21e jaargang. Part-time postacademische beroepsopleiding. Sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Genees kunde van het UMC St Radboud Nijmegen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "21e jaargang. Part-time postacademische beroepsopleiding. Sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Genees kunde van het UMC St Radboud Nijmegen"

Transcriptie

1 Winnaar van de Part-time postacademische beroepsopleiding ETHIEK in de zorgsector Sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Genees kunde van het UMC St Radboud Nijmegen 21e jaargang Nederlandse Vereniging voor Bio-Ethiek NVBE*-prijs 2012

2 Vlinders in mijn hoofd Wanneer je alles kalm ondergaat, ga je kalm ten onder Moeten principes principieel op de eerste plaats komen, of verdienen ze dat ook? Met het heden dat verleden wordt, wordt iets sterfelijks eeuwig. Veel mensen komen pas echt tot zichzelf wanneer ze heel ver weg zijn! Liefde wordt geboren en sterft maar heeft geen leeftijd. Het unieke van de mens is dat hij het denkt te zijn! Wie leeft van complimenten sterft aan verwijten. Geven aan elkaar kost minder dan geven om elkaar. Creativiteit is de zeldame combinatie van zorgeloosheid en rusteloosheid. Het bewustzijn van groter samenhangen leidt zelden tot groter bescheidenheid Kennis leert wat mogelijk is, ervaring wat onmogelijk! De prijs van de vooruitgang is dat men niet meer tevreden mag blijven over iets waar men tevreden mee is. De meeste mensen gaan pas relativeren wanneer ze écht niet anders meer kunnen. Begrip is een van de weinige dingen in het leven die je nooit moet zoeken en alleen maar kunt vinden. Aforismen van Ignace Schretlen in: Voorbij en daarna. Adr. Heinen Uitgevers, s-hertogenbosch, 2002, pp 49-50

3 Part-time postacademische beroepsopleiding ETHIEK in de zorgsector Sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Genees kunde van het UMC St Radboud Nijmegen IQ Healthcare Sectie Ethiek Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde (EFG) Universitair Medisch Centrum (UMC) St Radboud Postadres Postbus 9101 Huispost 114 IQ Healthcare 6500 HB Nijmegen Opleiding tot aanvullende deskundigheid inzake ethische aspecten van het werk van hoger opgeleiden in de zorgsector. De opleiding Ethiek in de zorgsector is een activiteit van de Sectie Ethiek Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde van IQ Healthcare van het Universitair Medisch Centrum St Radboud te Nijmegen in samenwerking met de sectie Gezondheidsethiek en Wijsbegeerte van de Universiteit Maastricht, de Universiteit voor Humanistiek en de Vrije Universiteit Amsterdam. De opleiding is ontwikkeld voor hoger opgeleide managers en professionals in de zorgsector. Bezoekadres Geert Grooteplein 21 looproute 114 T (024) of (024) F (024) onderwijscoördinator c.bal@iq.umcn.nl Internet LinkedIn groep Ethiek in de zorgsector Deelnemersgroep Ethiek in de zorgsector 2013 foto: An Stalpers Winnaar van de NVBE*-prijs 2012 Nederlandse Vereniging voor Bio-Ethiek De Nederlandse Vereniging voor Bio-Ethiek reikt eenmaal per 3 jaar een prijs uit aan een activiteit die, of een product dat, in haar ogen bij uitstek de bio-ethiek stimuleert, de kwaliteit van ethische discussies verhoogt en ook goed is opgezet en uitgewerkt. In 2012 heeft zij deze prijs toegekend aan de Postacademische Beroepsopleiding Ethiek in de zorgsector, ex aequo met de website waardenweb.nl. In het juryrapport spreekt de jury van een zeer goed doordacht en vormgegeven programma, een uitstekende inleiding in de belangrijkste vragen waarmee zorgprofessionals worden geconfronteerd. De deelnemers worden uitgedaagd hun eigen visie te vormen en zij leren morele vraagstukken binnen hun beroepspraktijk bespreken. De jury heeft ook waardering voor het feit dat de opleiding zelfkritisch is gebleven en niet stil is blijven staan. Het programma van de opleiding in 2012 had moeilijk actueler kunnen zijn. 1

4 Waarom de opleiding Ethiek in de Zorgsector? Al jarenlang bestaat in de zorgsector zelf grote belangstelling voor ethische vragen. Voor grote ethische vragen rond kunstmatige voortplanting, genetica, euthanasie en andere beslissingen rond het levenseinde. Voor vragen rond de inzet van steeds vernuftigere en steeds grootscheepsere medisch-technische hulpmiddelen. Maar ook voor kleine, alledaagse ethische vragen bijvoorbeeld rond de omgang met de allerzwakste zorgbehoevenden, of ook met relatief sterke zorgbehoevenden die zorg mijden. Vragen of iets mag en vragen wat goede zorg is. Zorg-ethische vraagstukken gaan de gehele samenleving aan. Niet alleen omdat ieder van ons zich vroeg of laat wel enige tijd aan de zorg van professionals moet toevertrouwen, niet alleen omdat wij allen de kosten van de zorg opbrengen. Maar vooral ook omdat we door onze zorg om de zorg uitdrukken dat we medemensen zijn, dat we een samenleving zijn. Als er schandalen zijn in de zorgsector voelen we een collectieve schaamte. Dat het niveau van een beschaving zich manifesteert in de kwaliteit van haar bekommernis om de allerzwaksten is niet toevallig een cliché. De steeds sterker wordende belangstelling voor ethische vragen in zorgsector en samenleving heeft haar weerslag gehad op de universiteiten. De wijsgerige ethiek, de ethiek van de zorg, de bio-ethiek, de medische ethiek, zij hebben de laatste jaren een hoge vlucht genomen. Vandaar dat het Ministerie van Onderwijs & Wetenschappen de instellingen voor hoger onderwijs heeft opgeroepen hun verantwoordelijkheid te nemen en zorg te dragen voor de ontwikkeling van ethische expertise in diverse sectoren van de samenleving, met name in de zorgsector. De Postacademische Beroepsopleiding Ethiek in de zorgsector is een antwoord op deze oproep. Zij start in 2014 voor de 21ste maal. De formalisering van de Toetsingscommissies, de Kwaliteitswet Zorginstellingen uit 1996, de checklists van de inspectie, het zijn allemaal impulsen voor zorginstellingen om een optimaal moreel beraad tot kern van hun bedrijfscultuur te maken.maar ook de bekommernis om hun medewerkers die willen nadenken en communiceren over de ethische kant van hun werk, zet daartoe aan. Deelnemen aan Ethiek in de zorgsector is een goede manier om daarmee te beginnen maar ook om daarmee dóór te gaan. Voor wie is Ethiek in de Zorgsector bestemd? De opleiding Ethiek in de zorgsector richt zich op hoger opgeleide managers en professionals, dus artsen, hoger opgeleide verpleegkundigen, sociaal-pedagogische hulpverleners, therapeuten, geestelijk raadslieden, vertrouwenspersonen, coördinatoren, leidinggevenden, leden van medisch-ethische commissies, bestuursleden en adviseurs. Onder zorgsector verstaan wij ziekenhuizen, verpleeghuizen, gezinsvervangende tehuizen, instellingen voor mensen met een verstandelijke beperking (inclusief geïntegreerde woonvormen), verzorgingshuizen, psychiatrische inrichtingen en thuiszorg. Voor deelname is een vooropleiding op HBO- of academisch niveau noodzakelijk. 20 à 30 procent van de te bestuderen literatuur is in het Engels. Wat beoogt de opleiding? Algemene doelstelling van de opleiding is mensen uit bovengenoemde doelgroepen zodanig theoretisch en praktisch te scholen in de omgang met ethische problemen dat zij daardoor voor hun organisatie een belangrijke meerwaarde krijgen. In concreto betekent dit een scholing in: het signaleren, analyseren en interpreteren van morele aspecten; het communiceren en argumenteren over deze aspecten en het organiseren van deze communicatie; het afronden van deze processen in beslissingen of adviezen. Onderwijskundige stijl van de opleiding De onderwijskundige stijl van de opleiding heeft de volgende karakteristieken: De onderwerpen die aan de orde komen zijn ethische problemen die feitelijk binnen de zorgsector als probleem leven, dus geen louter academische kwesties. Deze problemen worden bestudeerd en overdacht aan de hand van aan de praktijk ontleende voorvallen en voorbeelden. De hoorcolleges zijn relatief kort, de deelnemers zijn veel aan het oefenen. Er wordt uitdrukkelijk beoogd verschillen tussen deelnemers in levensbeschouwing, in achtergrond, in werksituatie, op een positieve manier te laten werken. Er wordt kennisgemaakt met diverse ethische benaderingen. Hierdoor leren de deelnemers op verschillende manieren tegen de problemen aankijken. Ze zullen ook in staat zijn de specifieke waarde van de te onderscheiden benaderingen te zien. Steeds staat de betekenis voor de praktijk van alles wat er binnen de opleiding gebeurt, voorop. Terugkomdagen Voor voormalige deelnemers organiseren wij regelmatig een Terugkomdag. Op een Terugkomdag stellen we een thema aan de orde dat niet of slechts in beperkte mate aan de orde is geweest in de opleiding zelf, dat inhoudelijk past in het kader van de opleiding en dat op dat moment volop in discussie is. Geluk en dankbaarheid Commercie in de Gezondheidszorg, Hulp bij zelfdoding ingeval van psychisch lijden, Mijn collega maakt er een potje van... Wat te doen?, Grenzen aan de zelfbeschikking zijn voorbeelden. 2

5 In 2006 was er een Terugkomdag met als thema ' Perverse aspecten van kwaliteitszorg in zorginstellingen'. In 2008 was het thema: Medische missers en wantoestanden in de zorg. Wat kan ethiek eraan doen?, in 2010 Ouderdom en dood en in 2012 Multiculturaliteit en zorg. Door de Terugkomdagen blijven ex-deelnemers voeling houden met hun interesse in Ethiek in de zorgsector, ze scholen zich bij en ze onderhouden hun netwerk met gelijkgeïnteresseerden. Onderwijscoördinator De coördinatie van de opleiding is in handen van mw drs drs C.P.M. Bal. Mevrouw Bal is verantwoordelijk voor de inhoudelijke eenheid, de samenhang en de afstemming van de inhouden van de modulen, alsmede voor het organisatorisch en didaktisch kader van de opleiding en de bewaking van en de zorg voor de kwaliteit. Tevens is zij verantwoordelijk voor de werving van deelnemers en de profilering van de opleiding. Zij is degene bij wie u nadere informatie kunt inwinnen en eerste aanspreekpunt tijdens het opleidingstraject. Tel. (024) en (06) Zij is telefonisch bereikbaar van maandag tot en met woensdag, in principe van 9.00 tot uur. c.bal@iq.umcn.nl Verder onderwijs Naast Ethiek in de zorgsector organiseert de sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde ook de kortere en specifiekere cursus Ethiek in de Huisarts praktijk, geaccrediteerd voor 21 uur. Deze vindt steeds in het najaar plaats. Meer informatie vindt u op Ook kunt u doorstromen naar de internationale Erasmus Mundus Master of Bio-ethics, die fulltime (1 jaar) of parttime (2 jaar) is te volgen. Deze opleiding verzorgt Ethiek Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde met Leuven en Padua als partners. Als alumnus van Ethiek in de Zorgsector krijgt u 9 ects vrijstelling. Zie nl of informeer bij Wim Dekkers w.dekkers@iq.umcn.nl of bij Simone Naber s.naber@iq.umcn.nl Het kan voorkomen dat zich tussen het moment van verschijnen van deze brochure en het moment van realisatie van de opleiding, wijzigingen in het docentenbestand voordoen. Deelnemers over de opleiding Drs. Ben Steultjens, psychotherapeut, ouderenpsychiatrie, Riebeeckhof, GGZ Centraal, Hilversum Ethiek in de zorgsector had mij meteen in de ban. Al in mijn eerste bijeenkomst was ik in de gelegenheid een persoonlijke casus te bespreken over autonomie en afhankelijkheid. De Socratische methode laat je stil staan bij je drijfveren, je verbondenheid en de wederzijdse afhankelijkheid in vriendschapsrelaties. Dat wat op het eerste gezicht vanzelfsprekend lijkt, blijkt een rijke achtergrond te hebben en te maken te hebben met eerder gemaakte keuzes. Deze vorm van persoonlijk onderzoek daagt uit om dit ook te doordenken in de professionele praktijk. In die zin is Ethiek in de zorgsector voor mij als psychotherapeut ook een verdieping van die praktijk. Ik hoop dat het een opstap wordt naar het daadwerkelijk werk maken van ethiek in de dagelijkse praktijk van mijn zorginstelling. Drs. Helma Meeuwissen, directeur locaties BL/APH, Stichting Hervormde Diakonale Huizen, Haarlem In mijn baan als directeur bij een organisatie voor ouderenzorg ben ik dikwijls bezig met beleidszaken. Vaak is dit ingegeven door de externe werkelijkheid: een nieuw regeerakkoord, eisen van verzekeraars, een ander CAO, de vergrijzing in Nederland, etc. De ontwikkelingen volgen elkaar zo snel op, dat je niet altijd de tijd neemt om stil te staan bij de waarden van je organisatie. Kloppen ze nog? Zijn ze veranderd in de tijd? Kan ik vanuit die waarden de beslissingen nog uitleggen aan cliënten en medewerkers? De opleiding heeft me geholpen om opnieuw de verdieping te zoeken rond thema s die in mijn werk belangrijk zijn zoals autonomie, vertegenwoordiging en wilsverklaringen. Er zijn weer nieuwe nuances toegevoegd. De literatuur behandelt zowel klassiekers zoals oude filosofen, als beschouwingen die heel dicht aansluiten op de gezondheidszorg anno nu. Die mix, samen met de uitstekende colleges, is erg inspirerend. Daarnaast worden tijdens de lesdagen ook diverse technieken behandeld waarmee je gesprekken rond ethische dilemma s kan voeren. Ik merk dat ik die steeds vaker gebruik in mijn werk, al hebben ze nog lang niet het niveau van de docenten! Er is me regelmatig gevraagd waarom ik naast mijn drukke voltijds baan nou nog zo n pittige studie ging doen. Het vraagt inderdaad wel wat tijdsinvestering, maar de energie die je ervoor terug krijgt in je werk is het dubbel en dwars waard! 3

