EMMASTRAAT 2. Algemeen

Transcriptie

1 EMMASTRAAT 2 Algemeen Emmastraat 2, gelegen op de hoek met de Kennemerstraatweg, werd in 1897 gebouwd als een royale vrijstaande villa. Deze villa heeft een groot souterrain en telt daarboven twee bouwlagen onder een kap. Het pand is door de Alkmaarse timmerman Willem Vasbinder jr ontworpen in een sobere neorenaissance stijl. Voor wat betreft materiaalgebruik en detaillering is aansluiting gezocht bij de huizenrij Emmastraat 3-15, die reeds in 1893 was opgetrokken naar een ontwerp van Willem Vasbinder sr. De opdrachtgever van de villa was de Alkmaarse houthandelaar A.J.T. Conijn. In 1935 vond een verbouwing plaats in rustige traditionalistische stijl naar een ontwerp van het gerenommeerde Alkmaarse bouwbureau Ringers. Bij die gelegenheid werd de ingangspartij gewijzigd, werd een bordes-terras toegevoegd aan de woonkamer en werd tevens de thans nog bestaande (traditionalistische) tuinaanleg met muurtjes gerealiseerd. Gegevens over de bouw bevinden zich in het Secretarie-archief, aanwezig in het Regionaal Archief Alkmaar (Zie 1897, 2 maart) Het ontwerpblad voor de verbouwing dateert van 28 maart De bijbehorende bouwvergunning werd op 1 mei 1935 aangevraagd en op 17 mei verleend. De tekening voor de verbouwing van 1935 en de bouwvergunning bevinden zich in het Bouw- en Woningtoezichtarchief van de gemeente Alkmaar. De ontwerpers De ontwerper van het pand was de Alkmaarse timmerman Willem Vasbinder jr (Alkmaar Alkmaar 1959), zoon van de Alkmaarse timmerman Willem Vasbinder sr (Alkmaar 1837-Alkmaar 1924). Beide waren telgen uit een bekend Alkmaars geslacht dat vele timmerlieden voortbracht. Vader en zoon beperkten zich niet tot timmeren alleen, maar ontwierpen ook vele panden in de Alkmaarse binnenstad en daarbuiten. De firma Rijnecom, die een belangrijk aandeel had in de ontwikkeling van het Emmakwartier, gaf vader en zoon diverse keren opdrachten om huizen te ontwerpen. In het Emmakwartier werkten zij aanvankelijk in een rustige neorenaissance stijl, later gingen zij over op ontwerpen in jugendstil. Van hun hand zijn o.a. de huizen Emmastraat 2 (1897), 3-15 (1893), 27 (1910), 29 (1909) en 71 (1913). De verbouwing van 1935 werd ontworpen door het Alkmaarse bouwbureau Ringers. Dit bureau leverde in de eerste decennia van de 20ste eeuw voor een welgestelde Alkmaarse klantenkring tal van monumentale ontwerpen in een rustige traditionalistische stijl. In dit verband kan gewezen worden op de uitbreiding van Huize Voorhout in (thans: Résidence Voorhout), gelegen aan de Kennemerstraatweg, juist tegenover het Emmakwartier. De opdrachtgever/eerste bewoners De opdrachtgever van Emmastraat 2 was de bekende Alkmaarse houthandelaar Adrianus Jacobus Theodorus Conijn ( ), zoon van houthandelaar Gerhardus Adrianus Conijn uit Edam en neef van Nicolaas Adrianus Conijn (geb. 1859), de directeur van Rijnecom en initiatiefnemer tot de bouw van het Emmakwaratier. A.J.T. Conijn ging zelf in de grote villa wonen met zijn vrouw Johanna Elisabeth van der Drift ( ). Later woonde J.J.P. Spruyt er, die eerder in het huis Emmastraat 228 had gewoond. Spruyt was in 1891 als 16-jarige vanuit Leiden naar Alkmaar gekomen om als assistent te gaan werken bij de manufacturenzaak van M. Leyers. In 1901 trouwde hij met diens dochter Elisabeth.

