Acupunctuur Een veilige en bewezen effectieve therapie bij kanker gerelateerde klachten

Transcriptie

1 Een veilige en bewezen effectieve therapie bij kanker gerelateerde klachten Door: David J. Kopsky en Mischa P.M. Nagel Meer dan 2000 jaar geleden is acupunctuur ontwikkeld in China. Deze methode is veilig en nagenoeg pijnloos. Voor een aantal indicaties, met name pijn, is acupunctuur bewezen effectief en geaccepteerd door de reguliere (westerse) geneeskunde. De positieve effecten van acupunctuur met betrekking tot pijnmanagement en andere condities zijn onderzocht in vele gerandomiseerde klinische onderzoeken. Onderzoek toont aan dat acupunctuur de lichamelijke en emotionele symptomen bij kanker en de behandeling ervan veilig en significant kan verlichten. Kankerpatiënten ervaren vaak pijn, of die nu gerelateerd is aan de tumor zelf of aan de bijwerkingen van de behandeling. Klachten zijn bijvoorbeeld: pijn; angst en depressie; perifere neuropathie; misselijkheid en braken door chemotherapie en operatie; opvliegers; chronische vermoeidheid; xerostomie; lymfoedeem. De werking en het belang van acupunctuur Bij acupunctuur wordt met naalden op speciale acupunctuurpunten in de huid geprikt. Acupunctuurnaalden zijn steriel, worden slechts één keer gebruikt en daarna weggegooid. Ze zijn dunner De belangrijkste redenen om acupunctuur te overwegen Effectieve verlichting van pijn en andere symptomen. Kan helpen wanneer reguliere pijnbestrijding niet (afdoende) werkt. Feitelijk geen bijwerkingen. Nagenoeg pijnloos. Kosteneffectief. dan de holle naalden die voor injecties gebruikt worden; ze hebben ongeveer de dikte van een haar. Nadat de naald geplaatst is, kan de acupuncturist de naald fysiek manipuleren door eraan te draaien, hij kan warmte toevoegen of een lage elektrische stroomschok op de naald aanbrengen, om zo het acupunctuurpunt extra te stimuleren. Ook al lijkt acupunctuur een pijnlijke behandeling te zijn, dit is zeker niet het geval. De Traditionele Chinese Geneeskunde heeft eeuwen geleden de effecten van Pagina 4 Juni 2016

2 acupunctuur beschreven met de metafoor energie. Volgens de oude Chinezen vloeit vitale energie, de zogenoemde Qi of Chi, door het lichaam via de meridianen, banen die zich als een netwerk in en over het lichaam bevinden. Doen zich in deze energiestroom blokkades voor, dan uit zich dat in klachten, zo redeneerde men. De naalden worden op de specifieke punten op de meridianen geplaatst, om zo de blokkade in de energiestroom op te heffen en daarmee de klachten te verminderen. In de moderne acupunctuur zijn meer dan 1000 acupunctuurpunten bekend, maar in de meeste behandelsessies worden slechts tien of twaalf naalden geplaatst, die ongeveer een half uur in het lichaam blijven zitten. Wetenschappelijk onderzoek van de afgelopen decennia heeft meer helderheid verschaft in de werking van acupunctuur. Acupunctuur blijkt onder andere het zenuwstelsel te beïnvloeden. Ook komt door acupunctuur een aantal neurotransmitters vrij, zoals endorfine, serotonine en dopamine, die de klachten positief kunnen beïnvloeden. Hersenonderzoek door middel van beeldvormende technieken zoals functionele magnetische resonantie (fmri) laat zien dat wanneer pijn wordt behandeld met acupunctuur, deze techniek hersenregio s beïnvloedt die te maken hebben met pijnverwerking. Welk verklaringsmodel van acupunctuur ook gebruikt wordt, het gaat om het klinisch effect. Het belangrijkste is dat de individuele patiënt baat heeft bij de behandeling, zoals pijnvermindering of verbetering van het slikken bij patiënten bij wie de speekselklieren beschadigd zijn door radiotherapie van het hoofdhalsgebied bij kanker. Waarschuwing Er bestaat echter geen enkel bewijs voor het feit dat acupunctuur de kanker kan genezen. Acupunctuur kan alleen de klachten, die door kanker of kankertherapieën ontstaan, verlichten. Acupunctuur is zeer waardevol als ondersteunende behandeling van de reguliere medische zorg, maar dient deze laatste nooit en te nimmer te vervangen. Juni 2016 Pagina 5