6 module 1 Ethische vragen rond het begin en einde van het leven Hoofddocent mw drs drs J. Hermens (Fontys Hogescholen) dag 1 dinsdag 7 januari 2014 Verkenning van verschillende ethische benaderingen In de introductie krijgt u een overzicht van verschillende theorieën die binnen de ethiek functioneren. Vervolgens maakt u nader kennis met een aantal benaderingen van ethische problemen. De betekenis van de verschillende benaderingen kan worden vergeleken naar aanleiding van hun bijdrage aan het verkrijgen van inzicht in de ethische vraagstukken rond begin en einde van leven. Omgang met de benaderingen wordt aangeleerd via casusbesprekingen. U maakt bovendien kennis met de Socratische gesprekswijze, waarmee niet alleen een ethisch probleem kan worden besproken, maar ook de manier waarop mensen met elkaar communiceren en zouden willen communiceren. mw drs drs J. Hermens De ethiek kan ons helpen onze morele vooronderstellingen beter te expliciteren, ze kritisch te bezien of beter te onderbouwen. We besteden aandacht aan drie grote stromingen in de ethiek: utilisme, deugdethiek en deontologie. De eerste beoordeelt de moraliteit van een handeling vooral naar de consequenties ervan, de tweede gaat vooral uit van morele principes en van de intentie waarmee gehandeld wordt en de laatste stelt zich de vraag wat is een goed leven, en past deze handeling daar in? Ook bespreken we twee verschillende methoden om een concreet medischethisch probleem te benaderen: de analytische en de hermeneutische methode. De eerste methode is gericht op de oplossing van een probleem en werkt met een stappenplan om tot een concreet handelingsadvies te komen. De tweede, die onder andere gebaseerd is op de eerdergenoemde deugdethiek, is eerder gericht op verheldering van een probleem. Zij stelt zich de vraag: waarom is deze handeling zo problematisch volgens ons? en kijkt daarbij naar onze eigen waardepatronen. Beide methoden zullen we oefenen, eerst naar aanleiding van een casus uit de neonatologie en vervolgens door twee van de morele dilemma s uit de beroepspraktijk van de deelnemers te analyseren. dag 2 dinsdag 21 januari 2014 Prenatale diagnostiek prof. dr G. de Wert (Health, Ethics and Society, Universiteit Maastricht) mw drs drs J. Hermens Aan de orde komt een groot aantal ethische vragen die te maken hebben met wat medisch mogelijk is na de conceptie maar voorafgaand aan de geboorte van een kind: de mogelijke soorten van tests, de verhouding van preventie en therapie, de verhouding van tests en behandelingsmogelijkheden, de effecten van tests op de abortuspraktijk en maatschappelijke effecten van tests. De waarde van de verschillende typen ethische theorie voor de omgang met deze problemen wordt in casusbesprekingen gezamenlijk onderzocht en gewogen. Als verdieping zal er een lezing en aansluitend discussie zijn over het thema moreel relativisme en moreel absolutisme. Hierbij gaat het onder andere over het probleem van de fundering van morele opvattingen in een tijd dat er geen eenduidige morele standaard meer is, zoals een religieus kader. dag 3 dinsdag 4 februari 2014 Alternatieve vormen van voortplanting besproken in een Socratisch gesprek mw drs drs J. Hermens mw dr L. van der Scheer mw drs D. Bauduin Enerzijds is het thema met de eerste helft van de titel aangegeven: de verschillende ethische vragen in verband met alternatieve vormen van bevruchting en voortplanting: in-vitrofertilisatie, kunstmatige inseminatie, spermadonorschap en draagmoederschap. Vragen naar de verlangens en de rechten waarop deze technieken aansluiten en vragen naar de condities voor verantwoorde toepassing. Anderzijds zal de gesprekswijze waarmee deze thematiek wordt verkend (het Socratisch gesprek), slechts één beperkt onderwerp toelaten. Maar deze gesprekswijze biedt wèl de gelegenheid om een tweede thema, nl. dat van de verhouding tussen verschillende partners in het morele beraad inzake problemen als deze aan de orde te stellen. 4

7 dag 4 dinsdag 11 maart 2014 Ethiek en genetica prof. dr G. de Wert mw dr I. van der Burgt (UMC St Radboud) Genetische screening en advisering zijn snel groeiende onderdelen van de preventieve en perinatale geneeskunde. Regelmatig worden nieuwe markers vastgesteld voor bepaalde ziekten en vooral ten aanzien van chronische ziekten die op latere leeftijd optreden bestaan hooggespannen verwachtingen. Over de doorwerking van die kennis in de medische praktijk bestaat echter nog veel onzekerheid, ook over de morele kanten ervan. Problemen van discriminatie, sociale stigmatisering, kosten/baten analyses en de gevolgen voor de ethiek van de voortplanting zijn nog niet opgelost en soms nog niet eens helder geformuleerd. Welke fundamentele waarden zijn hierbij betrokken? Moet hier sprake zijn van morele restrictie of van een laisser-faire beleid? dag 5 dinsdag 25 maart 2014 Euthanasie en hulp bij zelfdoding prof. dr E. van Leeuwen (UMC St Radboud) drs drs G. Kimsma (UMC St Radboud) Het wettelijk kader voor de euthanasie en/of hulp bij zelfdoding, zoals dat onlangs in Nederland tot stand is gekomen, is gebaseerd op een compromis tussen een hermeneutische morele benadering van het sterven en van de menselijke waardigheid en een analytische, op juridische procedures en wettelijke vrijheid gerichte benadering van het maatschappelijk probleem. Tijdens deze cursusdag zal aandacht worden besteed aan de morele kanten van de medische stervensbegeleiding en de waardering van zinperspectieven. dag 6 dinsdag 1 april 2014 Kwetsbaarheid en eindigheid mw dr J. Wojtkowiak (Universiteit van Humanistiek) mw W. Göttgens-Jansen, apotheker, MA (UMC St Radboud) Het debat over euthanasie en palliatieve zorg wordt vooral in medische en juridische termen gevoerd. De vraag hoe je met de dood kunt leven blijft onderbelicht. Op deze dag staan we hier wél bij stil. Samen ondernemen we een speurtocht naar een antwoord op de dood. Van de existentiële psychotherapie van Irvin Yalom naar de klassieke levenskunst en naar het werk van de auteurs Enquist, Hemmerechts en De Martelaere. Bestaat er een vrouwelijke benadering van de dood? Is dood misschien minder dood dan we dachten, zoals Pim van Lommel in Eindeloos bewustzijn suggereert? Ook de lering van boeddhistische denkers over de dood komt aan de orde. En terug in de westerse wereld confronteren we de bewondering voor de natuur van Franciscus van Assisi met die van Richard Dawkins. Goed hulpverlenerschap bij levenseindevraagstukken vraagt een eigen bereflecteerde houding ten aanzien van kwetsbaarheid en eindigheid. Drs. Kok Klever, geestelijk verzorger, Viva! Zorggroep, Heemskerk Mijn werkgever, de ViVa! Zorggroep, is een middelgrote zorgorganisatie die een breed pakket van zorg aanbiedt, zowel in de thuissituatie als in een groot aantal verpleeghuizen en zorgcentra. Momenteel bevinden we ons in de fase van het formuleren van ethisch beleid, alsmede van het opzetten van een ethische commissie. Tevens introduceren we moreel beraad in de breedte van onze organisatie. Het gaat daarbij bv. over afhankelijkheid van cliënten t.o.v. de zorg, privacy, of keuzes met betrekking tot het levenseinde. Door mijn deelname aan Ethiek in de zorgsector kan ik hierbij een dragende en stimulerende kracht zijn. Theorie en werkpraktijk vloeien in elkaar over en bevruchten elkaar wederzijds. Persoonlijk ervaar ik de opleiding als een verrijking. Het is voor mij een prachtige nieuwe uitdaging voor (waarschijnlijk) de laatste 9 jaar van mijn arbeidzaam leven. 5

8 overzicht data module 1 dinsdag 7 januari 2014 dinsdag 21 januari 2014 dinsdag 4 februari 2014 dinsdag 11 maart 2014 dinsdag 25 maart 2014 dinsdag 1 april 2014 dinsdag 8 april 2014 Verkenning van verschillende ethische benaderingen Prenatale diagnostiek Alternatieve vormen van voortplanting besproken in een Socratisch gesprek Ethiek en genetica Euthanasie en hulp bij zelfdoding Kwetsbaarheid en eindigheid Eindgesprekken Drs. Robert Meijburg, verpleegkundig specialist/verpleegkundig opleider, Parnassia Groep, Den Haag De opleiding Ethiek in de zorgsector sluit goed aan bij mijn werk als verpleegkundig specialist en verpleegkundig opleider. Handboeken en protocollen geven tegenwoordig een goede basis voor verantwoorde zorg, maar betekent dat automatisch dat je daarmee ook goed handelt? En wie bepaalt eigenlijk wat goede zorg is? Tijdens de opleiding worden veel actuele ontwikkelingen op het grensvlak van gezondheidszorg en maatschappij besproken. Tijdens elke opleidingsdag is er zowel aandacht voor de grote (ethische) theorieën, als ook voor een concrete zorgvraag waar een concreet antwoord voor nodig is. Dat maakt de opleiding voor mij zo interessant, je leert enerzijds vanuit een breder perspectief te kijken en anderzijds biedt elk college/ practicum ook handvatten voor mijn werk op de volgende dag. Beate Janssen van Raay, Klachtenbemiddelaar, Waterlandziekenhuis, Purmerend De opleiding Ethiek in de zorgsector biedt een verfrissend tegenwicht tegen de tijdgeest, waarin alles vanuit economisch perspectief bekeken wordt. Zeker in de zorgsector, waar kosteneffectiviteit en efficiency op dit moment het debat bepalen. Deze opleiding geeft je handvatten om goed onderbouwd met argumenten uit een andere hoek te komen en daarmee de ethiek een plaats te geven waar zij die verdient: in het hart van de zorg. Je krijgt een goed overzicht van stromingen door de eeuwen heen, en daarnaast goede handvatten om ethische discussies op de werkvloer aan te gaan. Niet door moraliserend uit te leggen hoe het moet, maar door ethische drijfveren van mensen boven tafel te krijgen. Dit werkt ook in een conflict tussen patiënt en zorgverlener vaak heel verhelderend: het gesprek uit het juridische trekken door ethische vragen te stellen, werkend vanuit de kernvraag: wat verstaan wij onder goede zorg? 6