2 De bloeiende manufacturenzaak die Leijers had gegrondvest aan het Payglop, werd door Spruyt na 1901 geleidelijk aan uitgebouwd tot het bekende Alkmaarse warenhuis Spruyt aan de Langestraat. Het was Spruyt die in 1935 de opdracht gaf het huis Emmastraat 2 te verbouwen in een traditionalistische stijl. In diezelfde tijd liet hij de tuin opnieuw aanleggen in dezelfde stijl. In 1954 werd het woonhuis door de Rijksgebouwendienst verbouwd tot kantoorruimte. Beschrijving Indeling Emmastraat 2 is gebouwd als een nagenoeg vierkante villa, voorzien van een groot souterrain. Het souterrain was in vijf grote ruimtes onderverdeeld. Onder de hoofdingang lag de werkplaats. Van hieruit kon men alle andere ruimtes betreden. Links van de werkplaats lag een bergplaats met privaat (bestemd voor het personeel), rechts de opslagruimte voor brandstof. Daarachter lagen een grote provisieruimte en een wijnkelder. Waar ooit de brandstoffen werden opgeslagen, werd in 1935 de verwarmingsketel ondergebracht, bestemd voor de centrale verwarming. Boven het souterrain is een hoge bel-etage. Kenmerkend hier is de grote centrale hal met het trappenhuis, ontleend aan de destijds invloedrijke Engelse villa-architectuur. De centrale hal is toegankelijk via een vestibule. Links van de vestibule werden een "garderode" (met fonteintje) en een privaat (voor de hoofdbewoners van het huis) aangelegd. Rondom de centrale hal werden de diverse vertrekken gegroepeerd. In de linkerhoek kwam een grote keuken (thans verdwenen). Voorts kwamen er drie grote kamers die via dubbele schuifdeuren met elkaar verbonden waren. Elke kamer had oorspronkelijk een schoorsteenmantel, gelegen tegen een der buitenmuren. Zowel de schoorsteenmantels als de dubbele schuifdeuren, die de kamers verbonden, zijn thans verdwenen. Midden voor de twee kamers aan de Kennemerstraatweg werd een grote serre aangelegd. De oorspronkelijke serre werd bij de verbouwing van 1935 vervangen door de huidige. De centrale hal en het trappenhuis lopen door over de verdieping. Rondom kwamen vier slaapkamers. Tussen de twee slaapkamers aan de zuidzijde kwam een grote badkamer met ligbad. Deze badkamer kreeg bij de verbouwing van 1954 een andere bestemming. Daarbij is de oorspronkelijke inrichting verdwenen. De ruime zolder bood plaats aan een dienstbodekamer en aan nog twee extra slaapkamers. Gevels (hoofdopzet algemeen) Drie van de vier gevels van het pand Emmastraat 2 zijn nagenoeg symmetrisch opgezet en kregen een monumentale afwerking, namelijk de noordgevel (zichtbaar vanaf de Emmastraat) en de westgevel (zichtbaar vanaf de Kennemerstraatweg) en de zuidgevel (zichtbaar vanuit de achtertuinen). De vierde gevel (de oostgevel) heeft het karakter van een achtergevel. Hier is geen sprake van een monumentale afwerking. De voorgevel bevindt zich langs de Emmastraat. Veel panden in de Emmastraat hebben een voorgevel waarvan een gedeelte iets risaleert (risaleren = naar voren springen). Ook bij Emmastraat 2 is dat het geval. Niet alleen de voorgevel (de noordgevel) is voorzien van een risaliet, ook de tegenoverliggende gevel (de zuidgevel). Beide risalieten springen overigens slechts weinig naar voren. Zij lijken zich in het midden te bevinden, maar bij nadere beschouwing bevinden zij zich allebei iets uit het midden. Beide lopen door over de volle hoogte van begane grond en verdieping. De risaliet van de voorgevel langs de Emmastraat markeert de hoofdingang.

