ETHIEK IN DE ZORGSECTOR

Transcriptie

1 Part-time postacademische beroepsopleiding ETHIEK IN DE ZORGSECTOR Sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Genees kunde van het Radboudumc 22e jaargang

2 Toon Tellegen Zij gingen naast elkaar tegen een muurtje zitten, en de mug haalde een boek met gedachten te voorschijn en begon het voorzichtig door te bladeren. Kijk, zei hij, halverwege het boek, in díé gedachten verzink ik altijd. De vlieg bekeek die gedachten van boven naar beneden. Hij kende ze wel. Mooie gedachten waren het. Sla eens om, zei hij. De mug sloeg één bladzijde om. Ja! zei de vlieg. Die gedachten. Daar verzink ik altijd in. Hij wees een paar prachtige gekleurde gedachten aan en zoemde vergenoegd. Ja, zei de mug, dat zijn ook mooie gedachten. Dat vind ik ook. Zij kropen dicht tegen elkaar en keken verder in het boek. Wat is dat voor gedachte? vroeg de vlieg en wees een dikke kronkelige gedachte aan. Dat is een slechte gedachte, zei de mug. Heb jij die nooit? Nee, zei de vlieg, aarzelend, zo'n gedachte kan ik me niet herinneren. O, zei de mug. Je wordt helemaal rood van binnen van die gedachte, als je hem lang genoeg hebt. Nee, zei de vlieg toen. Die gedachte heb ik nooit. Want hij was nog nooit van binnen rood geweest. Dat wist hij zeker. Zo bladerden zij verder en zagen nog talloze gedachten. Diepe gedachten, zware gedachten, een paar zwarte gedachten - dat zijn noodlottige gedachten, zei de mug die het boek goed kende - en ook luchtige, lichtblauwe en rare gedachten. Ik wist niet dat er zoveel gedachten waren, zei de vlieg, toen de mug de laatste bladzijde omsloeg. Uit langzaam, zo snel als zij konden, Querido 1989, derde uitgave (1990), pag 7.

3 IQ Healthcare Sectie Ethiek Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde (EFG) Radboudumc Postadres Postbus 9101 Huispost 114 IQ Healthcare 6500 HB Nijmegen Bezoekadres Geert Grooteplein 21 looproute 114 T (024) of (024) F (024) Part-time postacademische beroepsopleiding ETHIEK IN DE ZORGSECTOR Sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Genees kunde van het Radboudumc OPLEIDING TOT AANVULLENDE DESKUNDIGHEID INZAKE ETHISCHE ASPECTEN VAN HET WERK VAN HOGER OPGELEIDEN IN DE ZORGSECTOR De opleiding Ethiek in de zorgsector is een activiteit van de Sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde van IQ Healthcare van het Radboudumc te Nijmegen in samenwerking met de sectie Gezondheidsethiek en Wijsbegeerte van de Universiteit Maastricht, de Universiteit voor Humanistiek en de Vrije Universiteit Amsterdam. De opleiding is ontwikkeld voor hoger opgeleide managers en professionals in de zorgsector. onderwijscoördinator Simone.Naber@Radboudumc.nl Internet LinkedIn groep Ethiek in de zorgsector Deelnemersgroep Ethiek in de zorgsector 2014, foto: An Stalpers MARGOT HEIJMANS, HUISARTS, DEN HAAG Deelnemers over de opleiding De literatuur, lesdagen, maar vooral de intensieve opdrachten in de opleiding Ethiek in de zorgsector, geven mij de verwachtte verdieping voor mijn dagelijks werk als huisarts. Ik ervaar het als een luxe om tijdens de lesdagen de tijd te hebben ingewikkelde vraagstukken over begin en einde van leven te bezien vanuit verschillende perspectieven. Mijn eigen mening en perspectief worden daardoor getoetst en helderder. Belangrijk voor mij in deze tijd waarin grote ontwikkelingen in de zorg bezig zijn. Ontwikkelingen waarbij met name in de chronische zorg ethische vraagstukken dagelijkse praktijk zijn. Wat vind ik zelf en waar sta ik als huisarts? Erg waardevol vind ik ook de gemengde groep deelnemers. Mooi om te leren van ervaringen en casussen van allemaal werkers in de gezondheidszorg, maar werkend in zeer verschillende omgevingen en vanuit verschillende perspectief. 1

4 Waarom de opleiding Ethiek in de Zorgsector? Al jarenlang bestaat in de zorgsector zelf grote belangstelling voor ethische vragen. Voor vragen rond de inzet van steeds vernuftigere en steeds grootscheepsere medischtechnische hulpmiddelen. Voor grote ethische vragen rond kunstmatige voortplanting, genetica, euthanasie en andere beslissingen rond het levenseinde. Maar ook voor kleine, alledaagse ethische vragen bijvoorbeeld rond de omgang met de allerzwakste zorgbehoevenden, of ook met relatief sterke zorgbehoevenden die zorg mijden. Vragen of iets mag en vragen wat goede zorg is. Zorg-ethische vraagstukken gaan de gehele samenleving aan. Niet alleen omdat ieder van ons zich vroeg of laat wel enige tijd aan de zorg van professionals moet toevertrouwen, niet alleen omdat wij allen de kosten van de zorg opbrengen. Maar vooral ook omdat we door onze zorg om de zorg uitdrukken dat we medemensen zijn, dat we een samenleving zijn. Als er schandalen zijn in de zorgsector voelen we een collectieve schaamte. Dat het niveau van een beschaving zich manifesteert in de kwaliteit van haar bekommernis om de allerzwaksten is niet toevallig een cliché. De steeds sterker wordende belangstelling voor ethische vragen in zorgsector en samenleving heeft haar weerslag gehad op de universiteiten. De wijsgerige ethiek, de ethiek van de zorg, de bio-ethiek, de medische ethiek, zij hebben de laatste jaren een hoge vlucht genomen. Vandaar dat het Ministerie van Onderwijs & Wetenschappen de instellingen voor hoger onderwijs heeft opgeroepen hun verantwoordelijkheid te nemen en zorg te dragen voor de ontwikkeling van ethische expertise in diverse sectoren van de samenleving, met name in de zorgsector. De Postacademische Beroepsopleiding Ethiek in de zorgsector is een antwoord op deze oproep. Zij start in 2015 voor de 22ste maal. De formalisering van de Toetsingscommissies, de Kwaliteitswet Zorginstellingen uit 1996, de checklists van de inspectie, het zijn allemaal impulsen voor zorginstellingen om een optimaal moreel beraad tot kern van hun bedrijfscultuur te maken. Maar ook de bekommernis om hun medewerkers die willen nadenken en communiceren over de ethische kant van hun werk, zet daartoe aan. Deelnemen aan Ethiek in de zorgsector is een goede manier om daarmee te beginnen maar ook om daarmee dóór te gaan. Voor wie is Ethiek in de Zorgsector bestemd? De opleiding Ethiek in de zorgsector richt zich op hoger opgeleide managers en professionals, dus artsen, hoger opgeleide verpleegkundigen, sociaal-pedagogische hulpverleners, therapeuten, geestelijk raadslieden, vertrouwenspersonen, coördinatoren, leidinggevenden, leden van medisch-ethische commissies, bestuursleden en adviseurs. Onder zorgsector verstaan wij ziekenhuizen, verpleeghuizen, gezinsvervangende tehuizen, instellingen voor mensen met een verstandelijke beperking (inclusief geïntegreerde woonvormen), verzorgingshuizen, psychiatrische inrichtingen en thuiszorg. Voor deelname is een vooropleiding op HBO- of academisch niveau noodzakelijk. 20 à 30 procent van de te bestuderen literatuur is in het Engels. Wat beoogt de opleiding? Algemene doelstelling van de opleiding is mensen uit bovengenoemde doelgroepen zodanig theoretisch en praktisch te scholen in de omgang met ethische problemen dat zij daardoor voor hun organisatie een belangrijke meerwaarde krijgen. In concreto betekent dit een scholing in: het signaleren, analyseren en interpreteren van morele aspecten; het communiceren en argumenteren over deze aspecten en het organiseren van deze communicatie; het afronden van deze processen in beslissingen of adviezen. Onderwijskundige stijl van de opleiding De onderwijskundige stijl van de opleiding heeft de volgende karakteristieken: De onderwerpen die aan de orde komen zijn ethische problemen die feitelijk binnen de zorgsector als probleem leven, dus geen louter academische kwesties. Deze problemen worden bestudeerd en overdacht aan de hand van aan de praktijk ontleende voorvallen en voorbeelden. De hoorcolleges zijn relatief kort, de deelnemers zijn veel aan het oefenen. Er wordt uitdrukkelijk beoogd verschillen tussen deelnemers in levensbeschouwing, in achtergrond, in werksituatie, op een positieve manier te laten werken. Er wordt kennisgemaakt met diverse ethische benaderingen. Hierdoor leren de deelnemers op verschillende manieren tegen de problemen aankijken. Ze zullen ook in staat zijn de specifieke waarde van de te onderscheiden benaderingen te zien. Steeds staat de betekenis voor de praktijk van alles wat er binnen de opleiding gebeurt, voorop. Terugkomdagen Voor voormalige deelnemers organiseren wij regelmatig een Terugkomdag. Op een Terugkomdag stellen we een thema aan de orde dat niet of slechts in beperkte mate aan de orde is geweest in de opleiding zelf, dat inhoudelijk past in het kader van de opleiding en dat op dat moment volop in discussie is. Geluk en dankbaarheid Commercie in de Gezondheidszorg, Hulp bij zelfdoding ingeval van psychisch lijden, Mijn collega maakt er een potje van... Wat te doen?, Grenzen aan de zelfbeschikking zijn voorbeelden. 2

