Bijsterveld nuanceert beeld losbandigheid pastoors

Transcriptie

1 27 januari 2016: In de periode van de late middeleeuwen tot de nieuwe tijd Bijsterveld nuanceert beeld losbandigheid pastoors Prof. dr. Arnoud-Jan Bijsterveld (Foto: Nelly van Rijt) Met die pastoors viel het wel mee in de 15e en 16 e eeuw. Het waren gewoon andere tijden met andere normen en waarden. Er heerste een andere cultuur dan in de huidige tijd. Elkaar te vriend houden en baantjes toespelen was van levensbelang voor je inkomsten, positie en carrière. Nu zouden we daarvoor woorden als steekpenningen, omkoping en bevoordelen van de eigen kring in de mond nemen. En wat die losbandigheid betreft van pastoors die het met vrouwen hielden, och dat was heel geaccepteerd en gemeengoed in die tijd. De celibaatplicht was dan wel in het derde Lateraans Concilie van 1179 vastgelegd, maar zou pas door het Concilie van Trente in het midden van de 16 e eeuw echt geëffectueerd worden. Dat concilie trok ook op het terrein van geloofsopvattingen, dogma s, opleiding en taakuitoefening van de geestelijken, godsdienstonderwijs aan het volk, etc. de teugels strakker aan. Tot die tijd werd de relatie van een pastoor met een vrouw, meestal een langdurige relatie waaruit kinderen geboren werden, volledig geaccepteerd door de gemeenschap. Al liep de pastoor wel het risico een boete te moeten betalen aan de kerkelijke overheid Maar anderzijds leverde dat dus ook inkomsten op

2 De lezing van Bijsterveld bevestigde maar weer eens: kennisnemen van een andere cultuur, uit het eigen verleden of van elders, is altijd een uitdaging om met andere ogen te kijken. Niet met vooringenomenheid of met maatstaven waaraan je gewend bent. Prof. dr. Arnoud-Jan Bijsterveld, hoogleraar Cultuur in Brabant aan Tilburg University, verzorgde op 21 januari voor een kleine zestig belangstellenden in het Cultuurcentrum voor de derde keer een lezing voor onze Heemkundekring. In 2007 sprak hij al over het Hertogdom Brabant en in 2011 over de betekenis van de Heilige Willibrord in onze contreien. Voor de lezing van deze maand greep hij terug op het resultaat van het onderzoek, waarop hij 23 jaar geleden promoveerde aan de VU. Nog steeds interessant; ook gezien de reacties uit de zaal. Geïnteresseerd volgde het publiek de lezing van Bijsterveld.(Foto: Nelly van Rijt) Dat onderzoek werd ingegeven door de algemeen heersende opvatting dat de wortels van de Reformatie liggen in de misstanden in de RK Kerk in de 15 e en 16 e eeuw. De katholieke gezagsdragers werd een lage moraal, deels te wijten aan een slechte opleiding, aangerekend. Het onderzoek van Bijsterveld geeft een genuanceerder beeld. Tenminste wat de pastoors in die periode in de dekenaten Hilvarenbeek, Cuijck en Woensel in het toenmalige bisdom Luik betreft. Maar volgens Bijsterveld kunnen zijn bevindingen eveneens van toepassing zijn op andere gebieden. Goed gedocumenteerd onderzoeksgebied Het gebied van de dekenaten komt ongeveer overeen met de huidige provincie Noord-Brabant en kende in die tijd vijf grote steden: Bergen op Zoom, Breda, Den Bosch (toen grootste stad van Nederland), Eindhoven en Helmond. Het was tevens het eerste gewest in Europa waar steden zeggenschap hebben gehad in een hertogdom. Via belastingregisters kon Bijsterveld over de periode 1400 tot 1570 alle pastoors van de 190 parochies in het gebied in beeld brengen; ongeveer Zij hadden als taak: de zielzorg, zondags de mis op te dragen en te preken, de 7 Sacramenten toe te dienen, katechese te geven en Sacramentaliën uit te voeren (inwijdingen waaraan binnen het gewone volksleven behoefte was) en de Passie te preken. De pastoor onderscheidde zich uiterlijk alleen met zijn tonsuur van andere mannen.

