door A. Hovestadt de eeuwwisseling Michaud. Dit is de tweede en Het waarom van deze naam Land and freshwater molluscs of the Dutch Leeward

Transcriptie

1 No 235 CB van de 245 NMV maart 1987 De landslakken van Aruba, Curaçao en Bonaire door A Hovestadt De samenstelling van de non-mariene malacofauna van Aruba, Curaçao en Bonaire is goed bekend Enerzijds is dit vreemd, anderzijds is dit heel begrijpelijk Vreemd, omdat deze eilanden in dit opzicht een uitzonderingspositie innemen Veel eilanden van de Kleine Antillen zijn slechts summier geïnventariseerd, terwijl Hispaniola en Jamaica, met een zeer veel rijkere fauna ronduit verwaarloosd zijn Begrijpelijk is het (wellicht) doordat de Nederlandse Antillen relatief gemakkelijk bereikbaar en bereisbaar zijn, al pleit hiertegen het feit dat Sint Maarten, Sint Eustatius en Saba recent pas zijn geïnventariseerd Bekendste van alle ABC-landslakken is wel Cerion uva (L,1758), in 1688 al door Lister beschreven Zij komt massaal voor met plaatselijke dichtheden van meer dan 100 exemplaren per vierkante meter Het is de enige schelp met een Nederlandse of kinderwiegje naam: bijenkorfje, gebakerd kindertje In het Papiamentoe (5) wordt zij cocolishi di kalakoena (kalkoenschelp) of cocolishi di carne (vleesschelp) genoemd, omdat zij een tijdlang gebruikt is als voedsel voor kalkoenen Ook is Cerion uva lokaal gebruikt geweest voor de kalkproduktie, terwijl het rond de eeuwwisseling voor een cent per kilo uitgevoerd werd naar Duitsland In 1828 beschrijft Wood Tudora aurantia, endemisch op Bonaire en in 1838 volgt Tudora megacheilos, endemisch op Curaqao en Aruba, door Potiez en Michaud Dit is de tweede en tot op heden laatste schelp met een Papiamentse naam (5): cocolishi di cabritu, geitenschelp Het waarom van deze naam is onbekend Geleidelijk aan worden hierna de overige slakken van de ABC-eilanden beschreven Na 1924 worden geen nieuwe soorten meer gemeld, behoudens dan incidentele introducé's Dan verschijnt de uitputtende studie van H Burrington Baker, getiteld: Land and freshwater molluscs of the Dutch Leeward Islands (2) Van Nederlandse zijde is in eerste instantie de belangstelling niet al te groot geweest Vernhout (12) publiceert in 1914 een kort overzicht van de op dat moment bekende gegevens, terwijl Van Benthem Jutting (3) in 1925 verslag doet van een bescheiden verzameling van Van der Horst, in 1920 op Curagao gemaakt Het wachten was op het proefschrift van Wagenaar Hummelinck (15) in 1940, het resultaat van een uitgebreide verzamelreis, niet alleen Aruba op Curacpao, en maar Bonaire, ook op de naburige Venezolaanse eilanden en het naburige vasteland Hij beschrijft een nieuwe ondersoort: Tudora rupis hatoensis maar reduceert tegelijkertijd de lijst van Baker door een aantal soorten en ondersoorten te schrappen