5 In 2006 was er een Terugkomdag met als thema ' Perverse aspecten van kwaliteitszorg in zorginstellingen'. In 2008 was het thema: Medische missers en wantoestanden in de zorg. Wat kan ethiek eraan doen?, in 2010 Ouderdom en dood en in 2012 Multiculturaliteit en zorg. In 2014 was het thema van de terugkomdag Nietzsches filosofie van de grote gezondheid. Door de Terugkomdagen blijven ex-deelnemers voeling houden met hun interesse in Ethiek in de zorgsector, ze scholen zich bij en ze onderhouden hun netwerk met gelijkgeïnteresseerden. Onderwijscoördinator De coördinatie van de opleiding is in handen van mw. drs. Simone Naber. Mw. Naber is verantwoordelijk voor de eenheid, samenhang en afstemming in de opleiding, alsmede voor het organisatorisch kader van de opleiding en de bewaking van de kwaliteit. Tevens is zij verantwoordelijk voor de werving van de deelnemers en de profilering van de opleiding. Zij is degene bij wie u nadere informatie kunt inwinnen en eerste aanspreekpunt tijdens het opleidingstraject. Zij is telefonisch bereikbaar op maandag, dinsdag, donderdag en vrijdag, in principe van 10:00 tot 17:00 op tel. no. (024) Simone.Naber@radbouodumc.nl Verder onderwijs Naast Ethiek in de zorgsector organiseert de sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde ook de kortere en specifiekere cursus Ethiek in de Huisarts praktijk, geaccrediteerd voor 21 uur. Deze vindt steeds in het najaar plaats. Meer informatie vindt u op Na afronding van de opleiding is het mogelijk om door te stromen naar de internationale Erasmus Mundus Master of Bio-ethics, die fulltime (1 jaar) of parttime (2 jaar) is te volgen. Deze opleiding verzorgt Ethiek Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde met Leuven en Padua als partners. Als alumnus van Ethiek in de Zorgsector krijgt u 9 ects vrijstelling. Zie www. masterbioethics.org of informeer bij Norbert Steinkamp, Norbert.Steinkamp@Radboudumc.nl of Simone Naber, Simone.Naber@radboudumc.nl Het kan voorkomen dat zich tussen het moment van verschijnen van deze brochure en het moment van realisatie van de opleiding, wijzigingen in het docentenbestand voordoen. ERIKA DUBBELDAM, IC/CCU-VERPLEEGKUNDIGE, ZUWE HOFPOORT ZIEKENHUIS, WOERDEN Na vele jaren op de IC/ CCU begon ik steeds meer te verlangen naar een handreiking om de ethische vraagstukken die ik tegenkom op de afdeling een plaats te geven. Deze heb ik gevonden in de opleiding Ethiek in de Zorgsector. Door de vele enthousiaste docenten krijgen de soms moeilijke vraagstukken een concreter beeld, dat mij handvatten geeft om de ethische vragen die spelen op de intensive care te ontrafelen. Daarbij prikkelt de opleiding mij enorm om op zoek te gaan; waarom wij de dingen doen zoals we ze doen. Wat betekent zorg geven? Hoe staan wij daarin als professionals? Deze opleiding combineert de theorie met casuïstiek die door de cursisten zelf wordt ingebracht. Daarbij leer je verschillende technieken om ethische dilemma s bespreekbaar te maken. Een aanrader voor iedereen die kritisch wil kijken naar de zorg om ons heen. THEO BOUTEN, ZORGMANAGER EN ADJUNCT DIRECTEUR STICHTING JAN BERCHMANS, NIJMEGEN Ik werk als zorgmanager/ waarnemend directeur in het Berchmanianum in Nijmegen. Een klooster- verpleeg- en verzorgingshuis voor oudere mannelijke religieuzen. Ik had al langer de wens iets te gaan doen, maar de opleiding die ik zocht moest aansluiten op mijn achtergrond als verpleegkundige maar moest me ook handvatten geven om een aantal knelpunten ter hand te nemen op zingevings- ethisch- en zorg-gebied. De brochure van Ethiek in de zorgsector had ik een paar maanden daarvoor achteloos opzij geschoven. Totdat een collega me de tip gaf me toch eens in deze opleiding te verdiepen. Ik was meteen enthousiast. Accent in de opleiding ligt op de koppeling tussen de theorie en de praktijk. Al meteen de eerste dag werd ik gedwongen kritisch naar mijn eigen werkveld, mijn eigen handelen te kijken. Vanzelfsprekendheden worden vloeibaar als ze onder druk komen te staan. Soms is dat confronterend. De tools waar ik naar op zoek was kwamen hierdoor wel binnen handbereik, en kon ik meteen gebruiken. De docenten komen uit het werkveld. Het is uitermate prettig en leerzaam dat je de mogelijkheid krijgt actief in de keuken van je medestudenten mee te kijken. Een aanrader. 3

6 module 1 ETHISCHE VRAGEN ROND HET BEGIN EN EINDE VAN HET LEVEN HOOFDDOCENT drs. Janske Hermens, filosofe en sociologe (Fontys Hogescholen) DAG 1 dinsdag 13 januari 2015 Verkenning van verschillende ethische benaderingen In de introductie krijgt u een overzicht van verschillende theorieën die binnen de ethiek functioneren. Vervolgens maakt u nader kennis met een aantal benaderingen van ethische problemen. De betekenis van de verschillende benaderingen kan worden vergeleken naar aanleiding van hun bijdrage aan het verkrijgen van inzicht in de ethische vraagstukken rond begin en einde van leven. Omgang met de benaderingen wordt aangeleerd via casusbesprekingen. U maakt bovendien kennis met de Socratische gesprekswijze, waarmee niet alleen een ethisch probleem kan worden besproken, maar ook de manier waarop mensen met elkaar communiceren en zouden willen communiceren. drs. Janske Hermens De ethiek kan ons helpen onze morele vooronderstellingen beter te expliciteren, ze kritisch te bezien of beter te onderbouwen. We besteden aandacht aan drie grote stromingen in de ethiek: utilisme, deugdethiek en deontologie. De eerste beoordeelt de moraliteit van een handeling vooral naar de consequenties ervan, de tweede gaat vooral uit van morele principes en van de intentie waarmee gehandeld wordt en de laatste stelt zich de vraag wat is een goed leven, en past deze handeling daar in? Ook bespreken we twee verschillende methoden om een concreet medischethisch probleem te benaderen: de analytische en de hermeneutische methode. De eerste methode is gericht op de oplossing van een probleem en werkt met een stappenplan om tot een concreet handelingsadvies te komen. De tweede, die onder andere gebaseerd is op de eerdergenoemde deugdethiek, is eerder gericht op verheldering van een probleem. Zij stelt zich de vraag: waarom is deze handeling zo problematisch volgens ons? en kijkt daarbij naar onze eigen waardepatronen. Beide methoden zullen we oefenen, eerst naar aanleiding van een casus uit de neonatologie en vervolgens door twee van de morele dilemma s uit de beroepspraktijk van de deelnemers te analyseren. DAG 2 dinsdag 27 januari 2015 Prenatale diagnostiek prof. dr. Guido de Wert, ethicus, (Health, Ethics and society, Universiteit Maastricht) Aan de orde komt een groot aantal ethische vragen die te maken hebben met wat medisch mogelijk is na de conceptie maar voorafgaand aan de geboorte van een kind: de mogelijke soorten van tests, de verhouding van preventie en therapie, de verhouding van tests en behandelingsmogelijkheden, de effecten van tests op de abortuspraktijk en maatschappelijke effecten van tests. De waarde van de verschillende typen ethische theorie voor de omgang met deze problemen wordt in casusbesprekingen gezamenlijk onderzocht en gewogen. Als verdieping zal er een lezing en aansluitend discussie zijn over het thema moreel relativisme en moreel absolutisme. Hierbij gaat het onder andere over het probleem van de fundering van morele opvattingen in een tijd dat er geen eenduidige morele standaard meer is, zoals een religieus kader. DAG 3 dinsdag 10 februari 2015 Alternatieve vormen van voortplanting besproken in een Socratisch gesprek drs. Janske Hermens dr. Lieke van der Scheer, filosofe (Universiteit van Twente) drs. Dorine Bauduin, filosofe Enerzijds is het thema met de eerste helft van de titel aangegeven: de verschillende ethische vragen in verband met alternatieve vormen van bevruchting en voortplanting: in-vitrofertilisatie, kunstmatige inseminatie, spermadonorschap en draagmoederschap. Vragen naar de verlangens en de rechten waarop deze technieken aansluiten en vragen naar de condities voor verantwoorde toepassing. Anderzijds zal de gesprekswijze waarmee deze thematiek wordt verkend (het Socratisch gesprek), slechts één beperkt onderwerp toelaten. Maar deze gesprekswijze biedt wèl de gelegenheid om een tweede thema, nl. dat van de verhouding tussen verschillende partners in het morele beraad inzake problemen als deze aan de orde te stellen. 4

