital en PR met veel enthousiasme van start gegaan. Het proces voor de volgende monitor is dan ook al weer gestart. We zijn trots dat we opnieuw alle stakeholders inzicht kunnen geven in de ontwikkelingen van onze cluster in de vorm van een van de meest complete cluster analyses in de wereld. We worden daardoor ook geïnspireerd om met volle inzet de positie van Nederland als een van meest vooraanstaande maritieme naties ter wereld te bestendigen, uit te breiden en sterker uit de crisis tevoorschijn te komen. Arie Kraaijeveld Voorzitter Stichting Nederland Maritiem Land Rotterdam, mei 2012 Stichting Nederland Maritiem Land i

9

10 Summary Summary Background In 2009 a methodology was developed to describe the Dutch maritime cluster for the period The Dutch maritime cluster consists of the following sectors: shipping, shipbuilding, offshore, inland shipping, maritime engineering/dredging, ports, navy, fishing, maritime services, watersport industry and marine equipment supply. The results were presented in the report Maritime Monitor The current study uses the same methodology as developed in 2009 and provides a description of the Dutch maritime cluster for the period It also describes expected (economic) developments within the various sectors for the near future. The Dutch maritime cluster in 2010 Added value In 2010 the total value added of the maritime cluster itself represented 10.8 billion euros. Including the indirect added value, the total added value of the cluster was 14.8 billion euros. This is slightly higher (approximately 0.2 billion euros) than the added value generated by the cluster in The maritime cluster generated in 2010 around 3% of the Gross Domestic Product of the Netherlands 1. In 2010, just as in 2009, the port sector generated the greatest added value within the maritime cluster (3.4 billion euros). Marine equipment supply, the offshore sector, shipbuilding and maritime engineering (dredging) are the next largest added value generating sectors accounting respectively for 2.0 billion, 1.9 billion, 1.6 billion and 1.4 billion euros. In 2009 the shipping sector still qualified for this top five. However due to decreasing profits in 2010, the sector disappears from this ranking. Exports and internationalization In 2010 the total export value of the cluster rose by approximately 0.7 billion euro to over 15.6 billion euro, or almost 60% of the total sector turnover (excluding the Navy). The maritime cluster contributes for over 5% to the total export (excluding re-exports 2 ) of the Dutch economy. The top exporters in 2010 were the port sector, followed by the shipping and marine equipment supply sector. Compared to 2009, this top three remained the same, except for a switch in ranking between the sectors shipping and ports. The export intensity (the volume of exports as a percentage of total revenue) in 2010 was highest in the shipping sector (83%), followed by fishing (77%) and maritime engineering/dredging (70%). These export intensity indicators are significantly higher compared to the average export intensity of the Dutch economy (32%). With approximately 60%, the average export intensity of the maritime cluster is well above the Dutch economy average. The import intensity of the maritime cluster is almost equal to that of the Dutch economy. Fishing and to a lesser extent shipping, offshore and maritime services have an import intensity higher than the maritime cluster average. For fishing, the 1 2 The GDP of the Netherlands in 2010 amounted to approximately 588 billion. Source: CBS. The total exports of goods and services in 2010 totaled 460 billion of which re-exports of goods amounted to172 billion. These includes goods that are transported via the Netherlands and thereby are (temporarily) owned by a Dutch resident without significant industrial processing. Source: CBS. Stichting Nederland Maritiem Land iii

11 Summary cause of the relatively high import intensity is to meet domestic demand for fish. Domestic demands for marine engineering/dredging, inland shipping, ports, maritime services and the watersports industry, is met to a large extend by Dutch companies. This results in low import intensities for these sectors. The shipping sector is characterized by a high level of outsourcing. This means that more intermediate goods and services are imported than purchased from the domestic market. This is due to the fact that the production process of shipping is an international process. The outsourcing rate is also higher, compared to the cluster average, in the maritime equipment supply sector: cheaper/more standard parts are imported from abroad rather than purchased in The Netherlands. The other maritime sectors have a degree of outsourcing, which does not differ too much from the Dutch average, with the exception of maritime services, ports and maritime engineering. These three sectors all have a low degree of outsourcing, for the maritime engineering/dredging sector the imports of intermediate goods are almost nil. Overall the degree of outsourcing in the maritime cluster is around 10% higher than the Dutch average. Employment In 2010 total employment in the maritime cluster amounted to almost 186,000 persons, of which over 132,000 persons were directly employed. Compared to 2009 total employment (direct plus indirect) in the cluster increased by approximately 300 people. Both in 2009 and 2010, the port sector is the largest employer, while fishing is the smallest. The top three sectors with the strongest increase in employment in 2010 were the maritime services, ports and the offshore sector. In 2010 the strongest decrease in employment occurred in the watersport industry, marine equipment industry, shipbuilding and the navy. It should be noted however that changes in the employment levels was limited in all sectors. The level of education in the maritime cluster is diverse. Approximately 45% of the employees in the cluster have completed a secondary education. The maritime services and the offshore sector are characterized by high levels of education. Half of the employees there, have completed college or university studies. The fishing sector has the lowest percentage of highly educated people. Developments in the Dutch maritime cluster The period is characterized by growth for the Dutch maritime cluster. Due to the financial crisis that started at the end of 2008, the economic developments in the maritime cluster are severely impacted in As a result there was a significant economic decline in the cluster in 2009 followed by a slight recovery in Stichting Nederland Maritiem Land iv