2 246 No 235 CB van de NMV maart 1987 Sedertdien ziet de lijst er als volgt uit (zonder introducé's (10)): (A = Aruba, B = Bonaire, C = Curacao, E = Elders) Hydrobiidae: 1 Lyrodes parvulus (Guilding,1828): ABCE Helicinidae: 2 Alcadia dysoni (Pfeiffer,1859): AE 3 Lucidella lirata (Pfeiffer,1847): ABCE 4 Stoastomops walkeri Baker,1924: B Chondropomidae: 5 Cistulops raveni (Crosse,1872): ABC Tudora 6 megacheilos (Potiez & Michaud,1838): AC 7 Tudora rupis Baker,1924: C 8 Tudora aurantia (Wood,1828): B 9 Tudora maculata Baker,1924: B Physidae: 10 Physa cubensis Pfeiffer,1839: ACE Planorbidae: 11 Planorbis circumlineatus Shuttleworth,1854: ABCE Succineidae: 12 Succinea barbadensis Guilding,1828: CE 13 Succinea gyrata Gibbons,1879: BC (?E) Chondrinidae: 14 Gastrocopta barbadensis (Pfeiffer,1853): CE 15 Gastrocopta curacaoana Pilsbry,1924: ABCE 16 Gastrocopta octonaria Pilsbry,1924: ABCE 17 Gastrocopta servilis (Gould): ABCE Pupillidae: 18 Pupoides marginatus (Say,1821): ABCE Ferussaciidae: 19 Cecilioides consobrina (Orbigny,1845): ABCE 20 Cecilioides gundlachi (Pfeiffer,1850): CE Subulinidae: 21 Subulina octona (Bruguière,1792): CE 22 Lamellaxis gracilis (Hutton,1834): ABCE 23 Lamellaxis micrus (Orbigny,1835): ABCE 24 Leptinaria gloynii (Gibbons,1879): ABCE (E: ingevoerd op St Maarten) 25 Leptinaria insignis EA Smith,1898: AE 26 Opeas pumilum (Pfeiffer): CE 27 Cryptelasmus canteroiana (Pfeiffer): CE Polygyridae: 28 Thysanophora crinita (Fulton,1917): ACE 29 Thysanophora vanattai Baker,1924: A Euconulidae: 30 Guppya molengraaffi Baker,1924: C Bulimulidae: 31 Drymaeus virgulatus (Férussac,1821): CE

3 247 No 235 CB van de NMV maart 1987 Odontostomidae: 32 Tomigerus cumingi Pfeiffer,1849: AE Orthalicidae: 33 Orthalicus maracaibensis (Pfeiffer,1856): AE Cerionidae: 34 Cerion uva (Linnaeus,1758): ABC Urocoptidae: 35 Brachypodella raveni (Crosse,1872): ABC 36 Microceramus bonairensis (Smith,1898): ABCE Streptaxidae: 37 Streptaxis glaber Pfeiffer,1849: AE 38 Gulella bicolor (Hutton,1834): CE Het verspreidingspatroon laat zich voor een deel verklaren uit de geologische geschiedenis en de geografie van het gebied Aruba, Curagao en Bonaire maken deel uit van een hele reeks van eilanden voor de kust van Venezuela Ten westen van Aruba liggen de rotseilandjes Los Monges, waarvan overigens geen Oostwaarts slakken bekend zijn (15) gaande krijgt men dan Aruba, Curagao en Klein Curacao Van dit laatste eilandje, circa km lang en een halve km breed, zijn ook geen slakken bekend Wellicht zijn ze er ooit wel maar het geweest, landschap is er grondig veranderd door de fosfaatwinning rondom de eeuwwisseling, waardoor het nu circa 3 meter minder hoog is Dan volgen Klein Bonaire en Bonaire, op 400 meter van elkaar en op eenzelfde plat gelegen Ten oosten hiervan ligt de Las Aves archipel, hoofdzakelijk uit riffen bestaand De volgende groep is de Los Roques archipel, eveneens hoofdzakelijk riffen, alhoewel het hoofdeiland ca 123 meter hoog is Dan volgen Orchila, Blanquilla en de Los Hermanosgroep(14) Ten zuiden hiervan liggen de relatief grote eilanden Tortuga en Margarita met enige satellieten Ten noorden van de reeks Curaipao-Blanquilla loopt de 2000 meter dieptelijn op slechts enkele kilometers uit de kust De 1000 meter dieptelijn ten zuiden van deze reeks, loopt ongeveer halverwege deze reeks en de Venezolaanse kust Tussen Curaipao en Aruba loopt deze dieptelijn evenwel noordwaarts om daarna weer ongeveer de continentale kust te volgen De zee tussen Aruba en het vasteland is nergens meer dan 200 meter diep: Aruba ligt dan ook op het continentale plat, terwijl de overige eilanden op een onderzeese rug liggen Geologisch gezien, kan men stellen dat de eilanden opgebouwd zijn uit stollingsgesteenten, diabaas, afkomstig uit een ooit vulkanisch gebied in het noorden Dit diabaas is geleidelijk bedekt geraakt, in een submariene fase, door dikke lagen koraalkalk Bij een lagere stand van de zeespiegel zijn deze kalklagen vervolgens op de hoogste plaatsen weggeërodeerd, waardoor het relatief zachte diabaas bloot kwam en daarop sneller wegerodeerde dan de harde kalk