7 Euthanasie valt artsen te zwaar Trouw Schepping in het lab: leven maken doe je zó De Volkskrant DAG 4 dinsdag 3 maart 2015 Ethiek en genetica prof. dr. Guido de Wert dr. Ineke vcan der Burgt, genetica (Radboudumc) Genetische screening en advisering zijn snel groeiende onderdelen van de preventieve en perinatale geneeskunde. Regelmatig worden nieuwe markers vastgesteld voor bepaalde ziekten en vooral ten aanzien van chronische ziekten die op latere leeftijd optreden bestaan hooggespannen verwachtingen. Over de doorwerking van die kennis in de medische praktijk bestaat echter nog veel onzekerheid, ook over de morele kanten ervan. Problemen van discriminatie, sociale stigmatisering, kosten/baten analyses en de gevolgen voor de ethiek van de voortplanting zijn nog niet opgelost en soms nog niet eens helder geformuleerd. Welke fundamentele waarden zijn hierbij betrokken? Moet hier sprake zijn van morele restrictie of van een laisser-faire beleid? DAG 5 dinsdag 17 maart 2015 Euthanasie en hulp bij zelfdoding prof. dr. Evert van Leeuwen, ethicus (Radboudumc) drs. Gerrit Kimsma, huisarts en filosoof Het wettelijk kader voor de euthanasie en/of hulp bij zelfdoding, zoals dat onlangs in Nederland tot stand is gekomen, is gebaseerd op een compromis tussen een hermeneutische morele benadering van het sterven en van de menselijke waardigheid en een analytische, op juridische procedures en wettelijke vrijheid gerichte benadering van het maatschappelijk probleem. Tijdens deze cursusdag zal aandacht worden besteed aan de morele kanten van de medische stervensbegeleiding en de waardering van zinperspectieven. DAG 6 dinsdag 31 maart 2015 Kwetsbaarheid en eindigheid dr. Joanna Wojtkowiak, cultureel psycholoog (universiteit van Humanistiek) drs. Wilma Göttgens, apotheker en filosofe (Radboudumc) Het debat over euthanasie en palliatieve zorg wordt vooral in medische en juridische termen gevoerd. De vraag hoe je met de dood kunt leven blijft onderbelicht. Op deze dag staan we hier wél bij stil. Samen ondernemen we een speurtocht naar een antwoord op de dood. Van de existentiële psychotherapie van Irvin Yalom naar de klassieke levenskunst en naar het werk van de auteurs Enquist, Hemmerechts en De Martelaere. Ook de lering van boeddhistische denkers over de dood komt aan de orde. En terug in de westerse wereld confronteren we de bewondering voor de natuur van Franciscus van Assisi met die van Richard Dawkins. Goed hulpverlenerschap bij levenseindevraagstukken vraagt een eigen bereflecteerde houding ten aanzien van kwetsbaarheid en eindigheid. BEA PALS, VERPLEEGKUNDIGE, ZIEKENHUIS RIVIERENLAND, TIEL Ik werk als verpleegkundige op de afdeling dagbehandeling in Ziekenhuis Rivierenland te Tiel. Sinds 2003 ben ik lid van de Medisch Ethische Commissie. Niet alleen de grote ethische thema s, maar ook de ethiek in al het handelen, het goede handelen heeft mij altijd erg beziggehouden. Mijn doelstelling was ethiek meer in de praktijk te integreren en het volgen van deze opleiding heeft mij daarvoor veel inspiratie gegeven! Het kennismaken met de theorie van de ethiek, het nadenken hierover en vooral het met elkaar van gedachten wisselen is enorm verrijkend geweest. Het ontmoeten van de docenten en medecursisten is heel fijn, omdat we met elkaar ervaringen en kennis kunnen delen. Ik heb veel energie en handvatten gekregen om in ons ziekenhuis aan de slag te gaan en ethiek nog beter onder de aandacht te brengen. De nieuwe inzichten en kennis zijn een aanwinst voor mijn functioneren in de Medisch Ethische Commissie. In de toekomst hoop ik op een functie waarin ik al deze nieuwe inspiratie kan gebruiken en een steen kan verleggen in de rivier die ons ziekenhuis is. Zonder deze opleiding was ik er niet in geslaagd te zien en onder woorden te brengen waar de mogelijkheden van ethiek liggen! Ook voor mijn persoonlijke ontwikkeling heeft deze opleiding een grote bijdrage geleverd! 5

8 Moeder doneert baarmoeder aan dochter De Volkskrant Overzicht data module 1 dinsdag 13 januari 2015 dinsdag 27 januari 2015 dinsdag 10 februari 2015 dinsdag 3 maart 2015 dinsdag 17 maart 2015 dinsdag 31 maart 2015 dinsdag 7 april 2015 VERKENNING VAN VERSCHILLENDE ETHISCHE BENADERINGEN PRENATALE DIAGNOSTIEK ALTERNATIEVE VORMEN VAN VOORTPLANTING BESPROKEN IN EEN SOCRATISCH GESPREK ETHIEK EN GENETICA EUTHANASIE EN HULP BIJ ZELFDODING KWETSBAARHEID EN EINDIGHEID EINDGESPREKKEN WIES VAN TILBURG, GEDRAGSKUNDIGE EN TRAINER, ESDEGE-REIGERSDAAL, NOORD-HOLLAND Als gedragskundige bij Esdege-Reigersdaal, een organisatie voor mensen met een verstandelijke handicap, werken we vanuit deze visie: mensen met een handicap kiezen zelf hoe ze leven. Wij zetten ons in voor volwaardig burgerschap van mensen met een handicap. Van medewerkers verwachten we dat ze cliënten vanuit deze visie respectvol ondersteunen. In deze boeiende opleiding Ethiek in de zorgsector maken we kennis met de theorie achter de verschillende visies. Wat verstaan we onder respectvol bejegenen? Wat is autonomie? Wat is volwaardig burgerschap? Wat is goede zorg? Via de opdrachten vertaal je het geleerde naar je eigen praktijk,waardoor de opleiding meteen toepasbaar is in je eigen werkveld. Een ander positief aspect is de uitwisseling met de medecursisten. Zo inspirerend allemaal! DRS. P.M.J (PAUL) VLEUGELS, TRAINER EN DOCENT ONZE LIEVE VROUWE GASTHUIS AMSTERDAM, HOGESCHOOL VAN AMSTERDAM De opleiding Ethiek in de zorgsector sluit goed aan bij vragen die ik als trainer ethiek en tijdens collegiale consultaties op de afdelingen van een algemeen ziekenhuis tegenkom. Gaandeweg de opleiding ben ik verschillen in belangen en perspectieven in een meer theoretisch filosofisch kader gaan plaatsen. Hierdoor krijg je een breder inzicht in de rol van meningen, belangen en visies die tijdens multidisciplinaire besprekingen in de zorg naar voren komen en kan je tijdens morele beraden komen tot een meer genuanceerde weging van wat wenselijk of goed is in de zorg en bij een specifieke patiënt. Als docent zie ik dat ik thema s als belangen, vormgeving van identiteit en aandacht meteen kon toepassen, zowel in de dagelijkse praktijk van een Hogeschool (wat is aandachtig en goed met betrekking tot een student) als meer inhoudelijk tijdens de lessen. Voor mij persoonlijk laat het perspectief Culturele Antropologie een dynamisch geheel andere werkelijkheid zien dan het perspectief Ethiek en Filosofie. Zoals tijd en tijdigheid begrippen zijn die aan bed een heel andere maat hebben dan in een meer theoretische context. Ik ervaar dat als een uitdaging. 6