12 Summary Added value Total direct value added of the maritime cluster increased by 3% in the period However in 2010 the absolute value added level lies below that of the years 2007 and The direct value added increase in the period was proportionally stronger in the maritime engineering/dredging sector, namely 25%. The shipping and fishing sector saw a decline over this period due to amongst others high fuel costs and low freight rates (shipping). Exports and internationalization The export value of the maritime cluster increased in the period by approximately 1.2 billion euros. The largest absolute increase in export value during this period occurred in the port sector (nearly 400 million euros), maritime equipment supply, maritime engineering/dredging and the offshore sector (all over 300 million euro). The export value of the shipping sector fell in the same period by almost 500 million. As a result, the shipping sector loses its number one position in export value (in 2006) to the port sector in Employment During the period , direct employment in the cluster increased by over 2,000 people. Around half of this increase arose in the port sector, followed by an increase with approximately 600 people in the maritime services sector and over 500 people in the inland shipping sector. The largest drop in employment arose in the shipbuilding and fishing sector (both decreased by about 500 people). The average level of education in the maritime sectors in recent years increased slightly. It is expected that the share of highly educated people will increase further. Also, the average age in a number of maritime sectors has increased. In particular, shipbuilding, ports, fishing and maritime services have a relative high proportion of personnel aged 45+, compared to the Dutch labor force. The vacancy rate in the cluster has increased in 2010 compared to Finally, it should be noted that many maritime sectors are experiencing difficulties in filling technical positions. The demand for highly trained technical personnel exceeds supply in the Dutch labor market. Stichting Nederland Maritiem Land v

13

14 Samenvatting Samenvatting Achtergrond en doel Het ministerie van Infrastructuur en Milieu heeft ten behoeve van haar beleidsvorming en verantwoording jaarlijks cijfers nodig over de economische waarde van de Nederlandse maritieme cluster, in het bijzonder de zeevaartsector. Daartoe zijn de laatste jaren onderzoeken uitgevoerd. In 2009 is besloten om een nieuwe methodiek te ontwikkelen die zoveel mogelijk aansluit bij openbare bronnen. Dit heeft geresulteerd in een methodiek die ten grondslag ligt aan de Maritieme Monitor Aan Ecorys is gevraagd een studie volgens dezelfde methodiek uit te voeren ten aanzien van economische ontwikkelingen en de arbeidsmarkt. De studie betreft een actualisatie van de cijfers tot en met het jaar Tevens wordt een beschrijving gegeven van de recente ontwikkelingen in 2011 en verwachte trends/ontwikkelingen binnen de verschillende sectoren. De Nederlandse maritieme cluster in 2010 Toegevoegde waarde In 2010 realiseerde de maritieme cluster een directe toegevoegde waarde van 10,8 miljard euro. Inclusief de indirecte toegevoegde waarde bedroeg de totale toegevoerde waarde van de cluster 14,8 miljard euro. Dit is licht hoger (circa 0,2 miljard euro) dan de toegevoegde waarde die de cluster in 2009 genereert. De maritieme cluster genereert in 2010 een kleine 3% van het Bruto Binnenlands Product van Nederland 3. Net als in 2009 is ook in 2010 de havensector de grootste toegevoegde waarde generator binnen de maritieme cluster. De maritieme toeleveranciers, offshore, scheepsbouw en waterbouw zijn de daaropvolgende grootste generatoren van toegevoegde waarde met respectievelijk 2,0 miljard euro, 1,9 miljard euro, 1,6 miljard euro en 1,4 miljard euro. In 2009 staat de zeevaart nog in deze top 5 maar in 2010 zakt de sector hieruit weg. Export en internationalisering In 2010 neemt de totale exportwaarde van de cluster toe met circa 0,7 miljard euro tot ruim 15,6 miljard euro ofwel bijna 60% van de totale omzet (exclusief de marine). In de totale uitvoer aan goederen en diensten door Nederland (exclusief wederuitvoer 4 ) heeft de maritieme cluster een aandeel van ruim 5%. De top drie van exporteurs binnen de cluster in 2010 zijn de havens, gevolgd door de zeevaart en de maritieme toeleveranciers. Ten opzichte van 2009 is top drie niet veranderd, alleen de sectoren zeevaart en havens wisselen van plek. De exportintensiteit (zijnde de omvang van de export als percentage van de totale omzet) is in 2010 het hoogst in de zeevaart (83%), gevolgd door de visserij (77%) en de waterbouw (70%). Deze intensiteiten liggen een stuk hoger dan de gemiddelde exportintensiteit van de Nederlandse economie (32%). Ook de gemiddelde 3 4 Het BBP van Nederland bedroeg in 2010 ca. 588 miljard. Bron: CBS. De totale uitvoer in 2010 aan goederen en diensten bedroeg 460 miljard euro waarvan 172 miljard euro de wederuitvoer van goederen bedroeg. Deze laatste betreffen goederen die via Nederland vervoerd worden en daarbij (tijdelijk) eigendom worden van een ingezetene, zonder dat significant industriële bewerking plaatsvindt. Bron: CBS. Stichting Nederland Maritiem Land vii