3 Het managen van emotie De boodschap kanker maakt veel gevoelens los. Het is niet ongebruikelijk dat patiënten angstig of gestresst raken of in een depressie terechtkomen. Acupunctuurbehandelingen kunnnen stress, angst en depressie verlichten. In een hooggekwalificeerd onderzoek kregen patiënten die geopereerd waren voor verschillende vormen van kanker zowel acupunctuur als Zweedse massage op de eerste twee dagen na de operatie. Deze combinatiebehandeling gaf een significante vermindering van de depressie te zien, vergeleken met de patiënten die alleen de gebruikelijke zorg ontvingen. Ook werd een substantiële vermindering in pijnscores waargenomen. Acupunctuur toonde ook aan een gunstige invloed te hebben op het verminderen van angst voorafgaand aan de operatie. Het is niet duidelijk of ditzelfde effect zich voordoet bij de algemene angst in kankerpatiënten. Pijnmanagement In het algemeen wordt acupunctuur toegepast als remedie tegen acute pijn, zoals kiespijn of chronische pijn zoals hoofdpijn. In toenemende mate wordt acupunctuur ook toegepast bij pijn die samenhangt met de behandelingen van kanker, nu in een groeiend aantal studies de effectiviteit van de behandeling ervan is aangetoond. Eén van de eerste goed beschreven onderzoeken naar de behandeling met acupunctuur bij chronische kankerpijn dateert van Hierin werd onderzoek gedaan naar de werking van ooracupunctuur bij patiënten die pijn bleven houden ondanks de behandeling met pijnstillende medicatie. Patïenten werden ingedeeld in drie groepen: degenen bij wie naalden op de juiste acupunctuurpunten van het oor werden geplaatst en degenen bij wie geprikt werd op de niet-acupunctuurpunten. Bij de derde groep werd geen gebruik gemaakt van naalden maar werd op de niet-acupunctuurpunten druk uitgeoefend. Na twee maanden behandeling ervoer 36% van de patiënten die echte acupunctuur ontvingen een verminderde pijnintensiteit. In de twee controlegroepen werd een gering verschil waargenomen. Hier bleek niet alleen dat de acupunctuur effectief was, Pagina 6 Juni 2016

4 vervelende bijwerking van dergelijke medicatie. Aromataseremmers blokkeren namelijk de aanmaak van oestrogeen. Dit gerandomiseerde onderzoek vergeleek verum-acupunctuur met nep-acupunctuur op verschillende punten op het oor en elders op het lichaam. Vrouwen uit de acupunctuurgroep hadden na zes weken significant minder pijn. maar dat ook de specifieke acupunctuurpunten relevant waren. Willekeurig prikken heeft niet hetzelfde effect als prikken op de juiste plekken. In een studie van het Memorial Sloan Kettering Cancer Center uit 2010 werd de werking van acupunctuur onderzocht bij patiënten met hoofdof halskanker die nekdissectie hadden ondergaan. Patiënten kregen gedurende vier weken één keer per week acupunctuur of de conventionele zorg van hun arts. De acupunctuurgroep meldde een aanzienlijke vermindering in pijn, vergeleken met de controlegroep. Een studie bij borstkankerpatiënten uit 2013 toonde aan dat acupunctuur effectief gewrichtspijn verminderde als gevolg van het innemen van aromataseremmers. Gewrichtspijn is een algemeen voorkomende en Het managen van neuropathie Door chemotherapie kan er zenuwschade ontstaan waardoor er een verstoring ontstaat in de prikkelgeleiding, dit wordt perifere neuropathie genoemd. Perifere neuropathie als gevolg van chemotherapie kan naast doofheid ook pijn veroorzaken. Dit overkomt 10% tot 20% van de kankerpatiënten die behandeld worden met bepaalde soorten chemotherapie die giftig zijn voor het zenuwstelsel. Pijn, tintelingen of verlies aan gevoel in handen en/of voeten zijn de meest gehoorde klachten. Wanneer de bijwerkingen te heftig zijn, wordt de chemobehandeling soms voortijdig gestopt. In sommige gevallen verdwijnen de symptomen vanzelf nadat de chemotherapie beëindigd is, maar in veel gevallen is de schade door het lichaam niet meer te herstellen en zijn de gevolgen blijvend. Soms bieden medicijnen een oplossing om de pijn te bestrijden, maar helaas kennen ook deze weer bijwerkingen. Acupunctuur kan een goede behandeloptie zijn zonder bijwerkingen om chemotherapie geïnduceerde perifere neuropathie te verlichten. De onderzoeken zijn wel nog in een pril stadium. Er zijn enkele veelbelovende pilotstudies gedaan. Juni 2016 Pagina 7