3 Gevels (materialen) De gevels van het pand Emmastraat 2 zijn hoofdzakelijk opgetrokken uit rode baksteen, voorzien van een witte voeg. Het metselverband is kruisverband. De hoge plint springt iets naar voren en is bij de drie monumentale gevels voorzien van een pleisterwerklaag. Deze laat een imitatie zien van kussenvormige natuursteenblokken met rustica-afwerking. Een dergelijke afwerking komt in Alkmaar in die jaren nog een paar keer voor, o.a. langs de Kennemerstraatweg. Ook verder is er bij de drie monumentale gevels het nodige pleisterwerk te zien. Zo zijn er ter hoogte van de borstwering tussen de vensters twee geprofileerde lijsten aangebracht, namelijk langs de bovenrand en langs de onderrand. Bovendien ziet men ter hoogte van de vensterdorpels vlakke pleisterwerk banden. Voorts zijn er vlakke pleisterwerk blokjes langs de ramen, terwijl de hoeken van het pand en de hoeken der risalieten zijn voorzien van pleisterwerk blokjes met diamantkoppen. Ramen en deuren (algemeen) Tot de opmerkelijke onderdelen behoren de kozijnen van ramen en deuren, voorzien van vellingen (afgeschuinde kanten). Het merendeel der grote ramen was oorspronkelijk uitgevoerd als een dubbelschuifraam, waarvan het bovenraam naar beneden kon schuiven en het onderraam naar boven. Een aantal onderramen functionneert nog altijd als schuifraam. Ook de deuren naar het balkon boven de serre waren uitgevoerd met een schuifconstructie (niet meer functionerend, maar de oude handgrepen bleven bewaard). Een dergelijke schuifconstructie bij deuren werd in de 19de eeuw in de monumentale villa-bouw vaker toegepast, maar het aantal bewaard gebleven voorbeelden is minder talrijk. Voordeur en portiek De voordeur, voorzien van een bovenlicht, bevindt zich in de risaliet in de voorgevel. De voordeur en het bovenlicht werden, zoals op de ontwerptekening te zien is, geflankeerd door bewerkte pilasters. Deze kregen een hoge lijst te dragen. Op deze lijst kwam een gebroken fronton te rusten met in het midden een kleine obelisk. Tijdens de verbouwing van 1935 werd de oorspronkelijke voordeur in neorenaissance stijl vervangen door een andere, in traditionalistische. Het gaat om een blank gelakte eenpaneelsdeur, waarin een smal venster. Het smalle venster is voorzien van een ijzeren sierrooster. Het sierrooster laat een reeks kleine ovalen zien. Tevens werd in 1935 een portiek toegevoegd, voorzien van gemetselde bloembakken. Deze portiek, die bestaat uit twee wangen en een grote luifel, onttrekt de oorspronkelijke voordeurpilasters in neorenaissance stijl grotendeels aan het zicht. De portiekwangen zijn deels opgebouwd uit muurwerk van rode baksteen (tot vensterhoogte), deels uit panelen van hout en glas. Het muurwerk laat siermetselwerk zien van verticale banen baksteen die afwisselend naar voren springen en naar achter liggen. Op dit muurwerk rusten de panelen van hout en glas. Zij zijn opgebouwd uit twee brede houten hoekpijlers, voorzien van groeven. Tussen deze hoekpijlers zijn ramen gevat, samengesteld uit houten roeden en kleine rechthoekige glaspaneeltjes. Op de panelen rust een ver uitstekende eenvoudige rechte luifel, voorzien van een smalle geprofileerde houten lijst. De portiek is toegankelijk via een bordestrap van zes treden. Het muurwerk van de portiekwangen vormt een geheel met dat van de trapleuningen. De trapleuningen zelf bestaan beide uit een gladde metalen buis die aan het uiteinde is voorzien van een krul, die eindigt in een bol.