9 Instellingen waarvan een medewerker deel heeft genomen aan de opleiding Ethiek in de zorgsector Abrona (voorheen Sterrenberg) Huis ter Heide Academisch Medisch Centrum Amsterdam Academisch Ziekenhuis Groningen Academisch Ziekenhuis Maastricht Accare Assen Achmea Zorg en Gezondheid Leiden Albert Schweitzer Ziekenhuis Dordrecht Altrecht (GGZ-instelling) Den Dolder Alysis Zorggroep Zevenaar Amaris Theodotion Laren Amerpoort Baarn Amphia Ziekenhuis Breda Apotheek aan Zee Noordwijk Apotheek Flohil Bemmel APZ Drenthe locatie Beilen Beilen Argos Zorggroep locatie de Meerpaal Vlaardingen Arienszorgpalet Enschede ASVZ locatie Merwebolder Sliedrecht ASVZ Van Koetsveld Zwolle ASVZ Zuid-West Sliedrecht Atlant Zorggroep vph Heemhof Atrium Medisch centrum Heerlen Avans Hogeschool Breda AVEANT Utrecht Bartiméushage Doorn BAVORNO Groep Rotterdam Berchhiem Burgum Berchmanianum Nijmegen Bosch Medicentrum s Hertogenbosch BovenIJ ziekenhuis Amsterdam BrabantZorg Veghel Canisius-Wilhelmina Ziekenhuis Nijmegen Carint Delden Catharinaziekenhuis Eindhoven Cello Bestuursbureau Vught Centraal Militair Hospitaal Utrecht Centrum voor Ontwikkeling van Palliatieve Zorg Nijmegen Centrum voor verstandelijke gehandicapten Groote Cingels Vught Chronisch Zieken en Gehandicapten Raad Nederland Utrecht Christelijke Algemeen ziekenhuis N.W. Veluwe St. Jansdal Harderwijk Christelijke Hogeschool Ede Ede Circonflex Zevenbergen College voor Zorgverzekeringen Diemen Commissie Medische Ethiek Zeeland Goes Contexte Enschede Daelzicht Koningslust De Berkhof Bejaardencentrum Winterswijk De Borg Stichting Christelijke Zorgvoorzieningen locatie Coendershof Groningen De Gelderse Roos Wolfheze De Grote Rivieren Dordrecht De Grote Rivieren Gorinchem De Hartekampgroep Heemstede De Lathmer Wilp De Twentse Zorgcentra locaties Almelo en Losser Almelo De Zorgboog Bakel De Zijlen locatie Tolbert Tolbert Delta Psychiatrisch Centrum Rotterdam Delta Psychiatrisch Ziekenhuis Portugaal Deventer Ziekenhuis Diakonessenhuis Eindhoven Diakonessenhuis Meppel Diakonessenhuis Utrecht Dichterbij Nijmegen Driemaasstede Schiedam Dr. Leo Kannerhuis Wolfheze Eemland Ziekenhuis Amersfoort Emergis Centrum voor geestelijke gezondheidszorg Goes Erasmus Universitair Medisch Centrum Rotterdam Erasmus MC-Daniël den Hoed Erasmushuis Zaandam Esdege Reigersdaal Broek op Langedijk Europdonor Leiden Evean Alkmaar e.o. Heiloo Evean Zorg Amsterdam Fatima Wehl Fontys Hogescholen Eindhoven Franciscus Ziekenhuis Roosendaal Freelance Psychosociaal hulpverleenster Ravenstein Friesland Coberco Nuenen Geestelijke Gezondheids Zorg s Hertogenbosch Gemeente Vrijzinnig hervormden Delft GEMIVA-SVG Groep Leiderdorp Geriatrisch Centrum Stadzicht Rotterdam Gezondheidscentrum De Kroonsteen Malden Gezondheidszorg Oostelijk Zuid Limburg Heerlen Gelre Ziekenhuizen Locatie Lucas Apeldoorn GGD Amsterdam GGZ Centraal Herstellingsoord GGZ Westelijk Noord Brabant Bergen op Zoom/ Halsteren GITZ Eesveen Groene Hart ziekenhuis Gouda Heliomare Wijk aan Zee Het Roessingh Centrum voor Revalidatie Enschede Het Zonnehuis Doorn Hofpoortziekenhuis Woerden Hogeschool van Arnhem en Nijmegen Nijmegen Hogeschool Enschede afdeling Verpleegkunde Enschede Hogeschool Nijmegen Hogeschool Rotterdam en Omstreken Rotterdam Hogeschool Zuyd Heerlen Humanistische Stichting A.H. Gerhard Amsterdam Huisartsenmaatschap Gouda Gouda Huisartsenpraktijk De Pastorie Eindhoven Huisartsenpraktijk Diemel Arnhem Huisartsenpraktijk Doornenburg Doornenburg Huisartsenpraktijk Herteweide Veghel Huisartsenpraktijk Stadswij Enschede Huisartsenpraktijk Wapenveld Wapenveld Huisartsenpraktijk W. Huijs/P. van Rijn Rheden IGGZ De Geestgronden Bennebroek Inspectie voor de Gezondheidszorg Rijswijk Inspectie voor de Gezondheidszorg s-hertogenbosch Instituut voor de ondersteuning van maatschappelijke en culturele ontwikkelingen in Noord- Holland Purmerend Intergraal Kancentrum Midden-Nedelrand Utrecht Integrale Vroeghulp Haarlem Interkerkelijk Samenwerkingsverband Pastoraat Leusden Ipse de Bruggen Nieuwveen Isala Klinieken Zwolle Zwolle Jan Koolhaas Praktijk voor haptotherapie en fysiotherapie Weert Jeroen Bosch Ziekenhuis locatie Carolus Den Bosch Jeugdcentrum De Vliert s Hertogenbosch Joods hospice Immanuél Amsterdam Juridisch Adviesbureau Gezondheidszorg Zwolle Katholieke Theologische Universiteit Utrecht Utrecht Kennemer Gasthuis locatie Elisabeth Haarlem Kentalis Koning Willem I College Den bosch Koninklijke Marine Den Haag Koninklijke Visio Haren Koninklijke Willem I College s Hertogenbosch Koninklijke Willem I College Vught Kwintes Regio Zuid Flevoland Laak en Eemhoven, locatie Nijkerk en Leusden Laurentius Ziekenhuis Roermond Roermond Laurens De Hofstee Rotterdam LUMC Leiden Leger Des Heils Goodwillcentrum Amsterdam Leyenburg Ziekenhuis Den Haag Lorentz Ziekenhuis Zeist Maartenshof Groningen Malteser Krankenhaus Bonn Mariënstaete Warmond Martini Ziekenhuis Groningen Maxima Medisch Centrum Veldhoven Meander Medisch Centrum Amersfoort Meander Verpleeghuis Veendam Medisch Centrum Alkmaar Alkmaar Medisch Centrum Haaglanden Antoniushove Leidschendam Medisch Centrum Haaglanden Den Haag Medisch Spectrum Twente Enschede Medtronic Arnhem Ministerie van Defensie, Sociaal-Medische Dienst Koninklijke Marine Ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport Den Haag Nederlands Instituut voor Psychologen Amsterdam Nederlands Vereniging voor een vrijwillig Levenseinde Amsterdam Netwerk Palliatieve Zorg Walcheren Middelburg Netwerk Palliatieve Zorg Roosendaal-Bergen op Zoom-Tholen Nieuw Unicum Zandvoort Onze Lieve Vrouwe Gasthuis Amsterdam Oosterscheldeziekenhuis Goes Op de Bies Landgraaf Landgraaf Opella Bennekom Pantein Zorgcentra Parnassia Psycho Medisch Centrum Den Haag Parnassia-Bavo-Europoort Paulus Stichting Sittard Pieter van Foreest locatie de Kreek s-gravenzande Pluryn Werkenrode Groep Groesbeek Pluryn locatie Winkelsteegh Praktijk voor Haptotherapie Amsterdam Praktijk voor Haptotherapie Enschede Preva Stichting s Gravenhage Prinsenstichting Purmerend Prisma Waalwijk Promens Care Assen Psychiatrisch Ziekenhuis Amsterdam Amsterdam Psychiatrisch Ziekenhuis Reinier van Arkel Vught Psychiatrisch Ziekenhuis Veldwijk Ermelo Psychiatrisch Ziekenhuis Vincent van Gogh Instituut Venray Psychogeriatrisch Centrum Stadzicht Rotterdam Reggeland verpleeghuis Schutse Rijssen Regionale toetsingscommissie Euthanasie Arnhem Regionale toetsingscommissie Euthanasie N. Holland Den Haag Reinier de Graaf Gasthuis Delft Respect Zorggroep Schevingen Den Haag Revalidatiecentrum De Hoogstraat Utrecht Revalidatie Friesland Beesterzwaag Riagg Zuidkennemerland Riagg Amersfoort e.o. RIBW Nijmegen en Rivierenland Nijmegen Richard Hoogland Stichting Utrecht Rijckehove Capelle aan de IJssel Rivas Zorggroep verpleeghuis Lingesteyn Gorinchem Rivas Zorggroep Papendrecht ROC West-Brabant Kellebeekcollege Roosendaal ROC Nijmegen Rode Kruis Ziekenhuis Beverwijk Römkegroep Den Dolder Ruwaard van Putten Ziekenhuis Spijkenisse Saffierderesidentie-Maison Gaspard de Coligny Den Haag Saxion Hogescholen Enschede SBWU Utrecht Scheper Ziekenhuis Emmen S & L Zorg Roosendaal s Heeren Loo Julianadorp s Heeren Loo Kwadrant Arkemeyde Soest s Heeren Loo Kwadrant Ermelo s Heeren Loo Midden-Nederland Apeldoorn s Heeren Loo Noorderhaven Julianadorp s Heeren Loo West Nederland Monster s Heeren Loo West Nederland Noordwijk s Heeren Loo Zuid Druten s Heeren Loo Zuid-Veluwe Wekerom SHDH, locatie Overspaarne Haarlem SHERPA Baarn SHG Nieuw Waldeck Sint Annaziekenhuis Geldrop Sint Antonius Ziekenhuis Nieuwegein Sint Clara Ziekenhuis Rotterdam Sint Elizabeth ziekenhuis Tilburg Sint Franciscus Gasthuis Rotterdam Sint Francicushof Raalte Sint Joseph Ziekenhuis Veldhoven Sint Lucas Andreasziekenhuis locatie Andreas Amsterdam Sint Lucasziekenhuis Winschoten Sint Maartensgasthuis Venlo Slingeland Ziekenhuis Doetinchem Slotermaker de Bruïne Instituur Training en Advies Doorn Slotervaartziekenhuis Amsterdam Spectrum Gelderland Oost Stichting Amarant Tilburg Stichting Arcus, locatie Verpleeghuis Margriet Nijmegen Stichting Bevolkingsonderzoek Borstkanker Zuidwest Nederland Rotterdam Stichting Bronovo-Nebo Den Haag Stichting Carint Hengelo Stichting de Bruggen Nieuwveen Stichting de Hondsberg Oisterwijk Stichting Deventer Ziekenhuis Deventer Stichting de Wever, Zorgcentrum Tilburg Zuid Tilburg Stichting de Zijlen Tolbert Stichting Elisabeth Breda Stichting Elisabeth gasthuis Deventer Stichting Epilepsie Instellingen Nederland Cruquius Stichting Epilepsie Instellingen Nederland Hoofddorp Stichting Exploitatie Het Drop Arnhem Stichting Exploitatie Hospice Alkmaar Stichting Flevobolder Almere Stichting GGZ Groningen divisie Ouderenzorg Zuid Laren Stichting Hendrik van Boeijen Assen Stichting Het Hoogeland en Hullenoord Beekbergen Stichting Het Hooghuijs Etten Leur Stichting Hervormde Diakonale Huizen, Haarlem Stichting Interzorg Noord Assen Stichting Leger des Heils Welzijns- en Gezondheidszorg Almere Stichting Ondersteuning Dienstverlening Huisartsen Utrecht Stichting Philadelphia Zorg Nunspeet Stichting Pro Senectute Amsterdam Stichting Protestants Christelijk Zorgcentrum De Lichtenberg Amersfoort Stichting SOVAK Terheijden Stichting SWZ Son Stichting Ursula Nieuwveen Stichting Verpleging en Verzorging Eindhoven Eindhoven Stichting Vivre Maastricht Stichting VZR/Dr Ackenshuis Gulpen Stichting Welzijnszorg Heerlen Stichting Woon- en Zorgcentra Zoetermeer Stichting Ziekenhuis de Heel Zaandam Stichting Ziekenhuis Leyenburg Den Haag Stichting Ziekenzorg: Verpleeghuis De Molenberg Groenlo Stichting Zorgcentra Eemersveld Leusden Stichting Zorgcombinatie Marga Klompé Stichting Zorgpartners Gouda Stichting Zorgverlening s Heerenloo Amersfoort Stichting ZorgSaam Terneuzen Stichting Zozijn Doetinchem Streek Ziekenhuis Midden Twente Hengelo Streekziekenhuis en verpleeghuis Zevenaar Zevenaar Supervisionair Alkmaar t Lange Land Ziekenhuis Zoetermeer Tactus Enschede Talant Heerenveen Talma Sionsberg Dokkum Tante Louise Vivensis Thebe Woon- en Zorgservice Tilburg Thuiszorg Gooi en Vechtstreek Huizen Tjallingahiem Leeuwarden Trompetter & van Eeden Hilversum TweeStedenziekenhuis Tilburg Twenteborgziekenhuis Almelo Universitair Medisch Centrum St Radboud Nijmegen Universitair Medisch Centrum Utrecht Utrecht UWV Utrecht Van Boeijen Assen Van Weel Bethesda Ziekenhuis Dirksland Verloskunde Academie Amsterdam Verloskundige Maatschap De Heuvelrug Rhenen Verpleeghuis ABG Stichting Savelanden Bergen op Zoom Verpleeghuis Boswijk Vught Verpleeghuis Noordse Balk Zaandam Verpleeghuis Oranje Nassau s Oord Verpleeghuis de Plantage Brielle Verpleeghuis de Weerde Eindhoven Verpleeghuizen Invia/Lemborgh Sittard Verpleeg- en Reactiveringscentrum Bertilla Drachten Verpleeg- en Reactiveringscentrum Amersfoort Verpleeg- en reactiveringscentrum De Boede Koudekerke Verpleeg- en Reactiveringscentrum Het Zonnehuis Zwolle Verpleeg- en revalidatiecentra De Ielanen en De Flecke Joure Verpleeghuis Gaasperdam Amsterdam Verpleeghuis Krönnenzommer Hellendoorn Verpleeghuis Livio Het Wiedenbroek Haaksbergen Verpleeghuis Neerwolde Groningen Verpleeghuis Reggersoord/De Schiphorst Meppel Verpleeghuis Sint Barbera Schijndel Verpleeghuis Sint Camillus Roermond Verpleeghuis Slotervaart Amsterdam Verpleeghuis Solwerd Appingedam Verpleeghuis Zuyder Waeert Heerhugowaard Viataal St.-Michielsgestel Vitras Driebergen/Rijsenburg Vi va! Zorggroep Heemskerk VU Medisch Centrum Amsterdam Waalborg Tiel Waterlandziekenhuis Purmerend Westfries Gasthuis Hoorn Wilhelmina Ziekenhuis Assen WWZ-verpleeghuis van Wijckerslooth Oegstgeest WZH Den Haag Yulius Dordrecht Zaans Medisch Centrum De Heel Zaandam Zelfstandig Adviseur Klachtenmanagement Ziekenhuis Eemland Amersfoort Ziekenhuis De Tjongerschans Heerenveen Ziekenhuiscentrum Apeldoorn Apeldoorn Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede Ziekenhuis Groep Twente Almelo Ziekenhuis Groep Twente Hengelo Ziekenhuis Lievensberg Bergen op Zoom Ziekenhuis Rivierenland Tiel Ziekenhuis Rijnstate Arnhem Ziekenhuis St Jansdal Harderwijk Ziekenhuis Walcheren Vlissingen Ziekenhuis Zeeuw Vlaanderen Terneuzen Ziekenhuizen Noord Limburg Zilverzorg Goverwelle Gouda Zonnehuisgroep Amstelland Amstelveen Zorgacademie Erasmus Opleidingsinstituut Zorgcentra De Betuwe Zorgcentrum Beatrix Culemborg Zorgcentrum Bornia Herne Zorgcentrum De Buitenhof Amsterdam Zorgcentrum St. Jacob Amsterdam Zorgcentrum Texel Den Burg Zorgcentrum Tilburg-Zuid Tilburg Zorgcombinatie Beekbergen Beekbergen Zorgcombinatie Zwolle/ Zonnehuis Zwolle Zorg Consult Nederland BV Utrecht Zorggroep Apeldoorn Zorggroep Elde Boxtel Zorggroep Fivelland Appingedam Zorggroep Plantein, locatie Ielânen Sneek Zorggroep Solis Deventer Zorghove / SWZ Son Zorgkantoor Haaglanden (Delta Lloyd) Den Haag Zorgkwadrant Fryslân Oost Burgum Zorgorganisatie Reggeland Almelo Zorgpalet Enschede Zorgsaam ZH Zeeuws Vlaanderen, Terneuzen Zorgverzekeraar VGZ Eindhoven Zuiderzee Ziekenhuis Lelystad Zuwe Hofpoort Ziekenhuis ZZG Zorggroep Groesbeek 7