15 Samenvatting exportintensiteit van de maritieme cluster ligt hier, met circa 60%, een flink stuk boven. De invoerintensiteit van de maritieme cluster is nagenoeg gelijk aan dat van de Nederlandse economie. Met name de visserij en in mindere mate de zeevaart, offshore en maritieme dienstverleners hebben een hoger dan gemiddelde invoerintensiteit. Voor de visserij ligt de oorzaak bij de relatief hoge importen van vis om aan de binnenlandse vraag te voldoen. Aan de binnenlandse vraag naar waterbouw, binnenvaart, havens, maritieme dienstverlening en de watersport wordt voor het grootste deel voldaan door Nederlandse bedrijven. Dit resulteert in lage invoerintensiteiten voor deze sectoren. Met name de zeevaart kent een hoge graad van uitbesteding. Dit betekent dat er meer intermediaire goederen en diensten worden ingevoerd dan binnenlands aangekocht. Dat komt omdat het productieproces van de zeevaart internationaal is. De uitbestedingsgraad ligt eveneens hoger (dan het clustergemiddelde) bij de maritieme toeleveranciers: goedkopere/standaardonderdelen worden vaker ingevoerd uit het buitenland dan gekocht in Nederland. De overige sectoren hebben een uitbestedingsgraad die niet veel afwijkt van het Nederlands gemiddelde, met uitzondering van de maritieme dienstverlening, havens en de waterbouw. Deze drie sectoren hebben een lagere uitbestedingsgraad waarbij voor de waterbouw geldt dat de invoer van intermediaire goederen in het productieproces zelfs nagenoeg nihil is. Per saldo ligt de uitbestedingsgraad van de maritieme cluster circa 10% hoger dan het Nederlands gemiddelde. Werkgelegenheid De totale werkgelegenheid in de maritieme cluster bedroeg in 2010 bijna personen waarvan ruim direct. Ten opzichte van 2009 is de totale werkgelegenheid (direct plus indirect) in de cluster met circa 300 personen gestegen. De grootste werkgever zijn de havens, de kleinste de visserij. Dit geldt zowel in 2010 als in Opgemerkt moet worden dat ontwikkelingen in de zogenaamde flexibele schil, zijnde werkenden die niet in vaste dienst zijn, niet altijd in deze werkgelegenheidscijfers tot uitdrukking komen 5. De top drie van sectoren met de sterkste toename van de werkgelegenheid in 2010 bestaat uit de maritieme dienstverlening, havens en offshore. In de sectoren watersportindustrie, maritieme toeleveranciers, scheepsbouw en marine nam de werkgelegenheid in 2010 het sterkst af. Wel moet opgemerkt worden dat de werkgelegenheidsontwikkelingen in alle sectoren beperkt zijn. Het opleidingsniveau in de maritieme sectoren is divers. Ongeveer 45% van de werknemers in de maritieme cluster heeft een middelbaar opleidingsniveau. De sectoren maritieme dienstverlening en de offshore worden gekenmerkt door het hoge opleidingsniveau. De helft van de werknemers heeft een opleiding op hbo- of universitair niveau afgerond. De visserijsector kent het laagste percentage hoog opgeleiden. 5 Zo worden uitzendkrachten niet toegerekend aan de sector waarin zij werken maar aan de sector uitzendbureaus en arbeidsbemiddeling. Zzp ers kunnen worden toegedeeld aan niet-maritieme sectoren maar vervolgens wel werkzaam zijn in een maritieme sector. Stichting Nederland Maritiem Land viii

16 Samenvatting Ontwikkelingen Nederlandse maritieme cluster Door de financiële crisis die eind 2008 uitbrak, kende de economische ontwikkeling in de maritieme cluster in 2009 een omslagpunt. Is er in de periode sprake van groei, in 2009 treedt er een flinke krimp op gevolgd door een licht herstel in Toegevoegde waarde De totale directe toegevoegde waarde van de maritieme cluster neemt in de periode toe met 3%. Het absolute niveau in 2010 ligt echter onder dat van de jaren 2007 en De directe toegevoegde waarde stijgt in de periode procentueel gezien het sterkst in de waterbouw, te weten met 25%. De zeevaart en de visserij laten over deze periode een afname zien. In de zeevaart hangt die samen met sterk dalende bedrijfswinsten (door lage vrachttarieven en hoge brandstofkosten) en in de visserij met inkrimping van de sector tezamen met onder druk staande rendementen (onder andere door hoge brandstofkosten). Export en internationalisering De exportwaarde van de maritieme cluster neemt in de periode toe met circa 1,2 miljard euro. De grootste absolute stijging van de exportwaarde doet zich in deze periode voor in de sector havens (bijna plus 400 miljoen euro), maritieme toeleveranciers, waterbouwers en offshore (allen ruim 300 miljoen euro). De exportwaarde van de zeevaart daalt in dezelfde periode met bijna 500 miljoen euro. Dit heeft tot gevolg dat de zeevaart de eerste plaats in exportwaarde die het in 2006 bekleedt, in 2010 verloren heeft aan de sector havens. Werkgelegenheid In de periode neemt de directe werkgelegenheid in de cluster toe met ruim personen. Het grootste deel van deze toename, circa personen, vindt plaats in de havens, gevolgd door de maritieme dienstverlening met circa 600 personen en de binnenvaart met ruim 500 personen. De grootste daling van de werkgelegenheid vindt plaats in de scheepsbouw en visserij (beide met circa 500 personen). Het gemiddelde opleidingsniveau in de maritieme sectoren is de afgelopen jaren licht toegenomen. De verwachting is dat het aandeel hoogopgeleiden verder zal toenemen. Tevens neemt de vergrijzing binnen een aantal maritieme sectoren toe. Met name de scheepsbouw, havens, visserij en maritieme dienstverlening kennen een groot aandeel 45-plussers in vergelijking met de Nederlandse beroepsbevolking. De vacaturegraad is aangetrokken ten opzichte van 2009, een jaar dat gekenmerkt werd door een scherpe daling in het aantal openstaande vacatures. Tot slot dient opgemerkt te worden dat veel maritieme sectoren moeilijkheden ervaren met het vervullen van technische functies. De vraag naar hoogopgeleid technisch personeel overtreft het aanbod op de Nederlandse arbeidsmarkt. Stichting Nederland Maritiem Land ix