4 Voorgevel (noordgevel; Emmastraat) nader bekeken Aanvankelijk was de voorgevel van Emmastraat 2 nagenoeg zonder ramen. Alleen op de verdieping bevindt zich van begin af aan boven de voordeur -in de risaliet- een venster, voorzien van een bovenlicht met een getoogde bovendorpel. Dit venster gaf licht aan de centrale hal op de verdieping. Verder waren er vier blindvensters met een getoogde bovenzijde, twee op de begane grond en twee op de verdieping. Zij flankeerden de risaliet. De blindnissen op de verdieping werden bij de verbouwing van 1935 voorzien van kleine ijzeren ventilatieroosters (voorzien van in elkaar overlopende spiraalkrullen). Dergelijke ventilatieroosters werden in de jaren '30 vaker toegepast. Bij de verbouwing van 1935 werd er op de begane grond bovendien een venster toegevoegd in het muurwerk tussen blindvenster en hoek, dat extra licht moest geven aan de ontvangstkamer. Bij de verbouwing in 1954 kwam er nog een tweede venster, en wel in de blindnis rechts van de voordeur. Bij beide vensters werd de ruimte tussen kozijn en boog gevuld met siermetselwerk in oranje en gele steen. Zijgevel (westgevel, Kennemerstraatweg) Terwijl de voorgevel langs de rustige Emmastraat als een tamelijk gesloten gevel werd ontworpen, was in de zijgevel langs de drukke Kennemerstraatweg van begin af aan volop glas aanwezig: hier vindt men niet alleen vensters en deuren met grote glasruiten, maar ook een grote serre. De opzet is als volgt: er is een brede muurdam in het midden, geflankeerd door vier deuren, twee op de begane grond en twee op de verdieping. De deuren op de begane grond geven toegang tot de serre, de deuren op de verdieping geven toegang tot het balkon op de serre. Alle vier de deuren zijn voorzien van een grote glasruit en van een bovenlicht. De deuren worden aan een kant geflankeerd door een venster met bovenlicht. Alle bovenlichten worden bekroond door een lage gemetselde boog. Onder deze boog bevindt zich een verdiept veld met siermetselwerk in oranje en gele steen. De grote serre heeft nog wel zijn oorspronkelijke afmetingen, maar het houtwerk en het glas zijn vernieuwd. Ook het oorspronkelijke balkonhek op de serre is vernieuwd. Het nieuwe balkonhek is, zoals gebruikelijk, hoger dan het oorspronkelijke hek. Zijgevel (oostgevel) Tot de vermeldenswaardige onderdelen van het exterieur behoort een bakstenen bordes-terras met trap tegen de oostgevel, dat bij de verbouwing van 1935 werd aangebracht ter vervanging van een smallere veranda met balkon erboven. Via het bordes kon men vanuit de woonkamer rechtstreeks de tuin bereiken. Het bordes-terras werd omgeven door een bakstenen borstwering, waarop een laag ijzeren hekwerk staat, voorzien van cirkels. Aan de noordzijde kwam een houten traliewerk, dat in later tijd vervangen werd door een paneel van hout en glas. Bewaard bleef de oorspronkelijke bordesvloer, afgewerkt met oranje tegels waarin met behulp van zwarte tegels contourlijnen van vierkanten zijn aangebracht. De (kroon)lijst Alle gevels van Emmastraat 2 worden afgesloten door een lijst uit de bouwtijd. De lijst is opgebouwd uit een smalle geprofileerde architraaf, een fries en een kroonlijst. In het fries bevinden zich slanke houten consoles die een uitkragende houten kroonlijst dragen. Deze doet tevens dienst als gootlijst.