9 Instellingen waarvan een medewerker deel heeft genomen aan de opleiding Ethiek in de zorgsector Abrona (voorheen Sterrenberg) Huis ter Heide Academisch Medisch Centrum Amsterdam Academisch Ziekenhuis Groningen Academisch Ziekenhuis Maastricht Accare Assen Achmea Zorg en Gezondheid Leiden Albert Schweitzer Ziekenhuis Dordrecht Altrecht (GGZ-instelling) Den Dolder Alysis Zorggroep Zevenaar Amaris Theodotion Laren Amerpoort Baarn Amphia Ziekenhuis Breda Apotheek aan Zee Noordwijk Apotheek Flohil Bemmel APZ Drenthe locatie Beilen Beilen Arienszorgpalet Enschede ASVZ locatie Merwebolder Sliedrecht ASVZ Van Koetsveld Zwolle ASVZ Zuid-West Sliedrecht Atlant Zorggroep vph Heemhof Atrium Medisch centrum Heerlen Avans Hogeschool Breda AVEANT Utrecht Bartiméushage Doorn BAVORNO Groep Rotterdam Berchhiem Burgum Bosch Medicentrum s Hertogenbosch BovenIJ ziekenhuis Amsterdam BrabantZorg Veghel Canisius-Wilhelmina Ziekenhuis Nijmegen Carint Delden Catharinaziekenhuis Eindhoven Cello Bestuursbureau Vught Centraal Militair Hospitaal Utrecht Centrum voor Ontwikkeling van Palliatieve Zorg Nijmegen Centrum voor verstandelijke gehandicapten Groote Cingels Vught Chronisch Zieken en Gehandicapten Raad Nederland Utrecht Christelijke Algemeen ziekenhuis N.W. Veluwe St. Jansdal Harderwijk Christelijke Hogeschool Ede Ede Circonflex Zevenbergen College voor Zorgverzekeringen Diemen Commissie Medische Ethiek Zeeland Goes Contexte Enschede Daelzicht Koningslust De Berkhof Bejaardencentrum Winterswijk De Borg Stichting Christelijke Zorgvoorzieningen locatie Coendershof Groningen De Gelderse Roos Wolfheze De Grote Rivieren Dordrecht De Grote Rivieren Gorinchem De Hartekampgroep Heemstede De Lathmer Wilp De Twentse Zorgcentra locaties Almelo en Losser Almelo De Zorgboog Bakel De Zijlen locatie Tolbert Tolbert Delta Psychiatrisch Centrum Rotterdam Delta Psychiatrisch Ziekenhuis Portugaal Deventer Ziekenhuis Diakonessenhuis Eindhoven Diakonessenhuis Meppel Dichterbij Nijmegen Driemaasstede Schiedam Dr. Leo Kannerhuis Wolfheze Eemland Ziekenhuis Amersfoort Emergis Centrum voor geestelijke gezondheidszorg Goes Erasmus Universitair Medisch Centrum Rotterdam Erasmus MC-Daniël den Hoed Erasmushuis Zaandam Europdonor Leiden Evean Alkmaar e.o. Heiloo Evean Zorg Amsterdam Fatima Wehl Fontys Hogescholen Eindhoven Franciscus Ziekenhuis Roosendaal Freelance Psychosociaal hulpverleenster Ravenstein Friesland Coberco Nuenen Geestelijke Gezondheids Zorg s Hertogenbosch Gemeente Vrijzinnig hervormden Delft GEMIVA-SVG Groep Leiderdorp Geriatrisch Centrum Stadzicht Rotterdam Gezondheidszorg Oostelijk Zuid Limburg Heerlen Gelre Ziekenhuizen Locatie Lucas Apeldoorn GGD Amsterdam GGZ Centraal Herstellingsoord GGZ Westelijk Noord Brabant Bergen op Zoom/ Halsteren GITZ Eesveen Groene Hart ziekenhuis Gouda Heliomare Wijk aan Zee Het Roessingh Centrum voor Revalidatie Enschede Het Zonnehuis Doorn Hofpoortziekenhuis Woerden Hogeschool van Arnhem en Nijmegen Nijmegen Hogeschool Enschede afdeling Verpleegkunde Enschede Hogeschool Nijmegen Hogeschool Rotterdam en Omstreken Rotterdam Hogeschool Zuyd Heerlen Humanistische Stichting A.H. Gerhard Amsterdam Huisartsenmaatschap Gouda Gouda Huisartsenpraktijk De Pastorie Eindhoven Huisartsenpraktijk Diemel Arnhem Huisartsenpraktijk Doornenburg Doornenburg Huisartsenpraktijk Herteweide Veghel Huisartsenpraktijk Stadswij Enschede Huisartsenpraktijk Wapenveld Wapenveld Huisartsenpraktijk W. Huijs/P. van Rijn Rheden IGGZ De Geestgronden Bennebroek Inspectie voor de Gezondheidszorg Rijswijk Inspectie voor de Gezondheidszorg s-hertogenbosch Instituut voor de ondersteuning van maatschappelijke en culturele ontwikkelingen in Noord- Holland Purmerend Intergraal Kancentrum Midden-Nedelrand Utrecht Integrale Vroeghulp Haarlem Interkerkelijk Samenwerkingsverband Pastoraat Leusden Ipse de Bruggen Nieuwveen Isala Klinieken Zwolle Zwolle Jan Koolhaas Praktijk voor haptotherapie en fysiotherapie Weert Jeroen Bosch Ziekenhuis locatie Carolus Den Bosch Jeugdcentrum De Vliert s Hertogenbosch Juridisch Adviesbureau Gezondheidszorg Zwolle Katholieke Theologische Universiteit Utrecht Utrecht Kennemer Gasthuis locatie Elisabeth Haarlem Kentalis Koning Willem I College Den bosch Koninklijke Marine Den Haag Koninklijke Visio Haren Koninklijke Willem I College s Hertogenbosch Koninklijke Willem I College Vught Kwintes Regio Zuid Flevoland Laak en Eemhoven, locatie Nijkerk en Leusden Laurentius Ziekenhuis Roermond Roermond Laurens De Hofstee Rotterdam LUMC Leiden Leger Des Heils Goodwillcentrum Amsterdam Leyenburg Ziekenhuis Den Haag Lorentz Ziekenhuis Zeist Maartenshof Groningen Malteser Krankenhaus Bonn Mariënstaete Warmond Martini Ziekenhuis Groningen Maxima Medisch Centrum Veldhoven Meander Medisch Centrum Amersfoort Meander Verpleeghuis Veendam Medisch Centrum Alkmaar Alkmaar Medisch Centrum Haaglanden Antoniushove Leidschendam Medisch Centrum Haaglanden Den Haag Medisch Spectrum Twente Enschede Medtronic Arnhem Ministerie van Defensie, Sociaal-Medische Dienst Koninklijke Marine Ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport Den Haag Nederlands Instituut voor Psychologen Amsterdam Nederlands Vereniging voor een vrijwillig Levenseinde Amsterdam Netwerk Palliatieve Zorg Walcheren Middelburg Netwerk Palliatieve Zorg Roosendaal-Bergen op Zoom-Tholen Nieuw Unicum Zandvoort Onze Lieve Vrouwe Gasthuis Amsterdam Oosterscheldeziekenhuis Goes Op de Bies Landgraaf Landgraaf Opella Bennekom Pantein Zorgcentra Parnassia Psycho Medisch Centrum Den Haag Parnassia-Bavo-Europoort Paulus Stichting Sittard Pieter van Foreest locatie de Kreek s-gravenzande Pluryn Werkenrode Groep Groesbeek Pluryn locatie Winkelsteegh Praktijk voor Haptotherapie Amsterdam Praktijk voor Haptotherapie Enschede Preva Stichting s Gravenhage Prinsenstichting Purmerend Prisma Waalwijk Promens Care Assen Psychiatrisch Ziekenhuis Amsterdam Amsterdam Psychiatrisch Ziekenhuis Reinier van Arkel Vught Psychiatrisch Ziekenhuis Veldwijk Ermelo Psychiatrisch Ziekenhuis Vincent van Gogh Instituut Venray Psychogeriatrisch Centrum Stadzicht Rotterdam Reggeland verpleeghuis Schutse Rijssen Regionale toetsingscommissie Euthanasie Arnhem Regionale toetsingscommissie Euthanasie N. Holland Den Haag Reinier de Graaf Gasthuis Delft Respect Zorggroep Schevingen Den Haag Revalidatiecentrum De Hoogstraat Utrecht Revalidatie Friesland Beesterzwaag Riagg Zuidkennemerland Riagg Amersfoort e.o. RIBW Nijmegen en Rivierenland Nijmegen Richard Hoogland Stichting Utrecht Rijckehove Capelle aan de IJssel Rivas Zorggroep verpleeghuis Lingesteyn Gorinchem Rivas Zorggroep Papendrecht ROC West-Brabant Kellebeekcollege Roosendaal ROC Nijmegen Rode Kruis Ziekenhuis Beverwijk Römkegroep Den Dolder Ruwaard van Putten Ziekenhuis Spijkenisse Saffierderesidentie-Maison Gaspard de Coligny Den Haag Saxion Hogescholen Enschede SBWU Utrecht Scheper Ziekenhuis Emmen S & L Zorg Roosendaal s Heeren Loo Julianadorp s Heeren Loo Kwadrant Arkemeyde Soest s Heeren Loo Kwadrant Ermelo s Heeren Loo Midden-Nederland Apeldoorn s Heeren Loo Noorderhaven Julianadorp s Heeren Loo West Nederland Monster s Heeren Loo West Nederland Noordwijk s Heeren Loo Zuid Druten s Heeren Loo Zuid-Veluwe Wekerom SHERPA Baarn Sint Annaziekenhuis Geldrop Sint Antonius Ziekenhuis Nieuwegein Sint Clara Ziekenhuis Rotterdam Sint Elizabeth ziekenhuis Tilburg Sint Franciscus Gasthuis Rotterdam Sint Francicushof Raalte Sint Joseph Ziekenhuis Veldhoven Sint Lucas Andreasziekenhuis locatie Andreas Amsterdam Sint Lucasziekenhuis Winschoten Sint Maartensgasthuis Venlo Slingeland Ziekenhuis Doetinchem Slotermaker de Bruïne Instituur Training en Advies Doorn Slotervaartziekenhuis Amsterdam Spectrum Gelderland Oost Stichting Amarant Tilburg Stichting Arcus, locatie Verpleeghuis Margriet Nijmegen Stichting Bevolkingsonderzoek Borstkanker Zuidwest Nederland Rotterdam Stichting Bronovo-Nebo Den Haag Stichting Carint Hengelo Stichting de Bruggen Nieuwveen Stichting de Hondsberg Oisterwijk Stichting Deventer Ziekenhuis Deventer Stichting De Wever, Zorgcentrum Tilburg Zuid Tilburg Stichting Elisabeth Breda Stichting Elisabeth gasthuis Deventer Stichting Epilepsie Instellingen Nederland Cruquius Stichting Epilepsie Instellingen Nederland Hoofddorp Stichting Exploitatie Het Drop Arnhem Stichting Exploitatie Hospice Alkmaar Stichting Flevobolder Almere Stichting GGZ Groningen divisie Ouderenzorg Zuid Laren Stichting Hendrik van Boeijen Assen Stichting Het Hoogeland en Hullenoord Beekbergen Stichting Het Hooghuijs Etten Leur Stichting Hervormde Diakonale Huizen, Haarlem Stichting Interzorg Noord Assen Stichting Leger des Heils Welzijns- en Gezondheidszorg Almere Stichting Ondersteuning Dienstverlening Huisartsen Utrecht Stichting Philadelphia Zorg Nunspeet Stichting Pro Senectute Amsterdam Stichting Protestants Christelijk Zorgcentrum De Lichtenberg Amersfoort Stichting SOVAK Terheijden Stichting SWZ Son Stichting Ursula Nieuwveen Stichting Verpleging en Verzorging Eindhoven Eindhoven Stichting Vivre Maastricht Stichting VZR/Dr Ackenshuis Gulpen Stichting Welzijnszorg Heerlen Stichting Woon- en Zorgcentra Zoetermeer Stichting Ziekenhuis de Heel Zaandam Stichting Ziekenhuis Leyenburg Den Haag Stichting Ziekenzorg: Verpleeghuis De Molenberg Groenlo Stichting Zorgcentra Eemersveld Leusden Stichting Zorgcombinatie Marga Klompé Stichting Zorgpartners Gouda Stichting Zorgverlening s Heerenloo Amersfoort Stichting ZorgSaam Terneuzen Stichting Zozijn Doetinchem Streek Ziekenhuis Midden Twente Hengelo Streekziekenhuis en verpleeghuis Zevenaar Zevenaar Supervisionair Alkmaar t Lange Land Ziekenhuis Zoetermeer Tactus Enschede Talant Heerenveen Talma Sionsberg Dokkum Tante Louise Vivensis Thebe Woon- en Zorgservice Tilburg Thuiszorg Gooi en Vechtstreek Huizen Tjallingahiem Leeuwarden Trompetter & van Eeden Hilversum TweeStedenziekenhuis Tilburg Twenteborgziekenhuis Almelo Universitair Medisch Centrum St Radboud Nijmegen Universitair Medisch Centrum Utrecht Utrecht UWV Utrecht Van Boeijen Assen Van Weel Bethesda Ziekenhuis Dirksland Verloskunde Academie Amsterdam Verloskundige Maatschap De Heuvelrug Rhenen Verpleeghuis ABG Stichting Savelanden Bergen op Zoom Verpleeghuis Boswijk Vught Verpleeghuis Noordse Balk Zaandam Verpleeghuis Oranje Nassau s Oord Verpleeghuis de Plantage Brielle Verpleeghuis de Weerde Eindhoven Verpleeghuizen Invia/Lemborgh Sittard Verpleeg- en Reactiveringscentrum Bertilla Drachten Verpleeg- en Reactiveringscentrum Amersfoort Verpleeg- en reactiveringscentrum De Boede Koudekerke Verpleeg- en Reactiveringscentrum Het Zonnehuis Zwolle Verpleeg- en revalidatiecentra De Ielanen en De Flecke Joure Verpleeghuis Gaasperdam Amsterdam Verpleeghuis Krönnenzommer Hellendoorn Verpleeghuis Livio Het Wiedenbroek Haaksbergen Verpleeghuis Neerwolde Groningen Verpleeghuis Reggersoord/De Schiphorst Meppel Verpleeghuis Sint Barbera Schijndel Verpleeghuis Sint Camillus Roermond Verpleeghuis Slotervaart Amsterdam Verpleeghuis Solwerd Appingedam Verpleeghuis Zuyder Waeert Heerhugowaard Viataal St.-Michielsgestel Vitras Driebergen/Rijsenburg ViVa! Zorggroep Heemskerk VU Medisch Centrum Amsterdam Waalborg Tiel Waterlandziekenhuis Purmerend Westfries Gasthuis Hoorn Wilhelmina Ziekenhuis Assen WWZ-verpleeghuis van Wijckerslooth Oegstgeest WZH Den Haag Yulius Dordrecht Zaans Medisch Centrum De Heel Zaandam Zelfstandig Adviseur Klachtenmanagement Ziekenhuis Eemland Amersfoort Ziekenhuis De Tjongerschans Heerenveen Ziekenhuiscentrum Apeldoorn Apeldoorn Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede Ziekenhuis Groep Twente Almelo Ziekenhuis Groep Twente Hengelo Ziekenhuis Lievensberg Bergen op Zoom Ziekenhuis Rivierenland Tiel Ziekenhuis Rijnstate Arnhem Ziekenhuis St Jansdal Harderwijk Ziekenhuis Walcheren Vlissingen Ziekenhuis Zeeuw Vlaanderen Terneuzen Ziekenhuizen Noord Limburg Zilverzorg Goverwelle Gouda Zonnehuisgroep Amstelland Amstelveen Zorgacademie Erasmus Opleidingsinstituut Zorgcentra De Betuwe/Zorgcentrum Beatrix Culemborg Zorgcentrum Bornia Herne Zorgcentrum De Buitenhof Amsterdam Zorgcentrum St. Jacob Amsterdam Zorgcentrum Texel Den Burg Zorgcentrum Tilburg-Zuid Tilburg Zorgcombinatie Beekbergen Beekbergen Zorgcombinatie Zwolle/Zonnehuis Zwolle Zorg Consult Nederland BV Utrecht Zorggroep Apeldoorn Zorggroep Elde Boxtel Zorggroep Fivelland Appingedam Zorggroep Plantein, locatie Ielânen Sneek Zorggroep Solis Deventer Zorghove / SWZ Son Zorgkantoor Haaglanden (Delta Lloyd) Den Haag Zorgkwadrant Fryslân Oost Burgum Zorgorganisatie Reggeland Almelo Zorgpalet Enschede Zorgverzekeraar VGZ Eindhoven Zuiderzee Ziekenhuis Lelystad ZZG Zorggroep Groesbeek 7

10 module 2 Zorg en kwaliteit van leven bij chronische aandoeningen Hoofddocenten dr G.J. Olthuis (UMC St Radboud) mw dr E.L.M.M. Maeckelberghe (Universitair Medisch Centrum Groningen) dag 1 dinsdag 15 april 2014 Chronische aandoeningen: autonomie en afhankelijkheid dr G.J. Olthuis mw drs D. Bauduin mw drs L. de Jong Het mensbeeld waarin de mens wordt opgevat als een autonoom individu dat in staat is de eigen situatie te beoordelen en beslissingen te nemen conform de eigen belangen, is niet goed afgestemd op mensen in chronische zorgsituaties. In plaats van individuele autonomie dringt zich veeleer de ervaring van afhankelijkheid op. Daarom wordt gezocht naar een mensbeeld waarin het mens-zijn meer vanuit een betrokkenheid op anderen wordt gedacht. Vertrekpunt is de gedachte dat ook afhankelijkheid wezenlijk bij het mens-zijn hoort. Middels een Socratisch gesprek gaan we verkennen wat afhankelijkheid eigenlijk betekent. Verder gaan we aandacht besteden aan het levensverhaal van mensen met een chronische aandoening. Bezien vanuit de zogenoemde narratieve ethiek staat in een adequate zorgverlening aan mensen met een chronische aandoening hun levensverhaal centraal. dag 2 dinsdag 6 mei 2014 Drie doordenkingen van de zorgrelatie dr G.J. Olthuis dr J. Key Op deze dag zullen we de zorgrelatie op drie manieren doordenken. De eerste manier gaat uit van het menselijk vermogen om zich in te leven in de ander. Wat is dat eigenlijk voor vermogen? Kan het niet gemakkelijk ontsporen in een emotionele brij van goede bedoelingen? Wat is eigenlijk de plaats van emoties als empathie in een professionele zorgrelatie? Een oude stroming in de ethiek waarin de cultivering van emoties centraal staat is de deugdethiek. Wat is een deugd is en in hoeverre kan empathie ook als een deugd ontwikkeld worden? De tweede doordenking is de filosofie van Emmanuel Levinas. Zijn denken is één groot ononderbroken pleidooi voor het centraal stellen van de noodlijdende Ander in plaats van mijzelf. De betekenis van de Ander concentreert zich in het gelaat. Het is de ontmoeting met het gelaat van de deerniswekkende, noodlijdende Ander die mijn leven in eerste instantie omverwerpt en decentreert, maar er ook, als nieuw centrum, de Zin van gaat uitmaken. De derde doordenking is de zorgethiek. Wat de zorgethiek inhoudt is het best te begrijpen in contrast met de principe- of regelethiek, in deze opleiding met de verzamelnaam analytische ethiek aangeduid. dag 3 dinsdag 20 mei 2014 Morele vragen in de zorg voor dementerenden mw dr E. Maeckelberghe mw dr E. Garcia Gonzales Doel van deze dag is aandacht te schenken aan morele vraagstukken die spelen bij zorg aan dementerenden en in het verpleeghuis. Bij dementie hebben we te maken met mensen van wie de identiteit lijkt te schuiven. In de verpleeghuiszorg gaat het om mensen die chronisch afhankelijk zijn van langdurige, vaak zeer elementaire zorg. Drie belangrijke aspecten van deze zorgsituatie komen aan de orde. In de eerste plaats is van belang te doordenken wat we verstaan onder identiteit. Wat is het zelf van iemand die dementerend is? Vervolgens reflecteren we op hoe de in onze samenleving zo hoog gewaardeerde eigen zeggenschap over lijf en leven, vorm kan krijgen in de zorg voor mensen van wie juist die capaciteit dikwijls (in toenemende mate) beperkt is. Als gevolg van die beperking neemt de bemoeienis van anderen met de belangrijke beslissingen voor het leven van de patiënt toe. Aansluitend bestuderen we de betrokkenheid van naaststaanden en familieleden van de patiënt op de zorg in het verpleeghuis. Deze betrokkenheid is direct relevant voor de vraag hoe in de zorg voor de patiënt diens belangen zo goed mogelijk te dienen. 8