10 module 2 ZORG EN KWALITEIT VAN LEVEN BIJ CHRONISCHE AANDOENINGEN HOOFDDOCENT dr. Gert Olthuis, ethicus (Radboudumc) dr. Els Maeckelberghe (Universitair Medisch Centrum Groningen) DAG 1 dinsdag 14 april 2015 DAG 2 dinsdag 28 april 2015 DAG 3 dinsdag 19 mei 2015 Chronische aandoeningen: autonomie en afhankelijkheid dr. Gert Otlhuis drs. Dorine Bauduin, ethica en filosofe drs. Loes de Jong, filosofe Het mensbeeld waarin de mens wordt opgevat als een autonoom individu dat in staat is de eigen situatie te beoordelen en beslissingen te nemen conform de eigen belangen, is niet goed afgestemd op mensen in chronische zorgsituaties. In plaats van individuele autonomie dringt zich veeleer de ervaring van afhankelijkheid op. Daarom wordt gezocht naar een mensbeeld waarin het mens-zijn meer vanuit een betrokkenheid op anderen wordt gedacht. Vertrekpunt is de gedachte dat ook afhankelijkheid wezenlijk bij het mens-zijn hoort. Middels een Socratisch gesprek gaan we verkennen wat afhankelijkheid eigenlijk betekent. Verder gaan we aandacht besteden aan het levensverhaal van mensen met een chronische aandoening. Bezien vanuit de zogenoemde narratieve ethiek staat in een adequate zorgverlening aan mensen met een chronische aandoening hun levensverhaal centraal. Drie doordenkingen van de zorgrelatie dr. Gert Otlhuis dr. Jan Keij, filosoof dr. Marcel Becker, filosoof (Radboud Universiteit) Op deze dag zullen we de zorgrelatie op drie manieren doordenken. De eerste manier gaat uit van het menselijk vermogen om zich in te leven in de ander. Wat is dat eigenlijk voor vermogen? Kan het niet gemakkelijk ontsporen in een emotionele brij van goede bedoelingen? Wat is eigenlijk de plaats van emoties als empathie in een professionele zorgrelatie? Een oude stroming in de ethiek waarin de cultivering van emoties centraal staat is de deugdethiek. Wat is een deugd is en in hoeverre kan empathie ook als een deugd ontwikkeld worden? De tweede doordenking is de filosofie van Emmanuel Levinas. Zijn denken is één groot ononderbroken pleidooi voor het centraal stellen van de noodlijdende Ander in plaats van mijzelf. De betekenis van de Ander concentreert zich in het gelaat. Het is de ontmoeting met het gelaat van de deerniswekkende, noodlijdende Ander die mijn leven in eerste instantie omverwerpt en decentreert, maar er ook, als nieuw centrum, de Zin van gaat uitmaken. De derde doordenking is de zorgethiek. Wat de zorgethiek inhoudt is het best te begrijpen in contrast met de principe- of regelethiek, in deze opleiding met de verzamelnaam analytische ethiek aangeduid. Morele vragen in de zorg voor dementerenden 'Snijden in zorg ouderen kan averechts werken' Trouw 8 dr. Els Maeckelberghe, (Universitair Medisch Centrum Groningen) dr. Elisa Garcia Gonzales, ethica (Centrum voor Ethiek, Radboud Universiteit) Doel van deze dag is aandacht te schenken aan morele vraagstukken die spelen bij zorg aan dementerenden en in het verpleeghuis. Bij dementie hebben we te maken met mensen van wie de identiteit lijkt te schuiven. In de verpleeghuiszorg gaat het om mensen die chronisch afhankelijk zijn van langdurige, vaak zeer elementaire zorg. Drie belangrijke aspecten van deze zorgsituatie komen aan de orde. In de eerste plaats is van belang te doordenken wat we verstaan onder identiteit. Wat is het zelf van iemand die dementerend is? Vervolgens reflecteren we op hoe de in onze samenleving zo hoog gewaardeerde eigen zeggenschap over lijf en leven, vorm kan krijgen in de zorg voor mensen van wie juist die capaciteit dikwijls (in toenemende mate) beperkt is. Als gevolg van die beperking neemt de bemoeienis van anderen met de belangrijke beslissingen voor het leven van de patiënt toe. Aansluitend bestuderen we de betrokkenheid van naaststaanden en familieleden van de patiënt op de zorg in het verpleeghuis. Deze betrokkenheid is direct relevant voor de vraag hoe in de zorg voor de patiënt diens belangen zo goed mogelijk te dienen.