5 De dakkapellen Zowel aan de zijde van de Emmastraat als aan de zijde van de Kennemerstraatweg is van begin af aan in het midden van de gevel sprake van een dakkapel. Zij waren bedoeld om licht te geven aan de twee daar aanwezige slaapkamers. Hoe de dienstbodenkamer verlicht werd, is niet zeker. Vermoedelijk was hier sprake van een daklicht. Aanvankelijk was gedacht aan twee verschillende soorten dakkapellen: een kleine van zink (met ovaal venster) aan de Emmastraatkant, een grotere van hout aan de Kennemerstraatwegkant. Uiteindelijk werden beide dakkapellen in hout uitgevoerd volgens het model van de Kennemerstraatwegkant. Deze oorspronkelijke dakkapellen bevatten beide een raam. De ramen werden geflankeerd door pilasters en bekroond door een lijst, waarop een klein driehoekig fronton met schouderstukjes. De dakkapellen werden links en rechts voorzien van houten voluutvormige vleugelstukken. Alleen de dakkapel langs de Emmastraat heeft zijn oorspronkelijke vorm behouden. De dakkapel langs de Kennemerstraatweg verloor zijn oorspronkelijke decoratie bijna geheel tijdens de verbouwing van Voor het overige werden er bij die verbouwing nog diverse dakkapellen toegevoegd, zowel aan de westzijde (Kennemerstraatzijde), als aan de oost- en de zuidzijde (tuinzijde). Dak Het pand Emmastraat 2 is voorzien van een groot schilddak met gebroken dakschilden. De flauw hellende dakschilden werden afgewerkt met bitumen, de steile dakschilden zijn thans belegd met rode tuile du nord pannen. Het is mogelijk dat deze er eerst liggen sinds de verbouwing van 1935 en dat er aanvankelijk sprake was van een ander type dakbedekking (kruispannen? leien? zinken leien?). De steile dakschilden (aan de zijde van de Emmastraat en de Kennemerstraatweg) werden oorspronkelijk bekroond door een rijk bewerkte kam (van zink of terracotta). Deze dakkammen waren in 1935 nog aanwezig maar zijn daarna verdwenen. Interieur (algemeen) De villa kreeg een rijk interieur, dat deels uit de bouwtijd stamt, deels uit de tijd van de verbouwing van Stucplafonds Uit de bouwtijd bleef fijn gedetailleerd stucwerk in neostijlen bewaard op diverse plekken in het huis. Daaronder plafondornamenten in de vestibule op de bel-etage en op de overloop op de verdieping. Tot de fraaiste interieuronderdelen behoren drie grote, veelkleurig afgewerkte stucplafonds in neo- Lodewijk-XIV stijl op de bel-etage (in de voormalige ontvangkamer, salon en woonkamer). Zij zijn opgezet volgens een concept met rondom lopend lijstwerk. Dit bestaat uit een rechthoekige buitenlijst en een binnenlijst met ingeschreven, kwartronde hoeken. In het midden van elk plafond zit een groot sierstuk, bestaande uit een kussenvormig vierkant met aan elke zijde een siervaas met grote oren. De siervazen worden omgeven door takken: afwisselend eikentakken (met eikenbladeren en eikels) en lauriertakken (met laurierbladeren en laurierbessen). Tussen de binnen- en buitenlijst zijn bovendien hoekornamenten opgenomen, waarin opnieuw eikentakken (met eikenbladeren en eikels) zijn toegepast. De royale toepassing van eikentakken in hoeken middenornamenten vormt een duidelijke toespeling op de houthandel van de familie Conijn.

6 De overgang tussen wanden en plafonds wordt gevormd door een smalle kooflijst, samengesteld uit opkrullende acanthusbladeren. Voor de kleurige afwerking van het stucwerk werden diverse kleuren groen toegepast, gecombineeerd met bruin en verguldsel. Lijstwerk rond ramen en deuren, binnenvouwluiken Eveneens uit de bouwtijd stammen de uitvoerig gedetailleerde profielen aan het brede lijstwerk rond ramen en deuren. Bewaard bleven ook de (niet meer functionerende) binnen-vouwluiken bij de ramen, compleet met scharnieren en schuifjes. Dergelijke (niet meer functionerende) binnenvouwluiken zijn er ook bij de deuren die toegang geven tot het balkon boven de serre. Binnendeuren Voorts bleven zowel op de bel-etage als op de verdieping diverse binnendeuren uit de bouwtijd behouden. Deze