11 In deze module verkennen wij een ethische aanpak voor zorgverlening aan mensen met een chronische aandoening. Vier specifieke zorgsectoren staan centraal: zorg aan mensen met een verstandelijke handicap, verpleeghuizen, psychiatrische zorg en de palliatieve zorgverlening. De ervaring leert dat moreel beraad in deze zorginstellingen aan enkele bijzondere voorwaarden moet voldoen. Voor zover in de gangbare toegepaste ethiek de nadruk ligt op technisch kunnen en de mondigheid van de patiënt, schiet zij tekort. Specifieke vaardigheden in het signaleren en evalueren van morele probleemsituaties en een eigen vorm van moraal beraad zijn nodig. Rode draad van de module is om in gesprek met de deelnemers een dergelijke benadering te ontwikkelen. Met name zorgethiek en narratieve ethiek vormen hierbij een leidraad. Centrale begrippen in deze module zijn: autonomie en afhankelijkheid, kwaliteit van leven, levensverhaal, zorg, zin, empathie, professionele attitude. We zullen als werkmethoden gebruiken: Socratisch gesprek, hermeneutisch gesprek en de dilemmamethode. dag 4 dinsdag 3 juni 2014 Ethische kwesties met betrekking tot autonomie en afhankelijkheid bij psychiatrische patiënten mw dr E. Maeckelberghe mw drs drs C. Bal Deze dag is gewijd aan vraagstukken in de zorg voor psychiatrische patiënten. In deze tijden van grote waardering van de zelfbeschikking en autonomie van mensen, ook in de psychiatrie, moet dikwijls met moeite een evenwicht gevonden worden tussen respect voor de eigen keuzen van patiënten en ideeën over goede zorg. Op deze dag staat deze kwestie centraal. Na een inleiding waarin de ethische problematiek rond de autonomie van psychiatrische patiënt besproken wordt, wordt ingegaan op enkele recente ontwikkelingen op het gebied van dwang en drang.verder komt het thema van suïcidaliteit en euthanasie bij chronisch psychiatrische patiënten aan de orde. dag 5 dinsdag 17 juni 2014 Zorgverlening aan mensen met een verstandelijke handicap mw dr E. Maeckelberghe K. de Haan, arts VG (Abrona) mw dr M. Roovers (Dichterbij) Op deze dag gaan wij in op de zorg voor mensen met een verstandelijke handicap. Aan de hand van enkele centrale thema s in deze zorgsector zal de praktische betekenis van ethische reflectie worden beproefd. Centraal staan de levens van mensen die meestal niet aan het woord komen: zij die afhankelijk van anderen leven, de niet door keuzevrijheid en individualisme bepaalde mensen. Wat zijn de filosofische uitdagingen bij begrippen als kwaliteit van bestaan en afhankelijke volwassenheid? Daarnaast wordt verkend wat de morele betekenis is van zorg verlenen aan mensen met verstandelijke beperkingen. dag 6 dinsdag 1 juli 2014 Morele aspecten van palliatieve zorgverlening dr G.J. Olthuis L. Timmers, huisarts te Doornenburg Op de zesde lesdag besteden we aandacht aan de ethische dimensie van de palliatieve zorgverlening. Drie thema s staan hierbij centraal. Ten eerste, wat is palliatieve zorg eigenlijk? Waarin onderscheidt het zich van andere vormen van zorgverlening? Het begrip kwaliteit van leven speelt hier weer een belangrijke rol. Ten tweede, in module 1 is aandacht besteed aan euthanasie in gevallen van ondraaglijk en uitzichtloos lijden. Op deze dag plaatsen we pijn en lijden in een wijder perspectief, toegespitst op de vraag of pijn en lijden zin hebben. Ten derde, wat betekent een goede dood eigenlijk? Uitgangspunt is de overtuiging dat zorgverleners in de palliatieve sector zich niet alleen moeten richten op een goed leven, maar evenzeer op een goede dood. Verder sluiten we op dag 6 module 2 met een terugblik af. Drs. Ard Volkers, Geestelijk verzorger, Albert Schweitzer ziekenhuis, Dordrecht Het Albert Schweitzer ziekenhuis is een dynamische organisatie waar de geestelijke verzorging deel uit maakt van de medische staf. Er wordt van de geestelijke verzorging veel verwacht op het gebied van ethiek en moreel beraad. Naast geestelijk verzorger ben ik ook euthanasieconsulent. In mijn vorige baan werd aan ethiek juist weinig aandacht besteed, dus had ik veel behoefte aan bijscholing. Gelukkig kon ik tussentijds instromen bij de opleiding Ethiek in de zorgsector, waarbij ik goed ben begeleid, zodat ik meteen met de al bestaande groep kon meekomen. Ik merk dat ik de lesstof meteen in mijn werk kan toepassen. De combinatie van praktijkgericht oefenen, theorie, maar ook het implementeren van ethiek binnen een organisatie vind ik goed in evenwicht en op elkaar afgestemd. De variatie van thema s en docenten maakt de opleiding boeiend. Door de diversiteit aan achtergronden van mededeelnemers kom ik ook tot nieuwe inzichten. Voor mij is de combinatie van mijn nieuwe baan en deze opleiding een uitdaging, waar ik alle vertrouwen in heb. 9

12 overzicht data module 2 dinsdag 15 april 2014 Chronische aandoeningen: autonomie en afhankelijkheid dinsdag 6 mei 2014 Drie doordenkingen van de zorgrelatie dinsdag 20 mei 2014 Morele vragen in de zorg voor dementerenden dinsdag 3 juni 2014 Ethische kwesties met betrekking tot autonomie en afhankelijkheid BIJ psychiatrische patiënten dinsdag 17 juni 2014 Zorgverlening aan mensen met een verstandelijke handicap dinsdag 1 juli 2014 Morele aspecten van palliatieve zorgverlening begin juli/eind augustus 2014 De data van de slotpresentaties worden nog vastgesteld. Dr Marina Honing, internist/intensivist, Gemini Ziekenhuis, Den Helder Als intensivist heb ik continu te maken met ethische dilemma s bij de behandeling van vitaal bedreigde patiënten. Vraagstukken die gaan over de bewaking van de autonomie van de patiënt, de proportionaliteit van een behandeling op de intensive care, de rol van de wettelijke vertegenwoordigers en het goed doen en het niet schaden. Ik probeer om in samenspraak met alle betrokkenen te komen tot een zo goed mogelijke invulling van deze vraagstukken maar ik ben uiteindelijk zelf verantwoordelijk voor de genomen besluiten. De opleiding Ethiek in de zorgsector geeft mij verdieping en tevens de benodigde handvatten om de ethische vraagstukken die bij patiënten op een intensive care spelen professioneel te benaderen en te analyseren. Ik ervaar daarom de opgedane kennis als zeer waardevol. Simonet de Vries, manager wonen en dagbesteding, Visio, Haren Dit bedoel ik, deze studie sluit aan bij mijn vragen! was mijn reactie toen ik de brochure van Ethiek in de zorgsector las. De studie biedt mij ook werkelijk wat ik er na het lezen van de brochure van had verwacht. De lesdag wordt inspirerend ingevuld door docenten met enorme kennis van zaken. Er is volop gelegenheid om de theorie met door cursisten ingebrachte casuïstiek te oefenen. Als manager ben ik betrokken bij groepen waar ernstig meervoudig beperkte kinderen wonen en logeren. In mijn werk kom ik bij ingewikkelde kwesties maar ook in alledaagse zaken op allerlei vlakken ethische dilemma s tegen. Dagelijks vragen we ons zaken af als: wat is goed handelen, hoe maak je goede keuzes, wie mag verantwoording nemen als iemand het zelf niet kan, etc. Ethiek in de zorgsector helpt mij aan concrete handvatten om met grote en kleine ethische vraagstukken aan de slag te gaan. Ik leer weloverwogen afwegingen en keuzes maken door een casus methodisch en vanuit nieuwe perspectieven te benaderen. Ik ontdek het belang van het levensverhaal, van authenticiteit en krijg inzicht in de afhankelijkheidsrelaties in de zorg. Ik ben er van overtuigd dat de kwaliteit van zorg vergroot kan worden door kennis en inzichten die worden verkregen door Ethiek in de zorgsector. Ik kan iedereen die goede zorg wil verlenen en kritisch naar eigen handelen durft kijken de studie aanraden. 10

13 module 3 Ethische problemen in beleid en management van de gezondheidszorg Hoofddocenten dr H. van Dartel (Leids Universitair Medisch centrum) prof. dr G. Widdershoven (Metamedica VU) dr H. van Dartel prof. dr G. Widdershoven In deze module gaat de aandacht uit naar morele problemen in de context van een ziekenhuis en naar de structuren voor de bespreking van morele vraagstukken, bijvoorbeeld toetsingscommissies voor wetenschappelijk onderzoek en ethische commissies voor het bespreken van casuïstiek en beleid. Het gaat ook om de cultuur in een instelling die bepalend kan zijn voor de openheid en bereidheid om over ethische kwesties een gesprek aan te gaan en tot aanvaardbare handelingspraktijken te komen. Voor een beter inzicht in de aard en de complexiteit van morele problemen is begrip van de context van deze problemen en van de organisatie waarin ze zich voordoen, een vereiste. Het gaat daarbij vooral om de wisselwerking tussen de werkvloer en de context van het instellingsniveau. Maar vanaf dag 3 is de context ook landelijk beleid. Op dag 6 kan zelfs de internationale omgeving niet buiten beschouwing blijven. In module 3 laten we specifieke gespreksmetho dieken enigszins los en beoefenen we moreel beraad en ethische reflectie meer en meer zuiver op geleide van inhoudelijke vragen. dag 1 dinsdag 3 september 2014 WAARDEN, IDENTITEIT, INSTELLINGSBELEID dr H. van Dartel, dr T. Tromp (Reliëf), prof. dr P.J.M. van Tongeren (Wijsgerige Ethiek,Radboud Universiteit) Een zorginstelling is meer dan een bedrijf. Voor patiënten en bewoners is het een plek waar zij een (soms laatste) toevlucht of heenkomen vinden. Degenen die er werken proberen om het lot van anderen te verbeteren en alle mogelijke hulp te verlenen. Zij brengen daarvoor hun actieve leven in de instelling door. Dat alles vereist dat mensen met emoties, problemen en zorgen in de instelling kunnen omgaan op een herkenbare manier. Herkenbaarheid, ook voor mensen buiten de instelling. Herkenbaarheid die wordt uitgedrukt in de centrale waarden die de cultuur en identiteit van de instelling dragen. Voor de omgang met morele problemen zijn die cultuur en die identiteit van groot belang. Ze werken door in het handelen en conditioneren de mogelijkheden voor moreel beraad. Ook bepalen ze de wijze waarop de soms uiteenlopende werkelijkheden van enerzijds de zorg en anderzijds de organisatie op elkaar kunnen worden afgestemd; hoe managers en zorgverleners met elkaar in gesprek kunnen blijven over de idealen die hen drijven. Module 3 beginnen wij met een verkenning van de moraliteit van de instelling. Hoe kan in een tijd van marktwerking en economisering invulling worden gegeven aan morele idealen van identiteit en samenleving? Welke visie biedt een levensbeschouwing daarbij? Hoe kunnen organisatorische kwesties worden afgestemd op waarden van de zorg zelf? dag 2 dinsdag 16 september 2014 Ethiekbeleid en de rol van moreel beraad en commissie ethiek dr B. Molenwijk (VUmc) dr H. van Dartel (Leids Universitair Medisch Centrum) mw drs F. Weidema (VUmc / GGnet) Wanneer een zorginstelling of een enthousiaste medewerker aan ethiek wil doen is het belangrijk vooraf een heldere visie te ontwikkelen over hoe men over ethiek (activiteiten) denkt en hoe men dat wil organiseren. In het middaggedeelte spreken we daarom gezamenlijk over de volgende thema s: waar is de ethiek en van wie is de ethiek? Hoe organiseer je ethiek? Hoe evalueer je ethiek activiteiten, in het bijzonder moreel beraad? In het avondgedeelte richten we ons op de (veranderende) functie en positionering van commissies ethiek en welke rol zij spelen in het moreel beleid van instellingen. Een andere belangrijke vraag is bovendien hoe klinisch-ethische commissies contact kunnen opbouwen met de werkvloer. Hoe te voorkomen dat de commissie ethiek het ontmoetingspunt wordt voor ethisch geïnteresseerde medewerkers, zonder dat er veel invloed van uitgaat naar de rest van de organisatie? In deze bijeenkomst daarom aandacht voor kwesties die samenhangen met een geïntegreerde aanpak van ethiek in de instelling. 11

14 dag 3 dinsdag 30 september 2014 Kwaliteit van zorg prof. dr G.A.M. Widdershoven mw drs F. Weidema Mensen die binnen een zorgorganisatie werken, hebben allemaal een gemeenschappelijk doel: het verlenen van kwalitatief goede zorg aan zorgvragers. Maar wat nu precies kwaliteit van zorg is, daarover verschillen de meningen. De professional heeft andere ideeën over kwaliteit dan de patiënt. Het management kijkt weer anders aan tegen kwaliteit. Belangrijk is dat dergelijke ideeën niet naast en tegenover elkaar blijven staan, maar dat partijen met elkaar in gesprek worden gebracht, zodat verschillende perspectieven op elkaar worden afgestemd. De afgelopen jaren zijn projecten opgezet in instellingen om de kwaliteit van zorg te verbeteren, bijvoorbeeld bij dwang- en drangtoepassingen in de GGZ. In projecten werden alle betrokkenen met elkaar in gesprek gebracht om creatieve oplossingen te bedenken. Tijdens deze dag onderzoeken we hoe kwaliteitsbeleid vorm gegeven kan worden door het stimuleren van interactie tussen betrokken partijen. Wat is de rol van dialogische ethiek in het kwaliteitsbeleid? In het avonddeel van de bijeenkomst wordt vervolgens gekeken naar de rol van dialoog in implementatieprocessen van moreel beraad in de instelling. Hoe geven we moreel beraad (blijvend) vorm en hoe kunnen we doelstellingen en opbrengsten van moreel beraad dialogisch met elkaar verbinden? dag 4 dinsdag 28 oktober 2014 Evaluatie van medische technologie dr H. van Dartel dr ir R. Reuzel Technologische mogelijkheden lijken soms het ei van Columbus. In het verleden zijn ze gretig toegepast in de gezondheidszorg. Vaak bleek dat de verwachtingen niet uitkwamen en traden ernstige tegendraadse effecten op. Daarom worden nieuwe technologieën tegenwoordig systematisch beoordeeld op hun waarde. Bij die evaluatie spelen economische, ethische en juridische aspecten een rol. Zorgvuldige evaluatie is echter niet gemakkelijk door de druk die van allerlei kanten wordt uitgeoefend. Daarnaast lijken de ontwikkelingen niet goed democratisch controleerbaar: voor een belangrijk deel zijn ze in handen van technocratische en wetenschappelijke elites. Tegelijk verschuiven de doelen van de vernieuwingen: in plaats van het bestrijden van ziekten komt het verbeteren van de gezondheid en het menselijk functioneren. Enhancement is het leidend begrip voor deze kentering in de medische wetenschappelijke oriëntatie. Het leidt niet alleen tot ethische vragen in de medische praktijk maar ook tot filosofische vragen over hoe wij onze toekomst zien en over onszelf moeten denken. De moeilijkheden die zich bij deze technologische ontwikkelingen voordoen en de morele afwegingen die daarbij aan de orde zijn, worden op deze dag behandeld. dag 5 dinsdag 11 november 2014 Ethische toetsing van wetenschappelijk onderzoek met mensen dr H. van Dartel mw dr M. de Vries (Leids Universitair Medisch Centrum) Medisch wetenschappelijk onderzoek heeft de laatste vijftig jaar een grote vlucht genomen. De ontwikkelingen van Evidence based practice zijn zonder de betrokkenheid van wetenschappelijk onderzoek niet voor te stellen. Elk onderzoek moet conform de wet voldoen aan wetenschappelijke en ethische criteria die zich richten op de kwaliteit van het onderzoek en de bescherming van proefpersonen. Voorafgaand aan de uitvoering wordt een onderzoeksvoorstel daarom beoordeeld door een medische ethische toetsingscommissie. Deze dag wordt niet alleen aandacht besteed aan deze toetsingsprocedure maar ook aan andere vragen die de moderne onderzoekspraktijk opwerpt: over de geringe beschikbaarheid van getoetste medicijnen voor kinderen en dementerende ouderen bijvoorbeeld. Of de inclusie van uitbehandelde patiënten. En dus over de overgang tussen wetenschappelijk onderzoek en behandeling. Ook kan het gaan over de werving van proefpersonen in de derde wereld. En over de verwevenheid van wetenschap met profit georiënteerde industriële nijverheid. Vragen van een op de beroepsbeoefenaar georiënteerde medische ethiek raken hier vanzelf aan indringende vragen van maatschappelijke en politieke ordeningen. Dr Lottie van Starkenburg, Woerden Aan de slag te gaan met het thema ethiek en zorg was een lang bestaande wens van mij. Toen ik deze opleiding tegen kwam, wist ik meteen: dit is iets voor mij. De praktijkgerichte insteek sprak me direct aan, en de opzet en tijdsinvestering leken net te doen naast een baan en een gezin met twee jonge kinderen. Mijn verwachtingen zijn helemaal uitgekomen. Ik ga om de week fluitend naar Nijmegen. Dit thema past bij mij, en dat heeft deze opleiding alleen maar bevestigd. Ik doe nieuwe inzichten op en leer nieuwe vaardigheden. Maar ik leer ook woorden te geven aan en te duiden wat ik altijd al zag. Sommige gesprekstechnieken heb ik onbewust al jaren toegepast. Ik hoop de komende maanden nog heel veel op te steken en daarna een baan te vinden waar ik alle opgedane inzichten en vaardigheden in kwijt kan. 12