17

18 Inleiding 1 Inleiding 1.1 Achtergrond en doel Het ministerie van Infrastructuur en Milieu heeft ten behoeve van haar beleidsvorming en verantwoording jaarlijks cijfers nodig over de economische waarde van de Nederlandse maritieme cluster, in het bijzonder de zeevaartsector. Daartoe zijn de laatste jaren onderzoeken uitgevoerd. In 2009 is besloten om een nieuwe methodiek te ontwikkelen die zoveel mogelijk aansluit bij openbare bronnen. Dit heeft geresulteerd in een methodiek die ten grondslag ligt aan de Maritieme Monitor Aan Ecorys is gevraagd een studie volgens dezelfde methodiek uit te voeren. De studie betreft een actualisatie van de cijfers tot en met het jaar Tevens wordt een beschrijving gegeven van de recente ontwikkelingen en trends binnen de verschillende sectoren. 1.2 Leeswijzer Hoofdstuk 2 gaat in op de methodiek zoals deze in het onderzoek is toegepast om de kengetallen te actualiseren. Hoofdstuk 3 geeft de belangrijkste economische kengetallen voor het jaar 2010, zowel voor de hele Nederlandse maritieme cluster als op sectorniveau. Tevens worden in dit hoofdstuk de cijfers afgezet tegen voorgaande jaren waardoor de ontwikkelingen in de diverse sectoren aan bod komen. De arbeidsmarkt ontwikkelingen komen in hoofdstuk 4 aan de orde. Stichting Nederland Maritiem Land 1

19

20 Methodiek 2 Methodiek Afbakening maritieme cluster Conform de Maritieme Monitor 2010, worden er elf maritieme sectoren onderscheiden, te weten: Zeevaart; Scheepsbouw; Offshore; Binnenvaart; Waterbouw; Havens; Marine (Commando Zeestrijdkrachten); Visserij; Maritieme dienstverlening; Watersportindustrie; Maritieme toeleveranciers. Economische cijfers en kengetallen Voor het actualiseren van de economische cijfers en kengetallen is van dezelfde methodiek en dezelfde databronnen gebruik gemaakt als in de vorige monitor. Voor een uitgebreid overzicht van de methodologische aanpak op sector niveau wordt dan ook verwezen naar de Maritieme Monitor Hier wordt volstaan met een korte beschrijving. Conform de Maritieme Monitor 2010 is gebruik gemaakt van de volgende informatiebronnen: Statistische data van het CBS; Data op bedrijfsniveau (via Kamer van Koophandel, jaarverslagen, secundaire informatie); Data op brancheniveau (jaarverslagen, secundaire informatie, gesprekken). Voor de sectoren zeevaart 6, scheepsbouw 7, binnenvaart en visserij kon er een directe relatie worden gelegd met informatie op SBI-klasse niveau. Bij het actualiseren van de cijfers voor het jaar 2010 is daarbij gelijktijdig gekeken in hoeverre de CBScijfers voor de jaren 2008 en 2009 op basis van nieuwe inzichten door het CBS zijn aangepast 8. In die gevallen waarin een (altijd kleine) aanpassing had plaatsgevonden, zijn deze ook voor de jaren 2008 en 2009 doorgevoerd. Dit kan ertoe leiden dat er (kleine) verschillen bestaan met de cijfers zoals gepresenteerd in de vorige Monitor In de nieuwe SBI classificatie zijn de sectoren zeevaart en binnenvaart samengevoegd tot Vervoer over water. Op verzoek van Ecorys heeft het CBS de cijfers bewerkt zodat beide sectoren toch direct door middel van CBS data in kaart zijn gebracht. Door een nieuwe SBI classificatie kon de sector scheepsbouw niet direct worden onderscheiden van andere sectoren. Op verzoek van Ecorys heeft het CBS de cijfers bewerkt zodat de sector scheepsbouw toch direct door middel van CBS data in kaart is gebracht. CBS cijfers worden voor recente jaren steeds bijgesteld. Voor de vorige monitor gold dat de cijfers voor 2009 een voorlopig karakter hadden, de cijfers voor 2008 werden beschouwd als nader voorlopig. In voorliggende monitor hebben de CBS cijfers over 2010 een voorlopig karakter en over 2009 zijn de cijfers nader voorlopig. Stichting Nederland Maritiem Land 3