3 Tweederde van de pastoors was niet aanwezig in de eigen parochie, maar verpachtte de zielzorg aan een huurling; vaak priesters van minder allooi, zoals kosters die ook geestelijke waren. Ook een zogenoemde altarist, die een keer per week een H. Mis moest opdragen op een van de vele altaren die kerken herbergden, was meestal een vervangend pastoor. De huurling moest het merendeel van zijn inkomsten afdragen aan de pastoor, die hiermee zijn maatschappelijke positie tenminste in stand hield dan wel verbeterde door bijvoorbeeld bekostiging van verdere studie aan een universiteit; zoals in Leuven, de universiteit die in 1425 werd opgericht. De Zeven Sacramenten door Rogier Van der Weyden, ca ; KMSKA, Antwerpen Belangrijke voorwaarden voor het bereiken van een goede positie binnen de clerus waren opleiding, afkomst, netwerk en geld. In de 15 e eeuw had eenderde van de pastoors een universitaire opleiding gevolgd en in de 16 e eeuw ongeveer de helft. Velen van hen studeerden rechten, waarmee ze zich een lucratieve positie als bijvoorbeeld notaris konden verwerven en verder van het gewone volk af kwamen staan. Tweederde van de notarissen, die testamenten op mochten maken, waren priester. Veel vergaren, maar ook veel uitdelen Een aantal priesters schopte het tot hoge posities. Zoals Willem van Enckevoirt ( ); geboren in Mierlo-Hout als zoon van de schepen van Mierlo. Hij was vanaf 1498 tot zijn dood pastoor in Deurne (maar was er nooit) en van zeven andere parochies. In totaal bekleedde hij in zijn leven ongeveer honderd kerkelijke ambten. Hij vertrok in 1489 naar Rome om er te studeren en verwierf in 1495 een positie als schrijver aan het pauselijk hof. In die tijd bereidde hij de komst van de grote Nederlandse geleerde Adriaan Floriszoon Boeyens uit de kring van Karel V, de latere paus Adrianus VI, naar Rome voor en werd daarvoor beloond met de bisschopszetel van Tortosa. Bijsterveld: Dat was

4 de normale gang van zaken: veel vergaren, maar ook veel uitdelen. Dat is in die tijd de morele plicht van een geslaagd man. In de carrière van Van Enckevoirt komt dat nog vaker tot uiting. Hij werd een van de vertrouwelingen van deze paus en benoemd tot dataris; degene die kerkelijke benoemingen beoordeelt. In 1523 werd Van Enckevoirt kort voor het overlijden van Adrianus VI tot kardinaal verheven. Van Enckevoirt had van Boeyens de rol van vertrouweling van Karel V overgenomen. Toen in 1527 de keizerlijke troepen Rome plunderden en er veel doden vielen, werd weliswaar zijn woning geplunderd maar bleef zijn leven vanwege die relatie gespaard. Portret van Willem van Enckevort door waarschijnlijk de Brabantse schilder Michael Coxcie in de kapel van Sint-Barbara in de Santa Maria dell Anima in Rome Van Enckevoirt bleef in Rome hoge posities bekleden en was nauw betrokken bij de voorbereiding van de kroning in 1530 van keizer Karel V in Bologna. Hij mocht zelfs de zalving van de te kronen keizer uitvoeren. Intussen was hij ook nog door paus Clemens VII vanwege bewezen diensten in 1529 tot bisschop van Utrecht benoemd. In de Santa Maria dell Anima in Rome richtte Van Enckevoirt een grafmonument op voor paus Adrianus VI. Hijzelf heeft een monument naast de hoofdingang van deze kerk. Verschil moet er zijn. Dichterbij parochianen dan bij overheid Volgens het onderzoek van Bijsterveld was 40 tot 50% van de pastoors of hun vervangers afkomstig uit een straal van 10 km rond hun parochie. Dat betekende dat ze bekend waren in en met het

5 gebied, en dat ze vooral dichterbij hun parochianen stonden dan bij hun kerkelijke overheid. Ze konden met andere woorden een potje bij hen breken. Als ze maar op tijd de Sacramenten als doop en ziekenzalving toedienden, konden ze de regels van de kerk naar hun eigen hand zetten. Er bestond volgens Bijsterveld een grote solidariteit tussen pastoor en parochianen. Daarom ook waren parochianen bereid relaties van pastoors door de vingers te zien en bovendien: ongehuwd zijn deugde eigenlijk niet. Bijsterveld: Waren heksen niet vooral ongehuwde vrouwen en weduwen? Bijsterveld gaf een voorbeeld: Franco Thuyns, een Norbertijner kanunnik die nota bene gestudeerd had in Leuven en Keulen, was van 1432 tot 1469 pastoor in Helmond. Hij had ruim dertig jaar een relatie met Elisabeth. Zij overleed in 1460 en liet hem twee dochters na. Elisabeth werd opgebaard in de parochiekerk en familieleden en vrienden drongen er bij Thuyns op aan met hen mee te rouwen; niet als pastoor, maar als haar partner. Hij gaf daaraan gehoor, maar moest wel een flinke boete betalen aan de kerkelijke overheid. Rigoureuze koerswijziging Met het Concilie van Trente van werd een rigoureuze koerswijziging ingezet. Ook wat betreft opleiding. Bestond die voorheen uit de opleiding aan de parochieschool waar kinderen leerden lezen, schrijven en rekenen en vervolgens uit de Latijnse school met Latijn, grammatica, woorden en uitleggen. En studeerde men na de benoeming tot pastoor eventueel verder. Na het Concilie van Trente ging een gedegen opleiding voortaan vóóraf aan het celibatair priesterschap. De uitkomst van het concilie was een complete hervormingsagenda. Die moest leiden tot een ander soort priesterschap en een scheidslijn trok tussen pastoors en bevolking