15 Drs. Adinda Lichtendahl, Docent HBO-V Hogeschool Arnhem Nijmegen Toen ik lang geleden als zeventienjarige in de zorg ging werken, voelde ik me al een hele Piet. Ik wilde graag goed voor mensen zorgen en dacht ook al aardig te weten hoe dat moest. Maar gaandeweg de jaren maakte ik zoveel mee dat ik tot de ontdekking kwam dat er voor mij heel wat te leren en te denken was; goed zorgen voor iemand anders vraagt dat je jezelf in de ander kunt verplaatsen. Studenten die vol enthousiasme bij ons op de HAN beginnen met de opleiding tot verpleegkundige willen allemaal graag goed voor anderen gaan zorgen en, net als ik destijds, denken ze te weten wat dat is. Maar werd ik door schade en vooral ook schande wijs, de studenten worden tijdens de opleiding al geconfronteerd met vragen over wat dan precies goed zorgen is, of hoe zij tegen euthanasie aankijken etc. Met heel veel genoegen verzorg ik lessen waarin dergelijke onderwerpen aan bod komen. De opleiding Ethiek in de zorgsector heeft mij vanaf de eerste dag tools gegeven om die lessen meer body te geven. Daarnaast ervaar ik het voor mijzelf als een enorme verrijking in mijn eigen dagelijkse leven. dag 6 dinsdag 25 november 2014 Marktwerking in de zorg: rechtvaardigheid, doelmatigheid en betrokkenheid dr H. van Dartel prof. dr G.A.M. Widdershoven prof. dr P.J.M. van Tongeren Het zorgstelsel is voortdurend in beweging. Vanwege de maatschappelijke kosten die ermee zijn gemoeid, maar ook door verandering in de visie op verantwoordelijkheid voor gezondheid en welzijn. De zorg kent maatschappelijke grenzen die moreel, economisch en sociaal van aard zijn. Die grenzen liggen niet voor altijd vast maar hebben een constante dynamiek. Tot voor kort werd die dynamiek benaderd vanuit het beginsel van solidariteit en de behoefte aan noodzakelijke zorg. Tegenwoordig staat het begrip marktwerking centraal in de afstemming van zorgaanbod en behoefte. Welke factoren spelen daarbij een belangrijke rol en wat betekent marktwerking voor de zorgvernieuwing, de rechtvaardige verdeling en de verantwoordelijkheid voor noodzakelijke zorg? Die vragen staan centraal op de laatste dag van de cursus aan het slot van de module. overzicht data module 3 dinsdag 2 september 2014 WAARDEN, IDENTITEIT, INSTELLINGSBELEID dinsdag 16 september 2014 ETHIEkbeleid en de rol VAN moreel beraad EN commissie ethiek dinsdag 30 september 2014 Kwaliteit VAN zorg dinsdag 28 oktober 2014 Evaluatie VAN medische TEchnoloGIE dinsdag 11 november 2014 ETHISche toetsing VAN WETENSchappelijk onderzoek met mensen dinsdag 25 november 2014 MarktwerkING in de zorg: rechtvaardigheid, DoelmATIGHEID en betrokkenheid dinsdag 9 december 2014 slotpresentaties Angela Backx, senior inspecteur, Inspectie voor de Gezondheidszorg, s-hertogenbosch De morele vraag wanneer is chronische zorg goed is een vraag waar ik me bijna dagelijks mee bezig houd in mijn werk als senior inspecteur bij de Inspectie voor de Gezondheidszorg. Deze vraag roept een hoop bij mij op. Want ondanks de wet- en regelgeving die getoetst wordt bij zorginstellingen en de instrumenten en kaders die vanuit de inspectie worden aangereikt, ben ik ook een mens met eigen normen en waarden. Door de opleiding Ethiek in de zorgsector krijg ik handvatten aangereikt waarmee ik, vanuit een achtergrond van ethische en filosofische theorieën, ervoor kan zorgen dat ik de beoordeling wanneer zorg goed is nog zorgvuldiger en zo objectief mogelijk kan wegen. Daarnaast vormt deze opleiding een goede basis voor het Moreel Beraad binnen de inspectie waar ik aan deelneem. Hierdoor lever ik ook een bijdrage aan de vraag: wanneer is toezicht op zorg goed? 13

16 Omvang en periode De opleiding Ethiek in de zorgsector is een part-time opleiding van een jaar. Het onderwijsprogramma bestaat uit 3 modulen van elk 6 lesdagen met telkens minstens 2 weken tussen de lesdagen. De lesdagen beginnen s middags om uur en eindigen s avonds om uur. Tussen het middaggedeelte en het avondgedeelte wordt een gezamenlijke maaltijd genoten. Hierdoor is er volop gelegenheid tot het uitwisselen van ervaringen en het leggen van contacten met collega s uit andere instellingen. Er wordt uitgegaan van een tijdsinvestering van de deelnemers van in totaal ongeveer 480 uur. Hierbij is de voorbereiding van afsluitende gesprekken en presentaties en het maken van een werkstuk inbegrepen. Voor voorbereiding en verwerking per lesdag moet gerekend worden op een studietaak van ruim 13 uur. De opleiding vindt plaats op het terrein van het Universitair Medisch Centrum Sint Radboud te Nijmegen. De eerste module begint 7 januari 2014 en loopt tot en met 1 april De tweede module loopt van 15 april tot en met 1 juli De derde module van 2 september tot en met 25 november Na iedere module is er een afsluitende bijeenkomst. Bij de planning van de lesdagen is zoveel mogelijk rekening gehouden met schoolvakanties in alle regio s. Toetsing en diplomering Per module wordt het leerresultaat van de deelnemers getoetst in een afsluitend gesprek of naar aanleiding van een schriftelijk product. Voor de voorbereiding hiervan is een tijdsinvestering van ongeveer 40 uur per gesprek begroot. Heeft de deelnemer alle drie de modulen met een positief resultaat afgesloten dan ontvangt hij of zij het diploma Ethiek in de zorgsector. Raad van Advies De opleiding wordt bijgestaan door een Raad van Advies. Deze bestaat uit vertegenwoordigers van organisaties en instanties die belang hebben bij een hoogwaardige postacademische beroepsopleiding Ethiek in de zorgsector. Dit zijn bijvoorbeeld het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en de Vereniging van zorginstellingen Reliëf. Daarnaast hebben enkele onafhankelijke deskundigen zitting in de Raad. De betekenis van de Raad van Advies is met name gelegen in de garantie dat de opleiding goed afgestemd is en blijft op het afnemend veld. Accrediteringen De KNMG heeft de opleiding geaccrediteerd voor 40 uur. Ook Verenso kent de opleiding 40 accrediteringsuren toe, evenals de Nederlandse Vereniging van Artsen in de Zorg voor mensen met een verstandelijke handicap. Ook De Vereniging voor Geestelijk Verzorgers in de Zorg (VGVZ) heeft besloten de opleiding te accrediteren. Het accreditatiebureau Sociale Geneeskunde kent de opleiding 22 punten toe. Het Accreditatiebureau Medisch Specialisten heeft de opleiding ook geaccrediteerd. Ethiek in de zorgsector is ook geaccrediteerd door de Accreditatiecommissie van het Kwaliteitsregister Verpleegkundigen, en door het bureau Accreditatie Deskundigheidsbevorderende Activiteiten Paramedici (ADAP). Kosten De opleiding kost 5950,-. Dit is inclusief studiehandleiding, reader, koffie, thee en de maaltijden en diploma. Reiskosten zijn niet bij de prijs inbegrepen. Degenen voor wie de kosten niet of slechts gedeeltelijk door de werkgever worden gedragen, maken wij er graag attent op dat opleidingen doorgaans fiscaal aftrekbaar zijn. Secretaresse Op het secretariaat van de sectie EFG is Gerdie van Uden degene bij wie u in eerste instantie terecht kunt als het gaat om Ethiek in de zorgsector. Zij houdt de administratie en de boekhouding bij en verbindt u zonodig door met de onderwijscoördinator. Tel. (024) G.vanUden@ iq.umcn.nl Aanmelding Voor de opleiding, die start in januari 2014, zijn maximaal 30 plaatsen beschikbaar. U kunt zich aanmelden door middel van het aanmeldingsformulier achterin deze brochure. Uw inschrijving is definitief wanneer wij uw betaling ad 5950,- hebben ontvangen. Betalen kunt u na ontvangst van de factuur. U kunt zich ook digitaal aanmelden via Wij sturen u dan een bevestiging van uw inschrijving met een uitnodiging voor de eerste bijeenkomst. U kunt u inschrijven tot 1 december Mocht u onverhoopt niet in de gelegenheid zijn de opleiding geheel te doorlopen, dan kunt u zich laten vervangen voor het resterende gedeelte. Betaalde opleidingskosten kunnen niet gerestitueerd worden. ad Nuijten, gynaecoloog, oostvoorne Als ik mijn praktijk van gynaecoloog heb neergelegd wil ik weer gaan studeren, filosofie of zo.... Op aanraden van een goede vriendin is het de postacademische beroepsopleiding Ethiek in de zorgsector aan UMC St. Radboud geworden. Vol enthousiasme ben ik zo snel mogelijk gestart en wel met module 3. Als oud stafvoorzitter en later lid van het managementteam van het ziekenhuis had ik wel affiniteit met beleid en management in de gezondheidszorg. In module 1 kwamen veel ethische onderwerpen aan de orde waarmee ik tijdens mijn praktijk als gynaecoloog werd geconfronteerd: kunstmatige voortplantingstechnieken, abortus, prenatale diagnostiek, euthanasie. Dat ik toen verzuchtte: ik ga nu pas nadenken is niet juist: dankzij de opleiding kon ik ethische vraagstukken beter duiden. Dat neemt niet weg dat ik tot de overtuiging ben gekomen dat reflectie structureel in de opleiding tot arts en medisch specialist dient te zijn ingebouwd. De opleiding heeft mijn denken verruimd en is ook voor mijn persoonlijk leven van belang gebleken. Het volgen van alle drie modules is de aanzet geworden voor extra zingeving aan wat mij nog kan resten in mijn werkzaam leven als SCEN-arts. 14

17 Aanmeldingsformulier postacademische beroepsopleiding Ethiek in de Zorgsector 2014 U wordt verzocht dit formulier in te vullen met zwarte balpen/fineliner in blokletters. De door u verschafte informatie zal vertrouwelijk behandeld worden. De inschrijving staat open tot 1 december Aanmeldingen gelden in volgorde van binnenkomst. Persoonlijke gegevens Naam Voornamen Roepnaam Man / vrouw Titel indien gehuwd: meisjesnaam Geboortedatum Geboorteplaats Privé-adres Postcode Telefoonnummer Woonplaats adres Eventuele dieetwensen Werk Naam instelling Adres Postcode instelling Telefoonnummer Mobiel telefoonnnummer Plaats Telefax adres Functie Opleiding vanaf voortgezet onderwijs Instelling + studierichting Plaats Tijdvak Jaar diploma 15

18 Beroepservaring Instelling Plaats Tijdvak Functie Beroepsperspectieven Ambities en verwachtingen ten aanzien van de bijdrage die de opleiding daaraan kan geven Overige opmerkingen Bekendheid met Ethiek in de zorgsector uit de Volkskrant uit de Trouw uit een tijdschrift, nl: naam tijdschrift via mailing aan directeuren via mailing aan MEC s via een deelnemer van eerdere jaren, nl: naam deelnemer via een van de docenten, nl: naam docent anders, nl: De kosten van de opleiding, ad 5950,- worden overgemaakt na ontvangst van de factuur. De factuur wordt betaald door: de instelling waar ik werk mij persoonlijk (slechts 1 hokje aankruisen) Datum Plaats Handtekening De inschrijving staat open tot 1 december Dit aanmeldingsformulier kunt u gefrankeerd toezenden aan: UMC St Radboud IQ Healthcare, sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde t.a.v. mw drs drs C.P.M. Bal / huispost 114 IQ Healthcare Postbus HB Nijmegen

19 Overzichtskaart Nijmegen W A Arnhem Beuningen A L A352 Rotterdam / Zwolle Den Bosch A73 / E31 N E E R B O S S C H E W E G LINDENHOLT M a a s - W a a l k a n a a l G R A A F S E W E G Centraal Station G R O E N E S T R A AT CENTRUM ST. ANNASTRAAT ORANJESINGEL G R O E S - B E E K S E W E G Station Heyendaal KAP ITT E LW E G WEG HEYENDAALSE- BERG EN DALSEWEG N352 Radboud Universiteit Nijmegen Kleve (BRD) Berg en Dal A326 Station Dukenburg W E G W E G D O O Grave DUKENBURG R CWZ H AT E R T S E - GROOTSTALSELAAN S T. A N N A S T R A AT HOUTLAAN SCHEIDINGSWEG Groesbeek A73 / E31 RIJKSWEG NOORD 0 1 2km Boxmeer/ Venlo/Köln DUKENBURG Malden/Mook/ Venlo N271 met een knipoog Veel mensen laten voor hun dood veel na en erna weinig! Met misverstanden moet je leren leven, met verstand trouwens ook. Sta nooit te lang stil bij het woord verjaardag! We zijn steeds vaker weg van elkaar! Slechts door stapje voor stapje te leren, gaat men met sprongen vooruit. Solidariteit: schouder aan schouder zonder er een nek-aan nekrace van te maken Hoe vergaat het verleden? Idealen, zou als balen een werkwoordd moeten zijn. Ook mensen die alles relativeren, bagatelliseren en badineren zien niets meer in perspectief. Waarin moeten wij in s hemelsnaam nog geloven tijdens ons leven na de dood? Ook in het verleden ben je nog altijd ergens! Verkeerd doen wil tenminste zeggen dat men het heeft gedaan en juist daar ontbreekt het veelal aan! Waar is goedheid nog goed voor? Aforismen van Ignace Schretlen in: Voorbij en daarna. Adr. Heinen Uitgevers, s-hertogenbosch, 2002, pp

20 Over EFG Part-time postacademische beroepsopleiding ETHIEK in de zorgsector Sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Genees kunde van het UMC St Radboud Nijmegen De sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde is onderdeel van IQ Healthcare, een van de afdelingen van het Universitair Medisch Centrum St Radboud van de Radboud Universiteit Nijmegen. De sectie is in haar huidige vorm tot stand gekomen in Vanaf het begin van de medische faculteit in 1951 heeft onderwijs in ethiek en filosofie deel uitgemaakt van het medisch onderwijsprogramma. Op dit moment heeft de sectie vier verschillende taken: Ontwerp: Jet Westbroek, Idee & Ontwerp, Nijmegen Onderwijs Het medisch onderwijs in Nijmegen is de afgelopen jaren geheel vernieuwd. Uniek zijn onderwijsactiviteiten op het gebied van Grondslagen en Methoden. De sectie EFG speelt een belangrijke rol in deze activiteiten, gericht op kritische vorming van medisch studenten. Daarnaast wordt onderwijs verzorgd voor studenten tandheelkunde en gezondheidswetenschappen. Onderzoek Het wetenschappelijk onderzoek van de sectie richt zich met name op twee gebieden: palliatieve zorg en biomoleculaire levenswetenschappen. Daarbij worden intensieve samenwerkingsrelaties onderhouden met deskundigen uit palliatieve en hospice zorg, en uit de moderne genetica. In een aantal projecten wordt samengewerkt met internationale experts. Klinische ethiek In het academisch ziekenhuis wordt ondersteuning gegeven aan ethische commissie en toetsingscommissie. Daarnaast worden moreel beraad, casusanalysen en ethische consultaties in klinische afdelingen verzorgd. Ook in andere zorginstellingen worden klinisch-ethische activiteiten verricht. Dienstverlening Vanuit de sectie wordt intensief deelgenomen aan het publieke debat. In populaire media wordt aan de meningsvorming bijgedragen. Daarbij wordt een heel scala van opleidingsactiviteiten zoals cursus, seminars, congressen aangeboden. Tenslotte wordt de European Master of Bioethics vanuit de afdeling gecoördineerd (in samenwerking met de universiteiten van Leuven en Padua).