21 Methodiek Door een nieuwe SBI classificatie kon een directe relatie op SBI-klasse niveau niet meer expliciet worden gelegd voor de sectoren havens en watersportindustrie (in de vorige monitor kon dit nog wel). De ontwikkelingen in de sector havens zijn daarom, met uitzondering van de werkgelegenheidsontwikkelingen waarvoor wel cijfers beschikbaar waren, in beeld gebracht op basis van ontwikkelingen in de overslag. Voor de watersportindustrie zijn de ontwikkelingen afgeleid uit ontwikkelingen in relevante SBI klassen. De ontwikkelingen in de Maritieme dienstverlening zijn eveneens in kaart gebracht op basis van ontwikkelingen in relevante SBI klassen en ontwikkelingen op bedrijfsniveau voor de belangrijkste leader firms. De sectoren offshore, waterbouw en maritieme toeleveranciers zijn op basis van data van het bedrijfsleven in kaart gebracht (conform de wijze als in de Maritieme Monitor 2010) 9. De indirecte economische betekenis 10 van de individuele sectoren en de maritieme cluster als geheel is bepaald op basis van kengetallen zoals deze in de monitor van vorig jaar zijn vastgesteld 11. Internationaliseringsindicatoren Conform de Monitor 2010 zijn de volgende indicatoren gebruikt voor het bepalen van ontwikkelingen in de mate van internationalisering in de onderscheiden sectoren: Tabel 2.1 Indicatoren internationalisering Indicator Berekeningsformule (jaarbasis, per sector) Uitvoerintensiteit uitvoer / totale omzet Invoerintensiteit invoer / (totale omzet uitvoer + invoer) Uitbesteding invoer intermediaire goederen / binnenlandse intermediaire input Sectorinterne grensoverschrijdende handel invoer intermediaire goederen * (uitvoer/productie) * 2 / (uitvoer + invoer) Bron: De Nederlandse Maritieme Cluster, Monitor 2010, Webers, H., e.a. Policy Research Corporation, 2010 In de Maritieme Monitor 2010 zijn de volgende definities opgenomen aangaande de internationalisering indicatoren 12 : De uitvoerintensiteit toont de uitvoer als aandeel in de totale productie. Een toename in de uitvoerintensiteit is gerelateerd aan betere uitvoercapaciteiten van ondernemingen. De invoerintensiteit weerspiegelt de mate van de internationale concurrentiedruk in de Nederlandse markt. De indicator geeft weer in welke mate de Nederlandse vraag naar goederen of diensten ingevuld wordt via invoer vanuit het buitenland Ontwikkelingen in de omzet en werkgelegenheid zijn bepaald op basis van tellingen van bedrijfsgegevens in combinatie met omzetgegevens per werkzame persoon in de relevante SBI klassen. De relatie naar productiewaarde, toegevoegde waarde en export is gelegd met behulp van IO tabellen. Dit zijn uitstralingseffecten (van de maritieme sectoren) via de aankopen bij andere sectoren in de Nederlandse economie. In de vorige monitor zijn multipliers voor de diverse sectoren afgeleid uit de IO tabellen. Door een nieuwe SBI classificatie konden deze multipliers voor de meeste sectoren niet meer worden vastgesteld. Daarom is ervoor gekozen dezelfde multipliers te hanteren als in de monitor van vorig jaar. Zolang groeiverschillen tussen sectoren niet leiden tot wezenlijke structuurverschillen is dit een acceptabele benadering. Bron: De Nederlandse Maritieme Cluster, Monitor 2010, Webers, H., e.a. Policy Research Corporation, 2010 Stichting Nederland Maritiem Land 4