11 In deze module verkennen wij een ethische aanpak voor zorgverlening aan mensen met een chronische aandoening. Vier specifieke zorgsectoren staan centraal: zorg aan mensen met een verstandelijke handicap, verpleeghuizen, psychiatrische zorg en de palliatieve zorgverlening. De ervaring leert dat moreel beraad in deze zorginstellingen aan enkele bijzondere voorwaarden moet voldoen. Voor zover in de gangbare toegepaste ethiek de nadruk ligt op technisch kunnen en de mondigheid van de patiënt, schiet zij tekort. Specifieke vaardigheden in het signaleren en evalueren van morele probleemsituaties en een eigen vorm van moraal beraad zijn nodig. Rode draad van de module is om in gesprek met de deelnemers een dergelijke benadering te ontwikkelen. Met name zorgethiek en narratieve ethiek vormen hierbij een leidraad. Centrale begrippen in deze module zijn: autonomie en afhankelijkheid, kwaliteit van leven, levensverhaal, zorg, zin, empathie, professionele attitude. We zullen als werkmethoden gebruiken: Socratisch gesprek, hermeneutisch gesprek en de dilemmamethode. DAG 4 dinsdag 2 juni 2015 Ethische kwesties met betrekking tot autonomie en afhankelijkheid bij psychiatrische patiënten dr. Els Maeckelberghe dr. Andrea Ruissen, arts en filosoof (VUmc) Deze dag is gewijd aan vraagstukken in de zorg voor psychiatrische patiënten. In deze tijden van grote waardering van de zelfbeschikking en autonomie van mensen, ook in de psychiatrie, moet dikwijls met moeite een evenwicht gevonden worden tussen respect voor de eigen keuzen van patiënten en ideeën over goede zorg. Op deze dag staat deze kwestie centraal. Na een inleiding waarin de ethische problematiek rond de autonomie van psychiatrische patiënt besproken wordt, wordt ingegaan op enkele recente ontwikkelingen op het gebied van dwang en drang.verder komt het thema van suïcidaliteit en euthanasie bij chronisch psychiatrische patiënten aan de orde. DAG 5 dinsdag 16 juni 2015 Zorgverlening aan mensen met een verstandelijke handicap dr. Els Maeckelberghe Kemke de Haan, Arts VG (Abrona) dr. Madeleine Roovers, ethica (Dichterbij) Op deze dag gaan wij in op de zorg voor mensen met een verstandelijke handicap. Aan de hand van enkele centrale thema s in deze zorgsector zal de praktische betekenis van ethische reflectie worden beproefd. Centraal staan de levens van mensen die meestal niet aan het woord komen: zij die afhankelijk van anderen leven, de niet door keuzevrijheid en individualisme bepaalde mensen. Wat zijn de filosofische uitdagingen bij begrippen als kwaliteit van bestaan en afhankelijke volwassenheid? Daarnaast wordt verkend wat de morele betekenis is van zorg verlenen aan mensen met verstandelijke beperkingen. DAG 6 dinsdag 30 juni 2015 Morele aspecten van palliatieve zorgverlening dr. Gert Olthuis Luuk Timmers, huisarts Op de zesde lesdag besteden we aandacht aan de ethische dimensie van de palliatieve zorgverlening. Drie thema s staan hierbij centraal. Ten eerste, wat is palliatieve zorg eigenlijk? Waarin onderscheidt het zich van andere vormen van zorgverlening? Het begrip kwaliteit van leven speelt hier weer een belangrijke rol. Ten tweede, in module 1 is aandacht besteed aan euthanasie in gevallen van ondraaglijk en uitzichtloos lijden. Op deze dag plaatsen we pijn en lijden in een wijder perspectief, toegespitst op de vraag of pijn en lijden zin hebben. Ten derde, wat betekent een goede dood eigenlijk? Uitgangspunt is de overtuiging dat zorgverleners in de palliatieve sector zich niet alleen moeten richten op een goed leven, maar evenzeer op een goede dood. COR MAAS, GEESTELIJK VERZORGER, HOOFD DIENST GEESTELIJKE VERZORGING EN PASTORAAT DICHTERBIJ De komende jaren zal in de zorgsector de keuze tussen middelen en mogelijkheden steeds pregnanter worden. Dit geldt zeker ook voor de sector voor mensen met een verstandelijke beperking, waar ik werkzaam ben als geestelijk verzorger. In de veelheid en snelheid van veranderingen lijkt het me een morele plicht de waarden die een zorgorganisatie belangrijk vindt, grondig en gezamenlijk te doordenken om te komen tot de juiste keuzes. De cursus Ethiek in de zorgsector biedt daartoe een breed en actueel spectrum van invalshoeken en thema s. Het is voor mij zowel een uitstekende up-date van de grote ethische theorieën alsook een steun bij het doordenken van de zorgwaarden in het huidige beleid en de praktijk. Het is soms een feest van herkenning, soms een confronterende spiegel. Verrijkend vind ik het inzicht van de toenemende noodzaak van de verbinding van ethiek en zingeving via het thema bestaansethiek. De grote variëteit aan deskundige inleiders ervaar ik daarbij als heel inspirerend en leerzaam. 9

12 Isolatie is inhumaan antwoord op onveiligheid De Volkskrant Overzicht data module 2 dinsdag 14 april 2015 dinsdag 28 april 2015 dinsdag 19 mei 2015 dinsdag 2 juni 2015 dinsdag 16 juni 2015 dinsdag 30 juni 2015 begin juli/eind augustus 2015 CHRONISCHE AANDOENINGEN: AUTONOMIE EN AFHANKELIJKHEID DRIE DOORDENKINGEN VAN DE ZORGRELATIE MORELE VRAGEN IN DE ZORG VOOR DEMENTERENDEN ETHISCHE KWESTIES MET BETREKKING TOT AUTONOMIE EN AFHANKELIJKHEID BIJ PSYCHIATRISCHE PATIËNTEN ZORGVERLENING AAN MENSEN MET EEN VERSTANDELIJKE HANDICAP MORELE ASPECTEN VAN PALLIATIEVE ZORGVERLENING DE DATA VAN DE SLOTPRESENTATIES WORDEN NOG VASTGESTELD. ESTHER MERKIES, LOCATIEDIRECTEUR SHDH, HAARLEM Twijfelen mag! Ik ben een twijfelaar. Als kind werd ik niet blij als ik een kadootje mocht uitkiezen. Wat was de beste keus? Tegenwoordig moet ik beslissen over wat goede zorg is. Het is heerlijk om te ervaren dat twijfelen mag, juist goed is. Deze opleiding geeft me handvatten om mijn twijfels uiteen te rafelen. De verschillende filosofische stromingen die we leren helpen me verschillende invalshoeken van dilemma s te bestuderen en de gevolgen van bepaalde invalshoeken te zien. De colleges zijn direct praktisch toepasbaar. De opdrachten zijn, voor een beginner zoals ik, pittig, maar zeer leerzaam. In een tijd waar autonomie en zelfbeschikking veel gebruikte termen zijn, staan we stil bij wat we bedoelen met die begrippen. De ontwikkelingen in de ouderenzorg zijn in volle gang, en vanzelfsprekendheden verdwijnen. Wat is in deze veranderende tijd goede zorg? Eigenlijk zou iedereen die in de zorg werkt met regelmaat stil moeten staan bij ethische dilemma s. Deze opleiding bevestigt dat nog eens. Ik heb nog nooit zo genoten van studeren! JAAP SCHREUDER, HUISARTS EN HUISARTS-OPLEIDER Als praktiserend huisarts en huisarts-opleider heb ik dagelijks met ethische vragen te maken: vragen over begin en einde van het leven, over al dan niet behandelen, maar ook over de autonomie van de patiënt en van de dokter, over de rollen en de betekenis van patiënten en hulpverleners in elkaars levens en over hun onderlinge afhankelijkheden. Ik vond het buitengewoon boeiend om mijn eigen opvattingen in socratische en hermeneutische gesprekken te toetsen aan die van de groepsleden, docenten en de grote denkers. Ik herken veel van wat ik dagelijks meemaak en voel, en vond daar nu ook een duiding voor. Daarnaast ook veel nieuwe inzichten. Door de verwerkingsopdrachten helpt de opleiding me om mijn eigen opvattingen over een aantal ethische kwesties verder te ontwikkelen en helderder te formuleren. Voor mij betekent dit alles een verdieping, die zeer bijdraagt aan zowel de kwaliteit van, als het plezier in, mijn werk als huisarts en als opleider. 10

13 module 3 ETHISCHE PROBLEMEN IN BELEID EN MANAGEMENT VAN DE GEZONDHEIDSZORG Hoofddocenten dr. Hans van Dartel, ethicus (Leids Universitair Medisch centrum) drs. Froukje Weidema, ethica (VU Medisch centrum Amsterdam, GGnet) dr Hans van Dartel drs. Froukje Wiedema In deze module gaat de aandacht uit naar morele problemen in de context van een ziekenhuis en naar de structuren voor de bespreking van morele vraagstukken, bijvoorbeeld toetsingscommissies voor wetenschappelijk onderzoek en ethische commissies voor het bespreken van casuïstiek en beleid. Het gaat ook om de cultuur in een instelling die bepalend kan zijn voor de openheid en bereidheid om over ethische kwesties een gesprek aan te gaan en tot aanvaardbare handelingspraktijken te komen. Voor een beter inzicht in de aard en de complexiteit van morele problemen is begrip van de context van deze problemen en van de organisatie waarin ze zich voordoen, een vereiste. Het gaat daarbij vooral om de wisselwerking tussen de werkvloer en de context van het instellingsniveau. Maar vanaf dag 3 is de context ook landelijk beleid. Op dag 6 kan zelfs de internationale omgeving niet buiten beschouwing blijven. In module 3 laten we specifieke gespreksmetho dieken enigszins los en beoefenen we moreel beraad en ethische reflectie meer en meer zuiver op geleide van inhoudelijke vragen. DAG 1 dinsdag 1 september 2015 Waarden, identiteit, instellingsbeleid dr. Hans van Dartel, ethicus, dr. Thijs Tromp, directeur Reliëf, prof. dr. Paul van Tongeren, filosoof (Wijsgerige Ethiek, RadboudUniversiteit) Een zorginstelling is meer dan een bedrijf. Voor patiënten en bewoners is het een plek waar zij een (soms laatste) toevlucht of heenkomen vinden. Degenen die er werken proberen om het lot van anderen te verbeteren en alle mogelijke hulp te verlenen. Zij brengen daarvoor hun actieve leven in de instelling door. Dat alles vereist dat mensen met emoties, problemen en zorgen in de instelling kunnen omgaan op een herkenbare manier. Herkenbaarheid, ook voor mensen buiten de instelling. Herkenbaarheid die wordt uitgedrukt in de centrale waarden die de cultuur en identiteit van de instelling dragen. Voor de omgang met morele problemen zijn die cultuur en die identiteit van groot belang. Ze werken door in het handelen en conditioneren de mogelijkheden voor moreel beraad. Ook bepalen ze de wijze waarop de soms uiteenlopende werkelijkheden van enerzijds de zorg en anderzijds de organisatie op elkaar kunnen worden afgestemd; hoe managers en zorgverleners met elkaar in gesprek kunnen blijven over de idealen die hen drijven. Module 3 beginnen wij met een verkenning van de moraliteit van de instelling. Hoe kan in een tijd van marktwerking en economisering invulling worden gegeven aan morele idealen van identiteit en samenleving? Welke visie biedt een levensbeschouwing daarbij? Hoe kunnen organisatorische kwesties worden afgestemd op waarden van de zorg zelf? DAG 2 dinsdag 15 september 2015 Ethiekbeleid en de rol van moreel beraad en commissie ethiek dr. Bert Molewijk, ethicus (VU Medisch Centrum) dr. Hans van Dartel, ethicus drs. Froukje Weidema, ethica Wanneer een zorginstelling of een enthousiaste medewerker aan ethiek wil doen is het belangrijk vooraf een heldere visie te ontwikkelen over hoe men over ethiek (activiteiten) denkt en hoe men dat wil organiseren. In het middaggedeelte spreken we daarom gezamenlijk over de volgende thema s: waar is de ethiek en van wie is de ethiek? Hoe organiseer je ethiek? Hoe evalueer je ethiek activiteiten, in het bijzonder moreel beraad? In het avondgedeelte richten we ons op de (veranderende) functie en positionering van commissies ethiek en welke rol zij spelen in het moreel beleid van instellingen. Een andere belangrijke vraag is bovendien hoe klinisch-ethische commissies contact kunnen opbouwen met de werkvloer. Hoe te voorkomen dat de commissie ethiek het ontmoetingspunt wordt voor ethisch geïnteresseerde medewerkers, zonder dat er veel invloed van uitgaat naar de rest van de organisatie? In deze bijeenkomst daarom aandacht voor kwesties die samenhangen met een geïntegreerde aanpak van ethiek in de instelling. 11