Ruwe sterftecijfers ziekenhuizen

Ruwe sterftecijfers ziekenhuizen Ruwe sterftecijfers ziekenhuizen Klinische opname Ziekenhuis Plaats Dagopname Dagmortaliteit Klinische mortaliteit % dag % kliniek Stg. Medisch Centrum Alkmaar Alkmaar 30.641 33.947 0 765 0,00 2,25 Ziekenhuisgroep

Nadere informatie

Ruwe Sterftecijfers Ziekenhuizen

Ruwe Sterftecijfers Ziekenhuizen Ziekenhuis Plaats DagOpname Klinische Opname Franciscus Ziekenhuis Roosendaal 13.986 15.21 Atrium Medisch Centrum Parkstad Heerlen 31.453 30.128 Orbis medisch en zorgconcern Sittard-Geleen 28.194 18.29

Nadere informatie

Ziekenhuis: positie op ranglijst plus plaatsnaam

Ziekenhuis: positie op ranglijst plus plaatsnaam Ziekenhuis: positie op ranglijst plus plaatsnaam Percentage van de ondervraagden dat specialisme goed vindt Anaesthesie/pijnbestrijding Oss, Ziekenhuis Bernhoven 56 Rotterdam, Ikazia ziekenhuis 47 Nieuwegein/Utrecht,

Nadere informatie

Vaatkeurmerk x x x x x x. x x x

Vaatkeurmerk x x x x x x. x x x PAV Academisch Medisch Centrum (AMC) Amsterdam Admiraal De Ruyter Ziekenhuis, Loc.Goes Loc. Zierikzee Loc. Vlissingen Albert Schweitzer Ziekenhuis (ASZ) Loc. Sliedrecht Loc. Zwijndrecht Alrijne Ziekenhuis,

Nadere informatie

Id Naam Plaats Eindspecialisatie Instroom Leerlingen Instroom FTE Universitair Medisch Centrum Groningen Groningen Anesthesiologie 8 8,00

Id Naam Plaats Eindspecialisatie Instroom Leerlingen Instroom FTE Universitair Medisch Centrum Groningen Groningen Anesthesiologie 8 8,00 101001 Universitair Medisch Centrum Groningen Groningen Anesthesiologie 8 8,00 101002 Umc Sint Radboud Nijmegen Anesthesiologie 6 6,00 101003 Universitair Medisch Centrum Utrecht Utrecht Anesthesiologie

Nadere informatie

Medisch Centrum - Alkmaar Maaltijdencomponenten worden geleverd door een onbekende externe leverancier.

Medisch Centrum - Alkmaar Maaltijdencomponenten worden geleverd door een onbekende externe leverancier. Kassa inventariseerde de standaard warme maaltijden die worden geserveerd in de Nederlandse ziekenhuizen. Ontkoppeld koken betekent dat het ziekenhuis de maaltijden bereidt, koelt en later weer opwarmt.

Nadere informatie

Erkende opleidingen per opleiding

Erkende opleidingen per opleiding Opleiding Instelling geldigheidsduur Ambulanceverpleegkundige Academie voor Ambulancezorg Ambulancedienst Zuid-Holland Zuid 31-3-2014 AmbulanceZorg Limburg Noord 30-5-2014 AmbulanceZorg Rotterdam 31-3-2014

Nadere informatie

Ons project "verbeteren van de telefonische bereikbaarheid" heeft een van de drie felbegeerde Antonius Awards gewonnen, nl. de project-award.

Ons project verbeteren van de telefonische bereikbaarheid heeft een van de drie felbegeerde Antonius Awards gewonnen, nl. de project-award. Referenties Testimonial ANTONIUS ZIEKENHUIS NIEUWEGEIN/UTRECHT 13 januari 2010 Ons project "verbeteren van de telefonische bereikbaarheid" heeft een van de drie felbegeerde Antonius Awards gewonnen, nl.

Nadere informatie

Plaats Ziekenhuis Status

Plaats Ziekenhuis Status Zorg Plan Selectief Overzicht van geselecteerde ziekenhuizen Voor het Zorg Plan Selectief hebben we een beperkt aantal ziekenhuizen geselecteerd die kwalitatief goede zorg verlenen en de laagste prijs

Nadere informatie

Welke instellingen (> 100 mln) hebben het beste track-record?

Welke instellingen (> 100 mln) hebben het beste track-record? (Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening + mutaties voorzieningen) / totale opbrengsten 1 St. Jansdal ZKH 134.890.969 12,0% 10,4% 8,1% 6,5% 9,2% 2 Promens Care GHZ 119.641.567 5,4% 7,1% 4,6% 17,3% 8,6%

Nadere informatie

GIDS DE BESTE ZIEKENHUIZEN ZIEKENHUIZEN BEOORDEELD. beste ziekenhuizen 74 Zware of lichte patiënt? 80

GIDS DE BESTE ZIEKENHUIZEN ZIEKENHUIZEN BEOORDEELD. beste ziekenhuizen 74 Zware of lichte patiënt? 80 GIDS WWW.ELSEVIER.NL 22 OKTOBER 2011 93 H ZIEKENHUIZEN BEOORDEELD DE BESTE ZIEKENHUIZEN 2011 De beste ziekenhuizen 74 Zware of lichte patiënt? 80 De patiënt moet op reis 83 Wat de patiënt wil weten 84

Nadere informatie

Referenties. Testimonial ANTONIUS ZIEKENHUIS NIEUWEGEIN/UTRECHT

Referenties. Testimonial ANTONIUS ZIEKENHUIS NIEUWEGEIN/UTRECHT Referenties Testimonial ANTONIUS ZIEKENHUIS NIEUWEGEIN/UTRECHT Ons project "verbeteren van de telefonische bereikbaarheid" heeft een van de drie felbegeerde Antonius Awards gewonnen, nl. de project-award.

Nadere informatie

Toepassingsvoorbeelden BENDER folietableautechniek

Toepassingsvoorbeelden BENDER folietableautechniek Toepassingsvoorbeelden BENDER folietableautechniek In dit document zijn een aantal foto s weergegeven van toepassingen van folietableautechniek in Nederland. BENDER folietableautechniek is gespecialiseerd

Nadere informatie

voldoet niet aan minimale kwaliteitsnormen van CZ

voldoet niet aan minimale kwaliteitsnormen van CZ Overzicht kwaliteitscategorieën bariatrische chirurgie (revisie 01-01-2012) beste zorg Ziekenhuizen die volgens de kwaliteitskaders van CZ als beste scoren worden als voorkeursziekenhuis bestempeld: deze

Nadere informatie

21e jaargang. Part-time postacademische beroepsopleiding. Sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Genees kunde van het UMC St Radboud Nijmegen

21e jaargang. Part-time postacademische beroepsopleiding. Sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Genees kunde van het UMC St Radboud Nijmegen Winnaar van de Part-time postacademische beroepsopleiding ETHIEK in de zorgsector Sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Genees kunde van het UMC St Radboud Nijmegen 21e jaargang Nederlandse Vereniging

Nadere informatie

TOP 5 STIJGERS (EXCL. NIEUWKOMERS)

TOP 5 STIJGERS (EXCL. NIEUWKOMERS) TOP 5 STIJGERS (EXCL. NIEUWKOMERS) Verschil Instelling Subsector 46 59 13 Amarant Gehz 249.097 3.501 208.598 5.690 34 41 7 Ziekenhuisgroep Twente AZ 275.981 8.264 248.942 1.241 16 22 6 Cordaan Groep Gemengd

Nadere informatie

GIDS DE BESTE ZIEKENHUIZEN ZIEKENHUIZEN BEOORDEELD. Hoe goed zijn de umc s? 76 Gezonder zonder groei 78 Wie vertelt het de patiënt?

GIDS DE BESTE ZIEKENHUIZEN ZIEKENHUIZEN BEOORDEELD. Hoe goed zijn de umc s? 76 Gezonder zonder groei 78 Wie vertelt het de patiënt? GIDS WWW.ELSEVIER.NL 3 NOVEMBER 2012 93 H ZIEKENHUIZEN BEOORDEELD DE BESTE ZIEKENHUIZEN 2012 INHOUD De beste ziekenhuizen 64 Ervaring van patiënt telt 74 Hoe goed zijn de umc s? 76 Gezonder zonder groei

Nadere informatie

Erkende opleidingen per zorginstelling

Erkende opleidingen per zorginstelling Instelling Academisch Medisch Centrum academisch ziekenhuis Maastricht Ambulance Amsterdam B.V. Ambulancedienst Zuid-Holland Zuid Connexxion ambulance Services B.V. Coöperatie RAV Fryslân U.A. Coöperatie

Nadere informatie

Bijlage 1 Gewogen gemiddelde

Bijlage 1 Gewogen gemiddelde Bijlage 1 Gewogen gemiddelde Rang Ziekenhuis Type Gewogen Verhouding gemiddelde dagverpleging / ligduur klinische verpleegdagen 1 Zaans Medisch Centrum Perifeer 2,33 36% 2 St. Anna Zorggroep Perifeer 2,36

Nadere informatie

Erkende opleidingen per zorginstelling

Erkende opleidingen per zorginstelling Instelling Academisch Medisch Centrum academisch ziekenhuis Maastricht Ambulance Amsterdam B.V. Ambulancedienst Zuid-Holland Zuid Connexxion ambulance Services B.V. Coöperatie RAV Fryslân U.A. Coöperatie

Nadere informatie

2e Paasdag maandag 17 april

2e Paasdag maandag 17 april T-Shop 14 zondag 16 Alkmaar 10:00-18:00 gesloten gesloten gesloten gesloten gesloten gesloten Almelo 10:00-17:00 gesloten gesloten gesloten gesloten gesloten gesloten Almere Traverse 10:00-18:00 gesloten

Nadere informatie

thema 1 Nederland en het water topografie

thema 1 Nederland en het water topografie thema 1 Nederland en het water topografie Argus Clou Aardrijkskunde groep 6 oefenkaart met antwoorden Malmberg s-hertogenbosch thema 1 Nederland en het water topografie Gebergten Vaalserberg Plaatsen Almere

Nadere informatie

Sectie Ethiek Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde. part-time postacademische beroepsopleiding 19e jaargang. Ethiek

Sectie Ethiek Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde. part-time postacademische beroepsopleiding 19e jaargang. Ethiek Sectie Ethiek Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde part-time postacademische beroepsopleiding 19e jaargang Ethiek in de zorgsector 2012 Niets cadeau Niets cadeau gekregen, alles te leen. Tot over

Nadere informatie

Winnaar van de NVBE*-prijs 2012 ETHIEK IN DE ZORGSECTOR 2013 PART-TIME POSTACADEMISCHE BEROEPSOPLEIDING 20E JAARGANG

Winnaar van de NVBE*-prijs 2012 ETHIEK IN DE ZORGSECTOR 2013 PART-TIME POSTACADEMISCHE BEROEPSOPLEIDING 20E JAARGANG Winnaar van de NVBE*-prijs 2012 Nederlandse Vereniging voor Bio-Ethiek ETHIEK IN DE ZORGSECTOR 2013 PART-TIME POSTACADEMISCHE BEROEPSOPLEIDING 20E JAARGANG LEVEN VOOR DE VUIST WEG We lootten om wie hem

Nadere informatie

Na Amsterdam is Utrecht de stad met de meeste deelauto s. In deze stad staan meer auto s dan in Den Haag en Rotterdam samen.

Na Amsterdam is Utrecht de stad met de meeste deelauto s. In deze stad staan meer auto s dan in Den Haag en Rotterdam samen. Memo Van Datum Onderwerp Friso Metz Trends gedeeld autogebruik Doorkiesnummer Bijlage(n) 6-254 392 Opnieuw toename van deelauto s Het aantal deelauto s in Nederland is tussen september 28 en maart 29 met

Nadere informatie

Toewijzingsvoorstel Jaar: 2015 Tranche:

Toewijzingsvoorstel Jaar: 2015 Tranche: Toewijzingsvoorstel Jaar: 2015 Tranche: Id Naam Plaats Eindspecialisatie InstroomPersonen InstroomFTE 2412004 Centrum voor Jeugd en Gezin Rijnmond Rotterdam Arts infectieziektenbestrijding 1e fase 0 0,00

Nadere informatie

voortgangsbrief > Fonds ZiekenhuisOpleidingen Eerste subsidiejaar FZO afgesloten

voortgangsbrief > Fonds ZiekenhuisOpleidingen Eerste subsidiejaar FZO afgesloten voortgangsbrief > Fonds ZiekenhuisOpleidingen 6 september 2011 Regionale samenwerkingsverbanden > Samenwerkingsverbanden Opleidingsregio s > Overzicht Ziekenhuizen > Eerste subsidiejaar FZO afgesloten

Nadere informatie

Inleiding. Indicatoren ondervoeding - Screening op ondervoeding bij in de kliniek opgenomen kinderen - Behandeling van ondervoeding

Inleiding. Indicatoren ondervoeding - Screening op ondervoeding bij in de kliniek opgenomen kinderen - Behandeling van ondervoeding Resultaten kwaliteitsindicatoren ondervoeding bij kinderen 2014 Het percentage kinderen dat bij opname gescreend wordt op ondervoeding neemt nog steeds toe en is nu ruim 75%. Ook de behandeling van ondervoeding

Nadere informatie

Overzicht Wvkl-vergunninghouders, afgegeven vanaf 1 juni 2007 d.d

Overzicht Wvkl-vergunninghouders, afgegeven vanaf 1 juni 2007 d.d L/VD: vergunning donortestlaboratorium L/VD Academisch Medisch Centrum hodn Universiteit van Amsterdam Meibergdreef 9 AMSTERDAM 3750 L/VD (020) 566 4252 Postbus 22660 1100DD AMSTERDAM Academisch Ziekenhuis

Nadere informatie

1100DD AMSTERDAM 2300RC LEIDEN. Ministerie van VWS

1100DD AMSTERDAM 2300RC LEIDEN. Ministerie van VWS d.d. 10-04-2015 L/VD: vergunning donortestlaboratorium Academisch Medisch Centrum hodn Universiteit van Amsterdam Meibergdreef 9 AMSTERDAM 3750 L/VD (020) 566 4252 Postbus 22660 1100DD AMSTERDAM Academisch