22 Methodiek Een hogere invoerintensiteit betekent een groter aandeel van invoer om in de totale behoefte naar goederen en diensten te voorzien. De graad van uitbesteding meet in welke mate een sector het productieproces fragmenteert en bepaalde productieactiviteiten laat uitvoeren in het buitenland ter aanvulling van de activiteiten in Nederland. De sectorinterne grensoverschrijdende handel, of ook verticale specialisatie, geeft de fractie van productie weer die bestaat uit ingevoerde intermediaire goederen die gebruikt worden voor uitvoer. Om deze indicator te kunnen vergelijken over de tijd en net als de andere indicatoren uit te drukken in een percentage wordt de fractie gedeeld door de totale invoer en uitvoer. Werkgelegenheid Voor het actualiseren van de werkgelegenheidscijfers is eveneens van dezelfde methodiek en dezelfde databronnen gebruik gemaakt als in de Maritieme Monitor Er is gebruik gemaakt van de volgende informatiebronnen: Statistische data van het CBS; Trendrapport vraag naar arbeid 2010 van het SCP 13 ; Informatie uit interviews met vertegenwoordigers van bedrijven uit de sectoren. Opgemerkt moet worden dat ontwikkelingen in de zogenaamde flexibele schil niet altijd in de werkgelegenheidscijfers tot uitdrukking komen. Tot de flexibele schil behoren werkenden die niet in vaste dienst zijn zoals oproepcontracten, inleen- en uitleenconstructies op tijdelijke basis, mensen die in arbeidspools werken, dagloners, mensen die via een uitzendorganisatie tijdelijk bij een bedrijf werken en zelfstandigen zonder personeel (zzp ers) waartoe ook veel freelancers behoren. Zo worden uitzendkrachten niet toegerekend aan de sector waarin zij werken maar aan de sector uitzendbureaus en arbeidsbemiddeling. Zzp ers kunnen worden toegedeeld aan niet-maritieme sectoren maar vervolgens wel werkzaam zijn in een maritieme sector. Denk bijvoorbeeld aan zelfstandige lassers of schilders die in de scheepsbouw of bij een maritieme toeleverancier werken. Voor de informatie over uitstroom van gediplomeerde scholieren en studenten is gebruik gemaakt van cijfers van de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO), de uitkomsten van de enquête naar de bezetting van het zeevaartonderwijs die door de KVNR beschikbaar zijn gesteld en het rapport Naar een toekomstgericht arbeidsmarkt- en opleidingsbeleid in de waterbouw dat Ecorys in opdracht van Stichting Opleidings- en Ontwikkelingsfonds Waterbouw (SOOW) heeft uitgevoerd. Overwegingen voor de Maritieme Monitor 2012 Gedurende de uitvoering van het onderzoek is er een aantal ontwikkelingen gesignaleerd die bij het uitvoeren van een toekomstige Monitor in overweging moeten worden genomen. Door een aanpassing in de SBI-codes zoals het CBS die hanteert, bleek dat een aantal sectoren zoals onderscheiden in de Maritieme Monitor, niet meer als aparte sector 13 Aangezien in het Trendrapport vraag naar arbeid 2010 een aantal thema s niet is opgenomen dat in 2008 wel onderdeel was van het rapport is gebruik gemaakt van achterliggende data die door het SCP beschikbaar zijn gesteld via DANS (Data Archiving and Networked Services, een instituut van KNAW en NWO). Stichting Nederland Maritiem Land 5

23 Methodiek wordt onderscheiden door het CBS (zoals zeevaart, binnenvaart en havens). In een aantal gevallen kon dit worden opgelost omdat het CBS op verzoek sectoren en data heeft uitgesplitst zodat alsnog een doorgaande reeks data werd verkregen. Dit kon echter niet voor alle sectoren. In die gevallen zijn via alternatieve methoden de ontwikkelingen van 2009 op 2010 in kaart gebracht. Voor de toekomst betekent dit dat goed moet worden nagedacht over de methodiek die in de toekomstige Monitor wordt gehanteerd: in hoeverre is het CBS in de toekomst in staat opsplitsingen in data te maken en hoe moet worden omgegaan met sectoren waarvoor het CBS dat niet kan. Resultaten voor (een aantal) sectoren zoals deze uit de Monitor naar voren komen, worden in de praktijk vergeleken met resultaten zoals deze uit andere onderzoeken naar voren komen. Probleem hierbij is dat vergelijking vaak moeilijk is omdat sectoren verschillend gedefinieerd worden in de verschillende onderzoeken. Dit bemoeilijkt het vergelijken van uitkomsten en vergelijking is daarnaast ook niet altijd mogelijk. De kracht van de Monitor is dat de sectoren in de Maritieme Monitor zodanig zijn afgebakend dat juist dubbeltellingen tussen sectoren zoveel mogelijk voorkomen worden. Ook in de nieuwe Monitor moet ervoor gewaakt worden dat er dubbeltellingen optreden. Daarnaast maakt vergelijking van cijfers over een aantal jaar die op dezelfde wijze verzameld zijn, het mogelijk om trends en ontwikkelingen te signaleren. Er zijn sectoren die zo divers zijn, met name de maritieme dienstverlening en de maritieme toeleveranciers, dat het moeilijk is trends binnen deze sectoren te signaleren. Voor een deel komt dit omdat het om veel verschillende typen bedrijven gaat (groothandel, industrie, financiële dienstverlening, etc.), voor een ander deel omdat veel bedrijven niet alleen aan de maritieme cluster leveren maar ook aan andere bedrijfstakken. Trends binnen deze sectoren specifiek gerelateerd aan de maritieme cluster zijn daardoor moeilijk vast te stellen. Als gevolg voor het voorgaande bestaat dan ook de indruk dat bepaalde dienstverlenende bedrijven aan de maritieme cluster onderbelicht blijven in de Monitor. Dit betreft met name de advocatuur en de juridische en financiële dienstverlening. De huidige monitor laat de binnenhavens buiten beschouwing. Eerder uitgevoerd onderzoek 14 raamt het aantal arbeidsplaatsen bij de binnenhavens op circa Dit is een substantieel aantal en overwogen kan worden om de binnenhavens in de volgende Monitor mee te nemen. 14 Bron: Blue Ports: knooppunten voor de regionale economie, Onderzoek naar de economische belangen van de Nederlandse Binnenhavens, TNO INRO, Delft, Stichting Nederland Maritiem Land 6