zijn voorzien van drie kussenpanelen boven elkaar: een laag kussenpaneel onder, daarboven een hoog kussenpaneel en tot besluit een zeer laag kussenpaneel. Vestibule, hal en trappenhuis Bij de verbouwing van 1935 werd niet alleen de voordeur vervangen door een nieuwe in traditionalistische stijl, maar kwam er ook een nieuwe tussendeur in dezelfde stijl tussen vestibule en centrale hal. Terwijl de oorspronkelijke tussendeur voorzien zal zijn geweest van een groot geëtst glaspaneel, kreeg de deur uit 1935 een groot raam, voorzien van houten roeden en gefacetteerd glas. Bij de laatste verbouwing, begin jaren '90, moest dat glas vervangen worden door draadglas (i.v.m. brandweereisen). Reeds bij de verbouwing van 1935 werd de vloer belegd met grote platen marmer (wit met grijze aders). Bovendien werd de monumentale trapleuning geheel vernieuwd in traditionalistische stijl. Opmerkelijk zijn zowel de ronde, gecanneleerde trappaal (een trappaal, voorzien van cannelures = vertikale groeven) als de balustrade, voorzien van ajour driehoeken (in de opgaande delen) en van ajour kruisen (in de horizontale delen). Het trappenhuis ontvangt daglicht via een daklicht. Onder het eigenlijke daklicht werd bij de verbouwing van 1935 een nieuw vierkant binnen-daklicht aangebracht. Dit bestaat uit een vlak glazen gedeelte met in het midden een glazen "doos". Het geheel is uitgevoerd in veelkleurig glasin-lood. Er is een een kruisvormig middenornament met getrapte Amsterdamse School afwerking. Glas-in-lood, voorzien van getrapte Amsterdamse School afwerking, komt men vaker tegen bij verbouwingen in traditionalistische stijl. In verband met de lichttoetreding is overwegend gebruik gemaakt van kleurloos glas en van lichtgeel glas. Het middendeel van het kruis is uitgevoerd in lichtblauw en paars, de uiteinden in donkergeel en paars. Ook de omranding van het daklicht is uitgevoerd in donkergeel glas. Parketvloer Tijdens de verbouwing van 1935 kreeg op de bel-etage de kamer in de zuidwestelijke hoek, een parketvloer. De blank houten parketvloer heeft rondom een brede sierrand, voorzien van meanderpatroon in een donkere houtsoort. Het middenveld is als het ware opgebouwd uit vierkanten. Elk vierkant bestaat uit een groot aantal kleine vierkantjes met rondom een rand van rechthoeken. Erfafscheiding Evenals de overige huizen in het noordelijk deel van de Emmastraat, heeft ook het pand Emmastraat 2 langs de voortuin van begin af aan een erfafscheiding gehad. De oorspronkelijke erfafscheiding in de vorm van een ijzeren boogjeshek is bewaard gebleven.

7 Tuin Tijdens de verbouwingsactiviteiten van 1935 werden niet alleen aan het pand zelf enkele wijzigingen in traditionalistische stijl aangebracht, maar kreeg ook de tuin een nieuwe aanleg in dezelfde stijl. Er kwam een verhoogd terras voor de serre. Daarvoor werd een lager gelegen tuinvak aangelegd, aan drie zijden omgeven door lage gemetselde muurtjes van baksteen. Zowel het hoger gelegen terras, als het lager gelegen tuinvak, zijn op symmetrische wijze voorzien van halfronde "uitstulpingen". Dergelijke gebogen vormen komen in de traditionalistische tuinstijl van de jaren '30 vaker voor. Motivering Het pand Emmastraat 2 is een goed voorbeeld van een monumentale villa in rustige neorenaissance stijl uit ca. 1900, met enkele beeldbepalende wijzigingen (inclusief de tuinaanleg) in traditionalististische stijl uit Niet alleen het exterieur, ook het interieur is beschermenswaardig. Speciale vermelding verdienen de diverse stucwerkplafonds op de bel-etage en op de verdieping, maar ook het trappenhuis met het glas-in-lood daklicht. Het pand is tevens van belang als een werk van de Alkmaarse architect Willem Vasbinder jr. Bovendien is dit pand van belang als onderdeel van de zuidergevelwand van het zuidelijk deel van de Emmastraat en als onderdeel van de oostelijke gevelwand van de Kennemerstraatweg. Carla Rogge, Afdeling Monumentenzorg en Archeologie Gem. Alkmaar, 21 juni 1999