Nadere informatie

Factsheet 3 - Resultaten Prestatie Indicatoren Ondervoeding voor ziekenhuizen 2016

Factsheet 3 - Resultaten Prestatie Indicatoren Ondervoeding voor ziekenhuizen 2016 Factsheet 3 - Resultaten Prestatie Indicatoren Ondervoeding voor ziekenhuizen 2016 Adequate eiwitinname op de vierde opnamedag - Volwassenen Sinds 2006 wordt er in de Nederlandse ziekenhuizen gescreend

Nadere informatie

BOOG INFLAME (Borstkanker) / borstkanker

BOOG INFLAME (Borstkanker) / borstkanker BOOG 2014-05 INFLAME (Borstkanker) / borstkanker Prospectieve registratiestudie voor vrouwen met inflammatoir borstkanker in Nederland. Deelname aan deze studie heeft als doel om een Nederlandse prospectieve

Nadere informatie

Ethiek in de zorgsector

Ethiek in de zorgsector start januari 2016 23e jaargang Part-time postacademische beroepsopleiding Ethiek in de zorgsector Module 1 Ethische vragen rond het begin en einde van het leven Module 2 Zorg en kwaliteit van leven bij

Nadere informatie

Gevraagd is:

Gevraagd is: Factsheet - Resultaten kwaliteitsindicator 8.2.1. Screening op ondervoeding bij in de kliniek opgenomen kinderen 2017 Percentage kinderen dat bij opname is gescreend op acute ondervoeding Met de landelijke

Nadere informatie

1100DD AMSTERDAM 2300RC LEIDEN. Ministerie van VWS

1100DD AMSTERDAM 2300RC LEIDEN. Ministerie van VWS d.d. 08-11-2016 L/VD: vergunning donortestlaboratorium L/VD Academisch Medisch Centrum hodn Universiteit van Amsterdam Meibergdreef 9 AMSTERDAM 3750 L/VD (020) 566 4252 Postbus 22660 1100DD AMSTERDAM Academisch

Nadere informatie

Erkende opleidingen per zorginstelling

Erkende opleidingen per zorginstelling Instelling Academisch Medisch Centrum academisch ziekenhuis Maastricht Ambulance Amsterdam B.V. Ambulancedienst Zuid-Holland Zuid Connexxion Ambulance Services B.V. Coöperatie RAV Fryslân U.A. Coöperatie

Nadere informatie

Toiletreclame Regionale Tarieven Indoormedia

Toiletreclame Regionale Tarieven Indoormedia Volume netwerk Horeca Doelgroep 13-49 Alkmaar 1 2 weken 34 17 10 950,- 135,- 495,- 115,- Almere 1 2 weken 17 8 5 475,- 115,- 250,- 110,- Amersfoort 1 2 weken 50 25 15 1.425,- 150,- 745,- 125,- Amsterdam

Nadere informatie

PRIAS (Prostaatkanker) / prostaatkanker

PRIAS (Prostaatkanker) / prostaatkanker PRIAS (Prostaatkanker) / prostaatkanker Onderzoek naar een alternatief voor de behandeling van patiënten met prostaatkanker. Onderzocht wordt wat de effecten zijn van een 'actief afwachtend beleid' bij

Nadere informatie

Overzicht Wvkl-vergunninghouders, afgegeven vanaf 1 juni 2007 d.d L/VD: vergunning donortestlaboratorium 3750 L/VD L/VD

Overzicht Wvkl-vergunninghouders, afgegeven vanaf 1 juni 2007 d.d L/VD: vergunning donortestlaboratorium 3750 L/VD L/VD Overzicht Wvkl-vergunninghouders, afgegeven vanaf 1 juni 2007 d.d. 02-10-2017 L/VD: vergunning donortestlaboratorium L/VD Academisch Medisch Centrum hodn Universiteit van Amsterdam Meibergdreef 9 AMSTERDAM

Nadere informatie

ETHIEK IN DE ZORGSECTOR

ETHIEK IN DE ZORGSECTOR Part-time postacademische beroepsopleiding ETHIEK IN DE ZORGSECTOR Sectie Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Genees kunde van het Radboudumc 22e jaargang Toon Tellegen Zij gingen naast elkaar tegen

Nadere informatie

Overzicht Wvkl-vergunninghouders, afgegeven vanaf 1 juni 2007 d.d L/VD: vergunning donortestlaboratorium

Overzicht Wvkl-vergunninghouders, afgegeven vanaf 1 juni 2007 d.d L/VD: vergunning donortestlaboratorium L/VD: vergunning donortestlaboratorium L/VD Academisch Medisch Centrum hodn Universiteit van Amsterdam Meibergdreef 9 AMSTERDAM 3750 L/VD (020) 566 4252 Postbus 22660 1100DD AMSTERDAM Academisch Ziekenhuis

Nadere informatie

Factsheet - Resultaten kwaliteitsindicator B. Behandeling van ondervoeding bij kinderen 2017

Factsheet - Resultaten kwaliteitsindicator B. Behandeling van ondervoeding bij kinderen 2017 Factsheet - Resultaten kwaliteitsindicator 8.2.2.B. Behandeling van ondervoeding bij 2017 Adequate energie- en eiwitinname op de vierde - Kinderen Alhoewel de screening op acute ondervoeding bij in het

Nadere informatie

Overijssel FRYSLÂN DRENTHE FLEVO- LAND DUITSLAND. Zwolle GELDERLAND. Steenwijk* Giethoorn* Hardenberg* Kampen* Vecht* Ommen* Nijverdal* Almelo

Overijssel FRYSLÂN DRENTHE FLEVO- LAND DUITSLAND. Zwolle GELDERLAND. Steenwijk* Giethoorn* Hardenberg* Kampen* Vecht* Ommen* Nijverdal* Almelo Vecht* 1 met namen Overijssel FRYSLÂN DRENTHE Steenwijk* Giethoorn* FLEVO- LAND Hardenberg* Kampen* DUITSLAND Zwolle Ommen* SALLAND* IJssel Deventer Nijverdal* Rijssen* Almelo Oldenzaal* TWENTE Hengelo

Nadere informatie

Heijneman Medical BV Referentielijst compleet

Heijneman Medical BV Referentielijst compleet Amsterdam, 2015 1 st. Wandpaneel, EKZ, 2 st. Verzorgingszuil EKZ Breda, Amphia Ziekenhuis 2015 2 st. Plafondpendels, hybride OK Helmond 2015 12 st. Voorzieningenbrug, IC Elkerliek Ziekenhuis 2 st. Wandvoorzieningsgoot,

Nadere informatie

Alkmaar BCC BCC. Almere-Buiten BCC. Amersfoort BCC. Amsterdam BCC. Apeldoorn BCC. Arnhem BCC. Barendrecht BCC. Beek BCC. Bergen op Zoom BCC

Alkmaar BCC BCC. Almere-Buiten BCC. Amersfoort BCC. Amsterdam BCC. Apeldoorn BCC. Arnhem BCC. Barendrecht BCC. Beek BCC. Bergen op Zoom BCC Almere-Buiten Barendrecht Beek Bergen op Zoom Beverwijk Den Helder Ede Emmen Heerlen Helmond Hengelo Hilversum Hoogeveen Hoorn Leidschendam Lelystad Middelburg Muiden Oosterhout Oss Purmerend Roosendaal

Nadere informatie

Overzicht Wvkl-erkenning- en -vergunninghouders, afgegeven vanaf 1 juni 2007 d.d

Overzicht Wvkl-erkenning- en -vergunninghouders, afgegeven vanaf 1 juni 2007 d.d L/VD: vergunning donortestlaboratorium L/VD Academisch Medisch Centrum hodn Universiteit van Amsterdam Meibergdreef 9 AMSTERDAM 3750 L/VD (020) 566 4252 Postbus 22660 1100DD AMSTERDAM Academisch Ziekenhuis

Nadere informatie

Naam Plaats donderdag 20 dec vrijdag 21 dec Koopzondag 23 dec dinsdag 25 dec woensdag 26 december 1828 Alkmaar WC de Mare open tot 21 uur open tot 21

Naam Plaats donderdag 20 dec vrijdag 21 dec Koopzondag 23 dec dinsdag 25 dec woensdag 26 december 1828 Alkmaar WC de Mare open tot 21 uur open tot 21 Naam Plaats donderdag 20 dec vrijdag 21 dec Koopzondag 23 dec dinsdag 25 dec woensdag 26 december 1828 Alkmaar WC de Mare open tot 21 uur open tot 21 uur open van 09:00 tot 17:00 Gesloten Gesloten 1887

Nadere informatie

Factsheet - Resultaten kwaliteitsindicator A. Behandeling van ondervoeding bij volwassenen 2017

Factsheet - Resultaten kwaliteitsindicator A. Behandeling van ondervoeding bij volwassenen 2017 Factsheet - Resultaten kwaliteitsindicator 8.2.2.A. Behandeling van ondervoeding bij en 2017 Adequate eiwitinname op de vierde opnamedag - Volwassenen Sinds 2006 wordt er in de Nederlandse ziekenhuizen

Nadere informatie

Aantal deelauto s stijgt licht grote en middelgrote steden blijven achter

Aantal deelauto s stijgt licht grote en middelgrote steden blijven achter Memo Van Datum Onderwerp Friso Metz Trends gedeeld autogebruik 21 tweede halfjaar Doorkiesnummer Bijlage(n) 6-254 392 - Aantal deelauto s stijgt licht grote en middelgrote steden blijven achter In september

Nadere informatie

Overzicht Wvkl-erkenning- en -vergunninghouders, afgegeven vanaf 1 juni 2007 d.d

Overzicht Wvkl-erkenning- en -vergunninghouders, afgegeven vanaf 1 juni 2007 d.d L/VD: vergunning donortestlaboratorium L/VD Academisch Medisch Centrum hodn Universiteit van Amsterdam Meibergdreef 9 AMSTERDAM 3750 L/VD (020) 566 4252 Postbus 22660 1100DD AMSTERDAM Academisch Ziekenhuis

Nadere informatie

Informatiegids voor de oudere patiënt

Informatiegids voor de oudere patiënt Informatiegids voor de oudere patiënt voor patiënten, hun partners, kinderen en mantelzorgers Voorwoord 02 In deze brochure worden vragen beantwoord zoals: - Wat doet een geriater? - Voor wie is een bezoek

Nadere informatie

Overzicht Wvkl-vergunninghouders, afgegeven vanaf 1 juni 2007 d.d Registernummer 3750 L/VD. Registernummer L/VD.

Overzicht Wvkl-vergunninghouders, afgegeven vanaf 1 juni 2007 d.d Registernummer 3750 L/VD. Registernummer L/VD. Overzicht Wvkl-vergunninghouders, afgegeven vanaf 1 juni 2007 d.d. 10-05-2016 L/VD: vergunning donortestlaboratorium L/VD Academisch Medisch Centrum hodn Universiteit van Amsterdam Meibergdreef 9 AMSTERDAM

Nadere informatie

Wijziging Regeling uitvoering en financiering Wet inschakeling werkzoekenden

Wijziging Regeling uitvoering en financiering Wet inschakeling werkzoekenden Wijziging Regeling uitvoering en financiering Wet inschakeling werkzoekenden SZW «Wet inschakeling werkzoekenden» Wijziging Regeling uitvoering en financiering Wet inschakeling werkzoekenden in verband

Nadere informatie

FEBRUARI 2010 IN DIT NUMMER:

FEBRUARI 2010 IN DIT NUMMER: IN DIT NUMMER: HBO ontwikkelingen operatieassistent en anesthesiemedewerker Cursus Toetsen in de praktijk wordt voor de derde maal georganiseerd Innovatieprijs Indienen van erkenningsaanvraag INTR OC Erkenningen

Nadere informatie

Resultaten kwaliteitsindicatoren ondervoeding bij kinderen. Jaar 2014 & Jaren September 2015

Resultaten kwaliteitsindicatoren ondervoeding bij kinderen. Jaar 2014 & Jaren September 2015 Resultaten kwaliteitsindicatoren ondervoeding bij kinderen Jaar 2014 & Jaren 2008-2014 September 2015 1 Inleiding De Inspectie voor de Gezondheidszorg onderscheidt twee kwaliteitsindicatoren om de kwaliteit

Nadere informatie

Informatiegids voor de oudere patiënt

Informatiegids voor de oudere patiënt Informatiegids voor de oudere patiënt voor patiënten, hun partners, kinderen en mantelzorgers Voorwoord Inhoudsopgave In deze brochure worden vragen beantwoord zoals: - Wat doet een geriater? - Voor wie

Nadere informatie

IGZ-rapport Zorg voor vrijheid: overzicht scores en acties van bezochte instellingen (N=86)

IGZ-rapport Zorg voor vrijheid: overzicht scores en acties van bezochte instellingen (N=86) IGZ-rapport Zorg voor vrijheid: overzicht scores en acties van bezochte instellingen (N=86) In dit overzicht treft u de 86 bezochte instellingen aan inclusief de scores voor de zes aandachtsgebieden die

Nadere informatie

Het percentage van de geriatrische patiënten die voor het eerst de polikliniek Geriatrie bezoeken dat is gescreend op ondervoeding

Het percentage van de geriatrische patiënten die voor het eerst de polikliniek Geriatrie bezoeken dat is gescreend op ondervoeding Factsheet - Resultaten kwaliteitsindicator 17.1.1. Screening ondervoeding geriatrische patienten 2017 Percentage patiënten op de polikliniek geriatrie dat wordt gescreend op ondervoeding. Ondanks de aandacht

Nadere informatie

Kiwanis International

Kiwanis International Page 1 of 7 Netherlands 02 Noord Oost K11755 Assen NLD 27 27 0.00 K14813 Drachten NLD 15 15 0.00 K13567 Groningen NLD 22 22 0.00 K17463 Heerenveen NLD 10 10 0.00 K14275 Leeuwarden NLD 13 13 0.00 K15171

Nadere informatie

Kiwanis International

Kiwanis International Page 1 of 7 Netherlands 02 Noord Oost K11755 Assen NLD 27 27 27 27 0.00 K14813 Drachten NLD 15 15 15 15 0.00 K13567 Groningen NLD 22 22 22 22 0.00 K17463 Heerenveen NLD 10 10 10 10 0.00 K14275 Leeuwarden

Nadere informatie

1100DD AMSTERDAM. Ministerie van VWS

1100DD AMSTERDAM. Ministerie van VWS L/VD: vergunning donortestlaboratorium L/VD Academisch Medisch Centrum Meibergdreef 9 AMSTERDAM 3750 L/VD (020) 566 4252 Postbus 22660 1100DD AMSTERDAM Academisch Ziekenhuis Leiden Albinusdreef 2 LEIDEN

Nadere informatie

Verdeelplan PG Jaar 2018

Verdeelplan PG Jaar 2018 Verdeelplan PG Jaar 2018 ID Naam Plaats Specialisatie Instroom personen Instroom fte 2412004 Centrum voor Jeugd en Gezin Rijnmond Rotterdam Jeugdarts 1e fase 6 6,00 2412004 Centrum voor Jeugd en Gezin

Nadere informatie

Wijziging Uitvoeringsregeling inkoop arbeidsvoorziening door gemeenten

Wijziging Uitvoeringsregeling inkoop arbeidsvoorziening door gemeenten Wijziging Uitvoeringsregeling inkoop arbeidsvoorziening door gemeenten SZW 2 december 1998/nr. AM/ARV/98/35644 Directie Arbeidsmarkt Werkgelegenheid Gelet op artikel 137a, tweede lid, van de Algemene bijstandswet,

Nadere informatie

Bijlage 1: Overzicht van alle ziekenhuizen, exclusief ZBC s (2009)

Bijlage 1: Overzicht van alle ziekenhuizen, exclusief ZBC s (2009) Bijlage 1: Overzicht van alle ziekenhuizen, excluief ZBC (2009) In het rapport Ranglijt Ziekenhuizen:Inventariatie voorchrijfgedrag van geneemiddelen door medich pecialiten voor extramuraal gebruik zijn

Nadere informatie

PICA Seminar Patiëntenlogistiek. Spreiding en bereikbaarheid acute zorg

PICA Seminar Patiëntenlogistiek. Spreiding en bereikbaarheid acute zorg PICA Seminar Patiëntenlogistiek Spreiding en bereikbaarheid acute zorg 1 10 december 2012 Spreiding en bereikbaarheid acute zorg Acute zorg, vraag, aanbod, patiëntenstromen Bereikbaarheid SEH s Spreiding

Nadere informatie

Een programma van sportbonden en NOC*NSF dat sportief gedrag stimuleert en ongewenst gedrag aanpakt.