14 Specialisten komen met lijst onzinbehandelingen De Volkskrant DAG 3 dinsdag 29 september 2015 Kwaliteit van zorg drs. Froukje Weidema Mensen die binnen een zorgorganisatie werken, hebben allemaal een gemeenschappelijk doel: het verlenen van kwalitatief goede zorg aan zorgvragers. Maar wat nu precies kwaliteit van zorg is, daarover verschillen de meningen. De professional heeft andere ideeën over kwaliteit dan de patiënt. Het management kijkt weer anders aan tegen kwaliteit. Belangrijk is dat dergelijke ideeën niet naast en tegenover elkaar blijven staan, maar dat partijen met elkaar in gesprek worden gebracht, zodat verschillende perspectieven op elkaar worden afgestemd. De afgelopen jaren zijn projecten opgezet in instellingen om de kwaliteit van zorg te verbeteren, bijvoorbeeld bij dwang- en drangtoepassingen in de GGZ. In projecten werden alle betrokkenen met elkaar in gesprek gebracht om creatieve oplossingen te bedenken. Tijdens deze dag onderzoeken we hoe kwaliteitsbeleid vorm gegeven kan worden door het stimuleren van interactie tussen betrokken partijen. Wat is de rol van dialogische ethiek in het kwaliteitsbeleid? In het avonddeel van de bijeenkomst wordt vervolgens gekeken naar de rol van dialoog in implementatieprocessen van moreel beraad in de instelling. Hoe geven we moreel beraad (blijvend) vorm en hoe kunnen we doelstellingen en opbrengsten van moreel beraad dialogisch met elkaar verbinden? DAG 4 dinsdag 13 oktober 2015 Evaluatie van medische technologie dr. Hans van Dartel dr. ir. Rob Reuzel, filosoof (Radboudumc) Technologische mogelijkheden lijken soms het ei van Columbus. In het verleden zijn ze gretig toegepast in de gezondheidszorg. Vaak bleek dat de verwachtingen niet uitkwamen en traden ernstige tegendraadse effecten op. Daarom worden nieuwe technologieën tegenwoordig systematisch beoordeeld op hun waarde. Bij die evaluatie spelen economische, ethische en juridische aspecten een rol. Zorgvuldige evaluatie is echter niet gemakkelijk door de druk die van allerlei kanten wordt uitgeoefend. Daarnaast lijken de ontwikkelingen niet goed democratisch controleerbaar: voor een belangrijk deel zijn ze in handen van technocratische en wetenschappelijke elites. Tegelijk verschuiven de doelen van de vernieuwingen: in plaats van het bestrijden van ziekten komt het verbeteren van de gezondheid en het menselijk functioneren. Enhancement is het leidend begrip voor deze kentering in de medische wetenschappelijke oriëntatie. Het leidt niet alleen tot ethische vragen in de medische praktijk maar ook tot filosofische vragen over hoe wij onze toekomst zien en over onszelf moeten denken. De moeilijkheden die zich bij deze technologische ontwikkelingen voordoen en de morele afwegingen die daarbij aan de orde zijn, worden op deze dag behandeld. DAG 5 dinsdag 3 november 2015 Ethische toetsing van wetenschappelijk onderzoek met mensen dr. Hans van Dartel dr. Martine de Vries, kinderarts (Leids Universitair Medisch Centrum) dr. Frans van Agt, ethicus (Radboudumc) Medisch wetenschappelijk onderzoek heeft de laatste vijftig jaar een grote vlucht genomen. De ontwikkelingen van Evidence based practice zijn zonder de betrokkenheid van wetenschappelijk onderzoek niet voor te stellen. Elk onderzoek moet conform de wet voldoen aan wetenschappelijke en ethische criteria die zich richten op de kwaliteit van het onderzoek en de bescherming van proefpersonen. Een medisch ethische toetsingscommissie beoordeeld daarom alle onderzoeksvoorstellen op deze criteria. Deze dag wordt niet alleen aandacht besteed aan deze toetsingsprocedure maar ook aan andere vragen die de moderne onderzoekspraktijk opwerpt: over de geringe beschikbaarheid van getoetste medicijnen voor kinderen en dementerende ouderen bijvoorbeeld. Of de inclusie van uitbehandelde patiënten. En dus over de overgang tussen wetenschappelijk onderzoek en behandeling. Ook kan het gaan over de werving van proefpersonen in de derde wereld. En over de verwevenheid van wetenschap met profit georiënteerde industrie. Vragen van een op de beroepsbeoefenaar georiënteerde medische ethiek raken hier vanzelf aan indringende vragen van maatschappelijke en politieke ordeningen. JAN DRAPERS, LID MEDISCHE DIRECTIE AMC, AMSTERDAM De opleiding Ethiek in de Zorg biedt precies dat wat ik zocht: een cursus op academisch niveau in de filosofie en ethiek die goed gecombineerd kan worden met mijn werk. Uitdagend en toch te bevatten. Door een groot aantal verschillende docenten wordt aan de hand van herkenbare voorbeelden uit de zorgpraktijk ethische theorieën en de toepassingen daarvan gepresenteerd in een overzichtelijke klas met deelnemers uit alle disciplines. Naast de achtergronden is er veel aandacht en ruimte voor onderlinge dialogen en wordt ervaring opgedaan met de Socratische gespreksmethode. De confrontatie met alle verhalen en meningen geeft een dieper inzicht in mijn eigen beweegredenen en normen. Het zet aan tot verdere studie en motiveert om de technieken ook in de eigen werksituatie toe te passen. 12

15 DAG 6 dinsdag 17 november 2015 Marktwerking in de zorg: rechtvaardigheid, doelmatigheid en betrokkenheid dr. Hans van Dartel drs. Froukje Weidema prof. dr. Paul van Tongeren drs. Cathy van Beek, lid raad van bestuur (Radboudumc) Het zorgstelsel is voortdurend in beweging. Vanwege de maatschappelijke kosten die ermee zijn gemoeid, maar ook door verandering in de visie op verantwoordelijkheid voor gezondheid en welzijn. De zorg kent maatschappelijke grenzen die moreel, economisch en sociaal van aard zijn. Die grenzen liggen niet voor altijd vast maar hebben een constante dynamiek. Tot voor kort werd die dynamiek benaderd vanuit het beginsel van solidariteit en de behoefte aan noodzakelijke zorg. Tegenwoordig staat het begrip marktwerking centraal in de afstemming van zorgaanbod en behoefte. Welke factoren spelen daarbij een belangrijke rol en wat betekent marktwerking voor de zorgvernieuwing, de rechtvaardige verdeling en de verantwoordelijkheid voor noodzakelijke zorg? Die vragen staan centraal op de laatste dag van de cursus aan het slot van de module. Overzicht data module 3 dinsdag 1 september 2015 dinsdag 15 september 2015 dinsdag 29 september 2015 dinsdag 13 oktober 2015 dinsdag 3 november 2015 dinsdag 17 november 2015 dinsdag 1 december 2015 WAARDEN, IDENTITEIT, INSTELLINGSBELEID ETHIEKBELEID EN DE ROL VAN MOREEL BERAAD EN COMMISSIE ETHIEK KWALITEIT VAN ZORG EVALUATIE VAN MEDISCHE TECHNOLOGIE ETHISCHE TOETSING VAN WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK MET MENSEN MARKTWERKING IN DE ZORG: RECHTVAARDIGHEID, DOELMATIGHEID EN BETROKKENHEID SLOTPRESENTATIES 'Bezuiniging' op de zorg lijkt juist geld te gaan kosten Trouw DRS. PETER EVERS, GEESTELIJK VERZORGER WESTFRIESGASTHUIS HOORN Wat betekent de opleiding ethiek in de zorgsector voor mijn praktijk? Tijdens de studie ben ik goed vertrouwd geraakt met de medische ethiek, met name met de nieuwste technische ontwikkelingen op het gebied van prenatale diagnostiek, genetica en de regel- en wetgeving rondom levensbeëindiging. Voor verpleegkundigen en artsen ben ik zo een vakkundig gesprekspartner geworden. Ook de zorgethiek met aandacht voor een filosofische reflectie op zorg en kwaliteit van leven bij chronisch zieken krijgt aandacht. Het doordenken van de begrippen autonomie en afhankelijkheid heeft mij zeer geholpen om patiënten en hun naasten bij te staan. Tot slot is er volop aandacht voor de morele problemen in de context van een ziekenhuis. In ons ziekenhuis ben ik lid van de ethische commissie en gespreksleider voor moreel beraad. De studie heeft mij gevormd tot een meer ervaren ethicus. ENGELIEN HULSMAN, GEESTELIJK VERZORGER STICHTING BRONOVO-NEBO IN DEN HAAG Theoretisch wist ik al het nodige van ethiek; het is alleen niet altijd eenvoudig om die theorie te verbinden met de praktijk, en juist daar helpt de opleiding Ethiek in de zorgsector mij bij. Ethische theorieën worden in deze opleiding niet alleen uitgelegd, maar vaak direct toegepast in casusbesprekingen. Zo n casus wordt meestal ingebracht door een van de deelnemers, die uit verschillende sectoren van de zorg komen en daarin uiteenlopende posities bekleden. Veelkleurigheid en praktijkgerichtheid gegarandeerd! Goedgekozen literatuur en opdrachten dragen ertoe bij dat ik ook tussen de bijeenkomsten door de verbinding tussen theorie en praktijk blijf leggen. Maar het belangrijkste is dat ik gaandeweg ontdek hoe ik beter om kan gaan met de ethische vragen die ik tegenkom in de organisatie waarin ik werk. 13