24 Ontwikkelingen binnen de maritieme cluster 3 Ontwikkelingen binnen de maritieme cluster 3.1 De maritieme cluster Economische betekenis De maritieme cluster biedt in 2010 in totaal aan ruim personen werk. Er werd 24,3 miljard aan directe productiewaarde gegenereerd en indirect kwam daar nog 10,2 miljard aan productiewaarde bij 15. De directe toegevoegde waarde in 2010 bedroeg 10,8 miljard, indirect werd 4 miljard aan toegevoegde waarde gegenereerd. Dit betekent dat de maritieme cluster in totaal 2,5% van het Bruto Binnenlands Product van Nederland 16 genereert. Tabel 3.1Totale economische betekenis maritieme cluster, 2009 en 2010 (bedragen *1 miljoen Euro) Direct Indirect Totaal Productiewaarde Toegevoegde waarde Werkgelegenheid Productiewaarde Onderstaande figuur toont de bijdrage van de verschillende sectoren binnen de maritieme cluster aan de totale productiewaarde in De havensector levert de grootste bijdrage aan de productiewaarde. De zeevaart, scheepsbouw, offshore en maritieme toeleveranciers hebben elk een directe productiewaarde van rond de 3 miljard. De visserij heeft de kleinste directe (en indirecte) productiewaarde, te weten in totaal ruim 700 miljoen Conform de maritieme monitor 2010 is bij de berekeningen op clusterniveau gecorrigeerd voor dubbeltellingen van directe en indirecte effecten. Dit betekent dat de sector grote jachtbouw, die zowel wordt meegeteld in de sector scheepsbouw als de watersportindustrie, op clusterniveau maar één keer wordt meegenomen. Daarnaast is gecorrigeerd voor leveringen binnen het maritieme cluster (tussen maritieme sectoren onderling) teneinde dubbeltellingen te voorkomen. Het BBP van Nederland bedroeg in 2010 ca. 588 miljard. Bron: CBS. De productiewaarde van de grote jachtbouw is zowel opgenomen in de sector scheepsbouw als de sector watersportindustrie. Stichting Nederland Maritiem Land 7

25 Ontwikkelingen binnen de maritieme cluster Figuur 3.1Productiewaarde per sector (2010) Figuur 3.2 geeft de ontwikkeling van de aandelen van de verschillende sectoren binnen de totale productiewaarde van de maritieme cluster in de jaren 2006 en Hieruit blijkt dat het aandeel van de zeevaart afneemt van ruim 12% in 2006 naar ruim 10% in Een (lichte) daling is ook te zien voor de sectoren scheepsbouw, binnenvaart, marine en visserij. Het aandeel in de totale productiewaarde van de maritieme cluster voor de sectoren offshore, waterbouw, havens en maritieme dienstverlening neemt juist toe in de periode Stichting Nederland Maritiem Land 8

26 Ontwikkelingen binnen de maritieme cluster Figuur 3.2 Aandeel per sector in de totale productiewaarde van de maritieme cluster, 2006 en 2010 Toegevoegde waarde Voor de toegevoegde waarde geldt nagenoeg eenzelfde beeld als voor de productiewaarde (zie figuur 3.3). De havensector is de belangrijkste toegevoegde waarde generator binnen de maritieme cluster met een totaal van 4,6 miljard. De maritieme toeleveranciers, offshore, scheepsbouw en waterbouw zijn de daaropvolgende grootste generatoren van toegevoegde waarde met respectievelijk 2,0 miljard, 1,9 miljard, 1,6 miljard en 1,3 miljard in In 2009 behoort ook de zeevaart tot de top 5 maar in 2010 zakt deze sector hieruit weg. De visserij is de sector die de kleinste toegevoegde waarde creëert, te weten een kleine 200 miljoen. Ook in de periode is de visserij de kleinste sector wat betreft de creatie van toegevoegde waarde. Stichting Nederland Maritiem Land 9

27 Ontwikkelingen binnen de maritieme cluster Figuur 3.3Toegevoegde waarde per sector (2010) De ontwikkeling van de aandelen per sector in de totale toegevoegde waarde van de maritieme cluster in de periode is te zien in onderstaande figuur. Het aandeel van de zeevaart daalt het sterkst. Dit hangt samen met de relatief sterk dalende winsten in deze sector. Ook het aandeel in de toegevoegde waarde van de binnenvaart en visserij daalt. Tegenover de daling in deze sectoren staat een stijging van het aandeel van de sectoren scheepsbouw, offshore, waterbouw, havens, maritieme dienstverlening, watersport en maritieme toeleveranciers. Stichting Nederland Maritiem Land 10

28 Ontwikkelingen binnen de maritieme cluster Figuur 3.4 Aandeel per sector in de totale toegevoegde waarde van de maritieme cluster, 2006 en 2010 Werkgelegenheid Figuur 3.5 toont per sector de directe en indirecte werkgelegenheid in Nederland. Voor de zeevaartsector betreft dit alleen de Nederlandse werkgelegenheid. In 2010 was ongeveer 84% van de zeevarenden op Nederlandse vlag schepen van een andere nationaliteit. Als gevolg hiervan is de bijdrage van de zeevaartsector aan de Nederlandse werkgelegenheid voor de maritieme cluster minder groot dan op basis van het aandeel in productiewaarde zou worden verwacht. In de binnenvaart is het aantal niet-nederlanders op schepen de laatste jaren eveneens toegenomen. Exacte cijfers ontbreken echter. Met een directe werkgelegenheid van personen (bij met name kleine of eenpersoonsbedrijven) is de bijdrage van de binnenvaart aan de werkgelegenheid binnen de cluster substantieel te noemen. De directe werkgelegenheid is het grootst in de havensector. Inclusief de indirecte werkgelegenheid levert de havensector werk aan ruim personen. Ook de sectoren offshore, scheepsbouw, watersportindustrie, maritieme toeleveranciers en binnenvaart leveren een groot aandeel in de totale maritieme werkgelegenheid. De visserijsector is de kleinste sector met een werkgelegenheid (direct plus indirect) van personen. Stichting Nederland Maritiem Land 11