Een programma van sportbonden en NOC*NSF dat sportief gedrag stimuleert en ongewenst gedrag aanpakt. Theatertour VSK 2012/ 13 Nieuwegein 26juli 2012 Een programma van sportbonden en NOC*NSF dat sportief gedrag stimuleert en ongewenst gedrag aanpakt. Jaaroverzicht I Datum Plaats 24 september Amersfoort

Nadere informatie

De Kamer Verpleegkundige Vervolg Opleidingen en de Kamer Medisch Ondersteunde Opleidingen zijn vanaf 2011 samengevoegd.

De Kamer Verpleegkundige Vervolg Opleidingen en de Kamer Medisch Ondersteunde Opleidingen zijn vanaf 2011 samengevoegd. IN DIT NUMMER : Eerste erkenning Cardiac Care Informatiebijeenkomst FZO contactpersonen Kamer en College Innovatieprijs Prijswijzigingen 2011 Erkenningen Benoemingen Eerste erkenning Cardiac Care In april

Nadere informatie

Waar moeten we bouwen en waar (nog) niet. Gerard Marlet 11 oktober 2016

Waar moeten we bouwen en waar (nog) niet. Gerard Marlet 11 oktober 2016 Waar moeten we bouwen en waar (nog) niet Gerard Marlet 11 oktober 2016 De triomf van de stad... 400.000 Prijs standaardwoning (in euro's) 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 Gemiddelde van

Nadere informatie

Status per 19-08-2013

Status per 19-08-2013 Statusoverzicht naleving geclusterde voorschriften per ziekenhuis in 2012/2013 Nr. Naam Adres Inspectie onderdeel 1 Instelling voldoet aan voorschriften op het moment van: 1 Sint Lucas Andreas Jan Tooropstraat

Nadere informatie

Toepassingsvoorbeelden BENDER folietableautechniek

Toepassingsvoorbeelden BENDER folietableautechniek Toepassingsvoorbeelden BENDER folietableautechniek In dit document zijn een aantal foto s weergegeven van toepassingen van folietableautechniek. BENDER folietableautechniek is gespecialiseerd in het vervaardigen

Nadere informatie

Post-hbo opleiding seksuologie

Post-hbo opleiding seksuologie Post-hbo opleiding seksuologie mensenkennis Plezierige overdracht, de docent spreekt uit ervaring en brengt veiligheid en openheid in de groep door haar respectvolle wijze van benaderen. Top! Post-hbo

Nadere informatie

Verantwoorde zorg voor gehandicapten onder druk

Verantwoorde zorg voor gehandicapten onder druk Verantwoorde voor gehandicapten onder druk Overzicht bezochte eenheden (96) In deze tabel staat een overzicht van de bezochte eenheden en hun scores. De scores zijn gegeven op acht risicoaspecten en gaan

Nadere informatie

Woningen Provincie/Gemeenten Marktgegevens en prognoses Prijzen en transacties. Prijs per m² GBO in mediaan 2017

Woningen Provincie/Gemeenten Marktgegevens en prognoses Prijzen en transacties. Prijs per m² GBO in mediaan 2017 Woningen Provincie/Gemeenten Marktgegevens en prognoses Prijzen en transacties woningen woningen. Provincie Drenthe Assen 67.700 31.400 Woningvoorraad 32.900 33.700 33.700 Tussenwoning 448 16,7 166.000

Nadere informatie

Het percentage volwassen patiënten dat op de polikliniek preoperatief verpleegkundig onderzoek (POS) is gescreend op ondervoeding

Het percentage volwassen patiënten dat op de polikliniek preoperatief verpleegkundig onderzoek (POS) is gescreend op ondervoeding Factsheet - Resultaten kwaliteitsindicator 8.2.3. Screening op ondervoeding op de polikliniek 2017 Screening op ondervoeding op de polikliniek preoperatief verpleegkundig onderzoek: meer ziekenhuizen screenen;

Nadere informatie

Scholingsbeleid. Kwaliteitsvisie

Scholingsbeleid. Kwaliteitsvisie Registratie outcomeparameters Procedure melden inspectie Procedure melden incidenten Procedure voor interne klachten Scholingsbeleid Certificering vóór 2006 Kwaliteitscommissie/functionaris Kwaliteitsjaarverslag

Nadere informatie

Toepassingsvoorbeelden BENDER folietableautechniek

Toepassingsvoorbeelden BENDER folietableautechniek Toepassingsvoorbeelden BENDER folietableautechniek In dit document zijn een aantal foto s weergegeven van toepassingen van folietableautechniek. BENDER folietableautechniek is gespecialiseerd in het vervaardigen

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal Vergaderjaar 1988-1989 Besluit afbreking zwangerschap BRIEF VAN DE MINISTER VAN WELZIJN, VOLKSGEZONDHEID EN CULTUUR Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Nadere informatie

BELEIDSREGEL BR/REG-18152

BELEIDSREGEL BR/REG-18152 BELEIDSREGEL Bijlage Overzicht standplaatsen zoals in het Referentiekader Spreiding en Beschikbaarheid 2017 Standplaats Regionr RAV Plaats Inwoners Inw klasse OAD gewogen OAD-klasse gewogen 9364 1 RAV

Nadere informatie

Lokaal en landelijk de handen ineen

Lokaal en landelijk de handen ineen Lokaal en landelijk de handen ineen 1 Lokaal en landelijk de handen ineen Als lid van de NVN staat u er niet alleen voor. We bieden u hulp, advies, een luisterend oor, lotgenotencontact, ontmoeting en

Nadere informatie

Woningen. Prijzen en transacties. Provincie / Steden. Marktgegevens en prognoses. Transactieprijzen koopwoningen in mediaan 2016

Woningen. Prijzen en transacties. Provincie / Steden. Marktgegevens en prognoses. Transactieprijzen koopwoningen in mediaan 2016 Woningen 2017 Provincie / Steden Marktgegevens en prognoses Prijzen en transacties Aantal inwoners 2016 Aantal woningen 2016 Woningvoorraad/ huishoudens/inwoners 2020 2025 Koopwoningen Aantal verkochte

Nadere informatie

Erkende zorginstellingen per opleiding

Erkende zorginstellingen per opleiding Opleiding Ambulanceverpleegkundige Anesthesiemedewerker Instelling Ambulance Amsterdam B.V. Ambulancedienst Zuid-Holland Zuid Conexxion ambulance Services B.V Coöperatie Regionale Ambulancevoorziening

Nadere informatie

B Baarle Nassau mhz 6875 kbd QAM-64

B Baarle Nassau mhz 6875 kbd QAM-64 A Aalten-Bredevoort 7461 304 mhz 6875 kbd QAM-64 Almere 8200 304 mhz 6875 kbd QAM-64 Alphen aan den Rijn 1000 304 mhz 6875 kbd QAM-64 Amersfoort 3900 304 mhz 6875 kbd QAM-64 Amstelveen 1000 304 mhz 6875

Nadere informatie

Resultaten Prestatie Indicatoren Ondervoeding voor ziekenhuizen 2015

Resultaten Prestatie Indicatoren Ondervoeding voor ziekenhuizen 2015 Resultaten Prestatie Indicatoren Ondervoeding voor ziekenhuizen 2015 Percentage patiënten in het ziekenhuis met een adequate voeding op de vierde opnamedag is beter maar kan nóg beter. Sinds 2006 wordt

Nadere informatie

Toewijzingsvoorstel Jaar: 2013 Tranche: 1

Toewijzingsvoorstel Jaar: 2013 Tranche: 1 Toewijzingsvoorstel Jaar: 2013 Tranche: 1 Id Naam Plaats Eindspecialisatie InstroomPersonen 1101001 Universitair Medisch Centrum Groningen Groningen Anesthesiologie 16 1101001 Universitair Medisch Centrum

Nadere informatie

geactualiseerd.doc Ziekenhuizen Bijlage 1

geactualiseerd.doc Ziekenhuizen Bijlage 1 Drenthe 363 Scheper Emmen 56191/ 56191,1 Flevoland 426 Flevoziekenhuis Almere 7664/ 1828,1 /ver poliklinieken vering en s 2005 15.00 1.65 2004 70.00 6.30 354 Nij Smellinghe Drachten 66845/ 66845,1 realisatie

Nadere informatie

Voorwoord 11 Inleiding 13

Voorwoord 11 Inleiding 13 Voorwoord 11 Inleiding 13 1 Een gemeenschappelijk perspectief 13 2 Herkenning, reflectie en argumentatie 14 2.1 Herkenning 14 2.2 Reflectie 14 2.2.1 Ethisch kader 14 2.2.2 Términologisch kader 15 2.3 Argumentatie

Nadere informatie

IN EERSTE HALFJAAR 2002. Paula van der Brug en Robert Selten. April 2005. Het aantal gestarte trajecten in het eerste halfjaar van 2002.

IN EERSTE HALFJAAR 2002. Paula van der Brug en Robert Selten. April 2005. Het aantal gestarte trajecten in het eerste halfjaar van 2002. Centraal Bureau voor de Statistiek Centrum voor Beleidsstatistiek UITSTROOM UIT DE UITKERING NA START REÏNTEGRATIETRAJECT IN EERSTE HALFJAAR 2002 Paula van der Brug en Robert Selten April 2005 Op 1 januari

Nadere informatie

CRITERIA PRODUCTRATING OPSTALVERZEKERING PRIJS

CRITERIA PRODUCTRATING OPSTALVERZEKERING PRIJS CRITERIA PRODUCTRATING OPSTALVERZEKERING PRIJS Om tot de ProductRating Prijs te komen heeft MoneyView de gemiddelde marktpositie van elk product berekend over 28.368 fictieve klantprofielen. Deze klantprofielen

Nadere informatie

Catalogus stempels NIETIG AFGESCHREVEN TE

Catalogus stempels NIETIG AFGESCHREVEN TE Catalogus stempels NIETIG AFGESCHREVEN TE Overzicht van de verstrekte stempels NIETIG AFGESCHREVEN TE in rechthoekig model. Proefstempel NIETIG (zonder AFGESCHREVEN TE) NAPR 0001 AMSTERDAM 1912-06-17 Postkantoren:

Nadere informatie

Bijlage 1: Uitwerking per regio

Bijlage 1: Uitwerking per regio De locatiekeuzes worden in deze bijlage per regio weergegeven. Daarbij volg ik de grenzen van het arrondissement / de politie-eenheid. 1. Regio Noord-Nederland eenheid Noord-Nederland leidt eenduidig tot

Nadere informatie

Factsheets Nederland. Kantoren- en bedrijfsruimtemarkt. medio 2015. www.dtz.nl

Factsheets Nederland. Kantoren- en bedrijfsruimtemarkt. medio 2015. www.dtz.nl Factsheets Kantoren- en bedrijfsruimtemarkt medio 215 www.dtz.nl 1 Factsheet kantorenmarkt medio 215 Kantoorbanen 2.236.85 214 t.o.v. 213,9% Aanbod 8.36 m 2,6% Voorraad 49.533. m 2,1% Opname 497. m 2 1

Nadere informatie

RDC Regio-indeling Nederland

RDC Regio-indeling Nederland RDC Regio-indeling Nederland De RDC Regio-indeling Nederland is gebaseerd op gebieden met een socio-demografische samenhang. Elke regio wordt in AutoMotive Dashboard verder uitgesplitst in Nederlandse

Nadere informatie

Resultaten Prestatie Indicatoren Ondervoeding voor ziekenhuizen 2014

Resultaten Prestatie Indicatoren Ondervoeding voor ziekenhuizen 2014 Resultaten Prestatie Indicatoren Ondervoeding voor ziekenhuizen 2014 Percentage ondervoede patiënten in het ziekenhuis met een adequate voeding op de vierde opnamedag is beter maar kan nóg beter. Ondanks

Nadere informatie

Dit verslag betreft een actualisatie van de bereikbaarheidsanalyse van SEH s in Nederland met als peilmoment april 2011.

Dit verslag betreft een actualisatie van de bereikbaarheidsanalyse van SEH s in Nederland met als peilmoment april 2011. Inleiding Het ministerie van VWS heeft het RIVM gevraagd een doorrekening te maken van de bereikbaarheid van de afdelingen Spoedeisende Hulp in Nederland volgens de methodiek van de gevoelige ziekenhuizen.

Nadere informatie

Post-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch

Post-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch Post-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch werker Volwassenen en ouderen mensenkennis Van onze klinisch psycholoog heb ik een groep cliënten overgenomen, bij wie ik de instrumenten uit de opleiding

Nadere informatie

Robots houden groei arbeidsmarkt (nog) niet tegen

Robots houden groei arbeidsmarkt (nog) niet tegen Robots houden groei arbeidsmarkt (nog) niet tegen AMSTERDAM - Het aantal banen dat verloren gaat aan automatisatie is nog steeds kleiner dan de vraag naar werknemers van vlees en bloed. Het aantal vacatures

Nadere informatie

Het CCE biedt scholing voor zorgprofessionals

Het CCE biedt scholing voor zorgprofessionals Scholing en training 2016 Het CCE biedt scholing voor zorgprofessionals die werken met cliënten met ernstig en aanhoudend probleemgedrag. De cliënten bij wie wij betrokken zijn, hebben een stoornis of

Nadere informatie

Ethische Dilemma s. Zorgboogberaad 11 januari 2010 Lea Peen specialist ouderengeneeskunde

Ethische Dilemma s. Zorgboogberaad 11 januari 2010 Lea Peen specialist ouderengeneeskunde Ethische Dilemma s Zorgboogberaad 11 januari 2010 Lea Peen specialist ouderengeneeskunde Deze presentatie Wat is ethiek Waarom ethiek Zorgethiek Casuïstiek Ethiek in de zorgorganisatie Ethiek: Nadenken

Nadere informatie

CMHF is een van die Centrales en deze vertegenwoordigt de FvOv-verenigingen in het IGO.

CMHF is een van die Centrales en deze vertegenwoordigt de FvOv-verenigingen in het IGO. . IGO Regio-indeling In het MBO en HBO wordt het overleg gevoerd door collega s van de UNIENFTO, ook FvOv/CMHF. Het overleg over zaken die voortvloeien uit de CAO-MBO of de CAO-HBO op instellingsniveau

Nadere informatie

PROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN

PROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN PROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN CURSUSLEIDING Arjo Klamer hoogleraar Economie van kunst en cultuur, Erasmus Universiteit Rotterdam; wethouder Sociale Zaken, Hilversum Pieter Wijnsma zelfstandig adviseur

Nadere informatie