16 Omvang en periode De opleiding Ethiek in de zorgsector is een part-time opleiding van een jaar. Het onderwijsprogramma bestaat uit 3 modulen van elk 6 lesdagen met telkens minstens 2 weken tussen de lesdagen. De lesdagen beginnen s middags om uur en eindigen s avonds om uur. Tussen het middaggedeelte en het avondgedeelte wordt een gezamenlijke maaltijd genoten. Hierdoor is er volop gelegenheid tot het uitwisselen van ervaringen en het leggen van contacten met collega s uit andere instellingen. Er wordt uitgegaan van een tijdsinvestering van de deelnemers van in totaal ongeveer 480 uur. Hierbij is de voorbereiding van afsluitende gesprekken en presentaties en het maken van een werkstuk inbegrepen. Voor voorbereiding en verwerking per lesdag moet gerekend worden op een studietaak van ruim 13 uur. De opleiding vindt plaats op het terrein van het Radboudumc te Nijmegen. De locatie is goed te bereiken met de auto en het openbaar vervoer. De eerste module begint op 13 januari 2015 en loopt tot en met 7 april De tweede module loopt van 14 april 2015 tot en met 30 juni De derde module begint op 1 september 2015 en loopt tot en met 1 december Na iedere module is er een afsluitende bijeenkomst. Bij de planning van de lesdagen is zoveel mogelijk rekening gehouden met schoolvakanties in alle regio s. Toetsing en diplomering Per module wordt het leerresultaat van de deelnemers getoetst in een afsluitend gesprek of naar aanleiding van een schriftelijk product. Voor de voorbereiding hiervan is een tijdsinvestering van ongeveer 40 uur per gesprek begroot. Heeft de deelnemer alle drie de modulen met een positief resultaat afgesloten dan ontvangt hij of zij het diploma Ethiek in de zorgsector. Raad van Advies De opleiding wordt bijgestaan door een Raad van Advies. Deze bestaat uit vertegenwoordigers van organisaties en instanties die belang hebben bij een hoogwaardige postacademische beroepsopleiding Ethiek in de zorgsector. Dit zijn bijvoorbeeld het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en de Vereniging van zorginstellingen Reliëf. Daarnaast hebben enkele onafhankelijke deskundigen zitting in de Raad. De betekenis van de Raad van Advies is met name gelegen in de garantie dat de opleiding goed afgestemd is en blijft op het afnemend veld. Accrediteringen De opleiding is geaccrediteerd door de volgende beroepsverenigingen: de KNMG (40 uur), Verenso (40 uur), de Nederlandse Vereniging voor Artsen in de Zorg voor mensen met een verstandelijke handicap (40 uur) en het accreditatiebureau Sociale Geneeskunde (22 punten). De opleiding is ook geaccrediteerd door het accreditatiebureau Medische specialisten, de Vereniging voor Geestelijk Verzorgers in de Zorg (VGVZ), de accreditatiecommissie van het Kwaliteitsregister Verpleegkundigen en door het bureau Accreditatie Deskundigeheidsbevorderende activiteiten Paramedici (ADAP). Voor andere beroepsgroepen is het mogelijk accreditatie aan te vragen. Neem voor meer informatie contact op met mw. Simone Naber. Kosten De opleiding kost 5950,-. Dit is inclusief studiehandleiding, reader, koffie, thee en de maaltijden en diploma. Reiskosten zijn niet bij de prijs inbegrepen. Degenen voor wie de kosten niet of slechts gedeeltelijk door de werkgever worden gedragen, maken wij er graag attent op dat opleidingen doorgaans fiscaal aftrekbaar zijn. Secretaresse Op het secretariaat van de sectie EFG is Gerdie van Uden degene bij wie u in eerste instantie terecht kunt als het gaat om Ethiek in de zorgsector. Zij houdt de administratie en de boekhouding bij en verbindt u zonodig door met de onderwijscoördinator. Tel. (024) Gerdie.vanUden@ Radboudumc.nl Aanmelding Voor de opleiding, die start in januari 2015, zijn maximaal 30 plaatsen beschikbaar. U kunt zich aanmelden door middel van het aanmeldingsformulier achterin deze brochure. Uw inschrijving is definitief wanneer wij uw betaling ad 5950,- hebben ontvangen. Betalen kunt u na ontvangst van de factuur. U kunt zich ook digitaal aanmelden via Wij sturen u dan een bevestiging van uw inschrijving met een uitnodiging voor de eerste bijeenkomst. U kunt u inschrijven tot 1 december Mocht u onverhoopt niet in de gelegenheid zijn de opleiding geheel te doorlopen, dan kunt u zich laten vervangen voor het resterende gedeelte. Betaalde opleidingskosten kunnen niet gerestitueerd worden. Winnaar van de NVBE*-prijs 2012 NEDERLANDSE VERENIGING VOOR BIO-ETHIEK De Nederlandse Vereniging voor Bio-Ethiek reikt eenmaal per 3 jaar een prijs uit aan een activiteit die, of een product dat, in haar ogen bij uitstek de bio-ethiek stimuleert, de kwaliteit van ethische discussies verhoogt en ook goed is opgezet en uitgewerkt. In 2012 heeft zij deze prijs toegekend aan de Postacademische Beroepsopleiding Ethiek in de zorgsector, ex aequo met de website waardenweb.nl. In het juryrapport spreekt de jury van een zeer goed doordacht en vormgegeven programma, een uitstekende inleiding in de belangrijkste vragen waarmee zorgprofessionals worden geconfronteerd. De deelnemers worden uitgedaagd hun eigen visie te vormen en zij leren morele vraagstukken binnen hun beroepspraktijk bespreken. De jury heeft ook waardering voor het feit dat de opleiding zelfkritisch is gebleven en niet stil is blijven staan. Het programma van de opleiding in 2012 had moeilijk actueler kunnen zijn. 14

17 Aanmeldingsformulier Postacademische beroepsopleiding Ethiek in de Zorgsector 2015 U wordt verzocht dit formulier in te vullen met zwarte balpen/fineliner in blokletters. De door u verschafte informatie zal vertrouwelijk behandeld worden. De inschrijving staat open tot 1 december Aanmeldingen gelden in volgorde van binnenkomst. Persoonlijke gegevens Naam Voornamen indien gehuwd: meisjesnaam Geboortedatum Privé-adres Postcode Telefoonnummer Eventuele dieetwensen Roepnaam Geboorteplaats Woonplaats adres Man / vrouw Titel WERK Naam instelling Adres Postcode instelling Telefoonnummer Mobiel telefoonnnummer Plaats Telefax adres Functie Opleiding vanaf voortgezet onderwijs Instelling + studierichting Plaats Tijdvak Jaar diploma 15

18 Beroepservaring Instelling Plaats Tijdvak Functie Beroepsperspectieven Omschrijf hier kort uw ambities en uw verwachtingen van de bijdrage die de opleiding kan geven aan het realiseren van deze ambities Overige opmerkingen Bekendheid met Ethiek in de zorgsector uit een tijdschrift, nl: naam tijdschrift via mailing aan directeuren via mailing aan MEC s via een deelnemer van eerdere jaren, nl: naam deelnemer via een van de docenten, nl: naam docent anders, nl: De kosten van de opleiding, ad 5950,- worden overgemaakt na ontvangst van de factuur. De factuur wordt betaald door: de instelling waar ik werk mij persoonlijk (slechts 1 hokje aankruisen) Datum Plaats Handtekening De inschrijving staat open tot 1 december Dit aanmeldingsformulier kunt u gefrankeerd toezenden aan: Radboudumc IQhealthcare, sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde t.a.v mw. drs. Simone Naber Postbus 9101, huispost 114 IQhealthcare 6500 HB Nijmegen

19 Toon Tellegen 's Ochtends, als ik wakker word, zei de slak, dan heb ik altijd zo'n pijn aan mijn steeltjes. O ja? zei de giraffe. Wat grappig! Ik ook. Net alsof ze steken. Ja, zei de slak. Alsof ze in brand staan. Alsof iemand hard aan ze trekt, zei de giraffe. Ja, zei de slak. Zo'n pijn is het. Ze knikten naar elkaar en waren trots op hun gemeenschappelijke ochtendkwaal. Kijk, zei de giraffe, dat kan ik nou nooit eens uitleggen aan de mus. Nee, zei de slak. Of aan de schildpad. Hoewel ik het met hem wel over verbouwen kan hebben, Verbouwen? vroeg de giraffe. Wat is dat?? En hij zette zeer grote ogen op. Ja... zei de slak met een trage, gewichtige stem, dat is heel moeilijk uit te leggen. Uit langzaam, zo snel als zij konden, Querido 1989, derde uitgave (1990), pag 44.

20 Part-time postacademische beroepsopleiding ETHIEK IN DE ZORGSECTOR Sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Genees kunde van het Radboudumc Over EFG De sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde is onderdeel van het Scientific Institute for Quality of Healthcare, een van de afdelingen van het Radboudumc. De sectie is in haar huidige vorm tot stand gekomen in Vanaf het begin van de medische faculteit in 1951 heeft onderwijs in ethiek en filosofie deel uitgemaakt van het medisch onderwijsprogramma. Op dit moment heeft de sectie vier verschillende taken: Ontwerp: Jet Westbroek, Idee & Ontwerp, Nijmegen Onderwijs De sectie Ethiek draagt bij aan de kwaliteit van de zorg door onderwijs en scholing vanuit ethisch perspectief aan studenten, professionele zorgverleners en onderzoekers. Binnen dit ethisch perspectief vormen humaniteit, integriteit en bewogenheid kernwaarden. Onderzoek De sectie verricht onderzoek op een aantal gebieden zoals bijvoorbeeld patiënt gecentreerde zorg, professionaliteit van zorgverleners, value based healthcare, verantwoorde innovatie, klinische ethiek en besluitvorming rond het levenseinde. Klinische ethiek In het academisch ziekenhuis wordt ondersteuning gegeven aan de ethische commissie en toetsingscommissie. Daarnaast worden moreel beraad, casusanalysen en ethische consultaties in klinische afdelingen verzorgd. Ook in andere zorginstellingen worden klinisch-ethische activiteiten verricht. Dienstverlening Vanuit de sectie wordt intensief deelgenomen aan het publieke debat. In populaire media wordt aan de meningsvorming bijgedragen. Daarbij wordt een heel scala van opleidingsactiviteiten zoals cursussen, seminars en congressen aangeboden.