4 No 235 CB van de 248 NMV maart 1987 Dit mechanisme is er de oorzaak van, dat het binnenland op vele plaatsen lager is komen te liggen, dan de nog met kalk bedekte kustgebieden Via oude rivierbeddingen is de zee bij een weer stijgen van de zeespiegel binnen gedrongen, waardoor de vele karakteristieke binnenbaaien ontstonden Vooral op Curagao is dit duidelijk te zien; op Bonaire en Aruba minder omdat hier andere faktoren een rol medespeelden Klimatologisch is het gebied vrij uniform met een gemiddelde van 27 temperatuur C en een jaarlijkse regenval van zo'n 600 mm Er heerst een steppeklimaat en dat geldt ook voor de twee opvallende schiereilanden van Venezuela en Colombia, te weten Paraguana en Guajira en een kuststrook van een paar kilometer breed ten oosten hiervan, tot ongeveer Margarita Van de verschillende eilanden zijn Curagao, Bonaire en Aruba, in deze volgorde, het 288 en 190 km 2 grootst met respectievelijk 444, Aruba is dus het kleinste van de drie en is het dichtst bij het vasteland gelegen Er is één endeem, Thysanophora vanattai, een Zuidamerikaans genus Curacao heeft als endemen: Tudora rupis en Guppya molengraaffi, beiden Westindische elementen Bonaire tenslotte: Stoastomops walkeri, Tudora aurantia en Tudora maculata Voor de gehele ABC-groep zijn er drie soorten endemisch, te weten: Cerion uva, Brachypodella raveni en Neosubulina gloynii Curacao en Aruba delen Cistulops raveni en Tudora megacheilos Betrekken we bij deze opsomming ook de direkte omgeving met zijn gemeenschappelijk klimaat en zijn bodemgesteldheid, dan moeten Microceramus bonairensis en Gastrocopta curacaoana nog genoemd worden Voor deze regio leidt dat tot een endemisme van 13 op 38, oftewel bijna 30 % De overige, niet-endemische soorten, behoren tot het typisch Zuidamerikaanse faunagebied met soms ook een algemeen Westindische uitbreiding Vanuit de endemische soorten bekeken, moeten de ABC-eilanden echter vooral tot de Westindische regio gerekend worden Deze soorten behoren hoofdzakelijk tot de typisch Westindische families, zoals Chondropomidae, Cerionidae en Urocoptidae Cerion uva is hierbij een buitenbeentje, omdat het hoofdareaal van de Cerionidae vooral op de Bahama's is, met daarnaast de Cayman-eilanden, Hispaniola en de Virgin-eilanden De Chondropomidae hebben hun grootste vormenrijkdom op de Grote Antillen met uitlopers naar Midden-Amerika en een aantal kleine eilandjes in de regio, waarvan er vele hun eigen endemische Chondropomidae geldt dit ook voor de Urocoptidae hebben In mindere mate Een en ander geeft steun aan de veronderstelling, dat daar waar nu het Venezuela-bekken is, tussen de ABC-eilanden en een Puerto Rico, ooit landmassa gelegen heeft van waaruit genoemde families zich noorden zuidwaarts verspreid hebben

5 249 naar west) : rupis, hatoensis, grandiensis en muskusi knipensis (in het noordwesten) en C uva uva (in het zuidoosten) No 235 CB van de NMV maart 1987 Door zijn relatieve grootte en zijn geomorfologie onderscheidt Curagao zich van de andere eilanden In het noordwesten bevindt zich het Christoffelmassief en in het zuidoosten dat wat men het Tafelbergmassief zou kunnen noemen Er zijn goede gronden om aan te nemen, dat het gebied wat tegenwoordig Curacao heet, in het Pleistoceen, vroeger, uit twee eilanden bestond ter plekke van deze massieven Dat de relatieve zeespiegel gewisseld heeft, is overigens nog steeds zeer goed te zien aan de oude kusten aan de noorden zuidzijde van het eiland Misschien is er ook wel een tijdlang sprake geweest van vier eilanden met als centra, naast de reeds genoemde Christoffel en Tafelberg, de Ronde Klip en de Ceru Grande (zie schetskaart) Deze vier centra zijn malacologisch herkenbaar aan het voorkomen van een viertal door Baker en Wagenaar Hummelinck onderscheiden ondersoorten van T rupis, te weten (van oost Bij C uva kan men op Curayao twee morfologisch licht verschillende vormen of ondersoorten onderscheiden: C uva Voor Aruba en Bonaire worden dan nog C uva arubana en C uva bonairensis gemeld Zonder in detail op de ingewikkelde problematiek te willen ingaan (2,6,7,13,16), lijkt het aannemelijk, dat deze in totaal 4 "ondersoorten" genetisch enigszins verschillen, doch dat er al met al niet voldoende reden is, om ze tot echte ondersoorten te verklaren: de term ras lijkt eerder op zijn plaats Een veel belangrijker rol dient toegeschreven te worden aan het milieu, dat wil zeggen met name aan de overheersende windrichting, de relatieve droogte en de vegetatie Baker heeft op een soortgelijke wijze Tudora megacheilos opgesplitst in T megacheilos, T pilsbryi en T fossor Hetzelfde geldt voor Brachypodella raveni en Neosubulina gloynii Het lijkt erop, alsof in vroeger tijden, toen Curacao bestond uit twee of meerdere eilanden, de verschillende rassen of eventueel ondersoorten lang genoeg gescheiden zijn gebleven, om zich in een eigen richting te kunnen ontwikkelen Door het relatief dalen van de zeespiegel, is Curasao "eengeworden" en is deze tendens teniet gedaan Overzien we de gehele archipel, dan kan men, tot slot, de malacofauna onderverdelen in een modern zuidelijk element, een wat ouder zuidelijk element en een nog ouder noordelijk (Westindisch) element Van de drie eilanden is Bonaire dan het langst zelfstandig en Aruba het kortst, terwijl Curacao een ingewikkelde tussenpositie inneemt