29 Ontwikkelingen binnen de maritieme cluster Figuur 3.5Totale Nederlandse werkgelegenheid per sector (2010) De aandelen van de sectoren in het totaal van werkgelegenheid binnen de maritieme cluster blijven gedurende de periode redelijk stabiel. Er is sprake van een lichte afname van het aandeel bij de scheepsbouw en visserij en een lichte toename van het aandeel bij de sectoren binnenvaart, waterbouw en maritieme dienstverlening (zie onderstaande figuur). Stichting Nederland Maritiem Land 12

30 Ontwikkelingen binnen de maritieme cluster Figuur 3.6Aandeel per sector in de totale werkgelegenheid van de maritieme cluster, 2006 en 2010 Internationalisering Al decennia lang is sprake van voortgaande internationalisering van de wereldeconomie. Oorspronkelijk was internationalisering vooral een aangelegenheid van grote multinationale ondernemingen. Maar tegenwoordig heeft ook het middenen kleinbedrijf (MKB) in toenemende mate te maken met de trend tot internationalisering. Ook binnen de Maritieme cluster is deze trend zichtbaar. Zo betreden bijvoorbeeld steeds meer kleinere scheepswerven en maritieme toeleveranciers buitenlandse (Aziatische) markten. Enerzijds biedt het betreden van internationale markten mogelijkheden voor zelfstandige uitbreiding en groei van de bedrijfsactiviteiten, anderzijds krijgen bedrijven in toenemende mate te maken met buitenlandse concurrentie op de thuismarkt. Export en import zijn slechts een onderdeel van internationalisering. Andere relevante aspecten zijn bijvoorbeeld directe buitenlandse investeringen (DBI; zoals een joint venture met een buitenlands bedrijf, overname van een bestaand bedrijf of het oprichten van een nieuw bedrijf in het buitenland) en grensoverschrijdende samenwerking 18. In deze monitor ligt de nadruk op de kwantificering van ontwikkelingen in de im- en export, overige internationaliserings indicatoren komen slechts zijdelings en kwalitatief aan de orde. Figuur 3.7 geeft het aandeel van de uitvoer in de totale omzet (de uitvoerintensiteit) van de verschillende maritieme sectoren weer. Tevens wordt het clustergemiddelde en het gemiddelde voor de Nederlandse economie weergegeven. 18 Bron: Internationalisering van het Nederlandse MKB, Bestaande en gewenste inzichten, EIM, Zoetermeer, maart Stichting Nederland Maritiem Land 13

31 Ontwikkelingen binnen de maritieme cluster Figuur 3.7Uitvoerintensiteit (2010) De uitvoerintensiteiten van alle sectoren (uitgezonderd de Marine) liggen hoger dan het Nederlands gemiddelde. De zeevaart, visserij, waterbouw en havens hebben net als in 2008 de hoogste uitvoerintensiteit van de maritieme cluster. In 2010 exporteerde de Maritieme cluster voor meer dan 15,6 miljard euro ofwel circa 58% van de totale omzet (exclusief marine). In de totale uitvoer aan goederen en diensten door Nederland (exclusief wederuitvoer 19 ) heeft de Maritieme cluster een aandeel van ruim 5% in Ruim de helft van de totale clusterexport wordt gegenereerd door de sectoren havens, zeevaart en maritieme toeleveranciers. In 2010 bedraagt de export van de zeevaart 2,9 miljard euro ofwel 83% van de omzet. Ten opzichte van 2009 is de waarde van export gedaald met 0,17 miljard euro. In de totale uitvoer aan goederen en diensten door Nederland (exclusief wederuitvoer) heeft de zeevaart een aandeel van 1% in De visserij heeft een exportaandeel van 77% in In 2010 werd er voor 352 miljoen euro aan vis uitgevoerd, een stijging ten opzichte van 2009 met 24 miljoen. De waterbouw tenslotte kent een exportaandeel van 70%. Dit hoge aandeel wordt veroorzaakt door het feit dat de cijfers over de sector gedomineerd worden door Boskalis en Van Oord die het grootste deel van hun omzet in het buitenland behalen. De overige bedrijven binnen de waterbouw sector behalen veel minder omzet uit het buitenland. De laagste uitvoerintensiteiten zijn te vinden in de binnenvaart en de watersportindustrie. Dit wordt verklaard door het feit dat de watersport, met uitzondering van de jachtbouw, gericht is op de Nederlandse markt. Voor de binnenvaart geldt dat meer voor Nederlandse dan voor buitenlandse opdrachtgevers wordt gevaren. 19 De totale uitvoer in 2010 aan goederen en diensten bedroeg 460 miljard euro waarvan 172 miljard euro de wederuitvoer van goederen bedroeg. Deze laatste betreffen goederen die via Nederland vervoerd worden en daarbij (tijdelijk) eigendom worden van een ingezetene, zonder dat significant industriële bewerking plaatsvindt. Bron: CBS. Stichting Nederland Maritiem Land 14