6 " No 235 CB van de 250 NMV maart 1987 Literatuur: 1 Baker, HB,1923 The mollusca collected by the University of Michigan-Williamson expedition in Venezuela OccPapMusZoology UnivMichigan 137: 1-48, pl I-V 2 Baker, HB,1924 Land and freshwater molluscs of the Dutch Leeward Islands OccPapMusZoology UnivMichigan 152: 1-117, pl I-XXI 3 Benthem Jutting, Tvan,1925 On a collection of nonmarine mollusca from Curacao Bijdragen Dierkunde 24: Breure, ASH,1975 Bulimulus guadelupensis (Bruguière, 1789), een nieuwe soort voor de malacofauna van Curacao CB-NMV 166: ' 5 Coomans, HE,1970 Volksnamen voor weekdieren op de Nederlandse Curacao 19: Antillen UitgNatuurwWerkgroep NedAntillen, , fig Gould, SJ,1969 Character variation in two land snails from the Dutch Leeward Islands: geography, environments, and evolution Syst Zool 18: Gould, SJ,1984 Covariance sets and ordered geographic variation in Ceron from Aruba, Bonaire and Curacao, a way of studying nonadaptation Syst Zool 33(2): 217 *!W 8 Haas, F,1960 Caribbean land molluscs: Vertiginidae Stud Fauna Curayao X: 1-17, pl I-V 9 Haas, F,1962 Caribbean land molluscs: Subulinidae and Oleacinidae Stud Fauna Curacao XIII: 49-60, pl VII-XI 10 Jong, I Kristensen,1968 over de mollusken Gegevens KMde & van Curacao, uitgezonderd de mariene gastropoden CB-NMV Suppl: 1-38, pl I-IV 11 Richards, HG & P Wagenaar Hummelinck,1940 Land and freshwater mollusks from Margerita Island, Venezuela NotulNaturae 62: Vernhout, JH,1914 The land and freshwater molluscs of the Dutch West Indian Islands NotZoolMusLeyden 36: Vries, W de,1974 Caribbean land molluscs: Notes on Cerionidae Stud Fauna Curacao I 45: Wagenaar Hummelinck, P,1940 Land and freshwater molluscs from the smaller Venezuela Islands ArchNeerlZool IV: Wagenaar Hummelinck, P,1940 Studies on the fauna of Curacao, Aruba, Bonaire and the Venezuelan Islands AcadProefschriftUtrecht: 1-130, pl I-XVI 16 Wagenaar Hummelinck, P,1940 Molluscs of the genera Cerion and Tudora Stud Fauna II: 43-82, Curayao pl III

7 No 235 CB van de 251 NMV maart Wagenaar Hummelinck, P,1963 Curacaosche malacologische problemen CB-NMV 211: Wagenaar Hummelinck, P,1975 Landfauna, in Fieldguide National Park Washington, Bonaire Stinapa 9: Verklaring kaartje: De verschillende centra van de Tudora rupis ondersoorten: 1 muskusi 2 grandiensis 3 hatoensis 4 rupis De lijn geeft de verdeling aan van de twee eilanden