5 In een kleine studie onder 18 patiënten gaf 82% aan een verbetering in de symptomen te ervaren na zes wekelijkse acupunctuurbehandelingen. In een andere studie verbeterde de situatie bij vijf van de zes patiënten na tien weken acupunctuur, terwijl in de controlegroep slechts één op de vijf verbetering ervoer. Een andere studie betrof 47 patiënten met perifere neuropathie bij wie de zenuwgeleiding werd gemeten voor en na de behandeling. In de acupunctuurgroep verbeterde bij 67% de toestand, vergeleken met slechts 15% van de patiënten die de gebruikelijke zorg ontvingen maar geen specifieke behandeling voor neuropathie. Alles bij elkaar stemmen deze studies hoopvol. Acupunctuur is dan ook zeker aan te raden; het is veilig en er zijn weinig andere opties voor het behandelen van perifere neuropathie. Momenteel worden hoogwaardige klinische onderzoeken gedaan. Ervan uitgaande dat deze de kleine studieresultaten bevestigen, zou acupunctuur in de toekomst weleens de belangrijkste behandeloptie voor chemotherapie geïnduceerde neuropathie kunnen zijn. Het managen van misselijkheid en braken Acupunctuur is bij uitstek geschikt voor een ondersteunende behandeling bij misselijkheid en braken. Het kan helpen deze symptomen als gevolg van chemotherapie, radiotherapie en operatie een aantal uren te verlichten. Het acupunctuurpunt dat het meest bestudeerd is in dergelijke gevallen is Neiguan of Pericard 6 (Pc6). Dit punt bevindt zich aan de binnenzijde van de onderarm, ongeveer drie vingerbreedtes van de polsplooi vandaan. Verschillende acupunctuurvarianten zijn bestudeerd, inclusief elektro-acupunctuur. Bij deze variant worden de naalden aangesloten op een apparaat dat een lichte elektrische stroom genereert. In een onderzoek bij borstkankerpatiënten die een heftige misselijkheidsaanval kregen als gevolg van chemotherapie, verminderde elektro-acupunctuur zowel misselijkheid Pagina 8 Juni 2016

6 als braken. Vergeleken met de patienten die alleen medicijnen tegen braakneigingen namen, bleken degenen die gedurende vijf dagen één keer per dag elektro-acupunctuur op PC6 ontvingen, signicifant minder braakmomenten te hebben. Patiënten in de acupunctuurgroep kenden een gemiddelde van vijf episodes, terwijl patiënten in de medicatiegroep gemiddeld 15 episodes kenden. De Cochrane Collaboration (een vooraanstaand internationaal netwerk van wetenschappers) publiceerde in 2006 en 2009 reviews met betrekking tot dit onderwerp. Na alle bestaande bewijs onderzocht te hebben, concludeerden zij dat acupunctuur in kankerpatiënten misselijkheid en braken als gevolg van chemotherapie of de operatie kan verminderen. In de 2006-studie evalueerden zij 11 gerandomiseerde gecontroleerde studies en stelden zij vast dat elektro-acupunctuur helpt bij het verminderen van chemotherapie gerelateerde misselijkheid en braken. Verder constateerden zij dat zelf-acupressuur kan helpen misselijkheid te voorkomen. Uit de review van 2009 kwam naar voren dat acupunctuur op het acupunctuurpunt PC6 op de pols misselijkheid en braken na de operatie effectief kan verminderen. Deze conclusie is gebaseerd op een onderzoek van 40 eerder gerandomiseerde gecontroleerde onderzoeken. Het was echter niet duidelijk of acupunctuur effectiever was dan de conventionele medicijnen tegen braken; er werden geen significante verschillen gevonden. Opmerkelijk genoeg zijn naalden zelfs niet nodig om misselijkheid op deze manier te verminderen. Uit een gerandomiseerd gecontroleerd onderzoek uit 2009 in craniotomiepatiënten bleek transcutane elektrostimulatie (TENS, elektrische stimulatie met plakkers) op het acupunctuurpunt PC6 voorafgaand, gedurende en na de operatie de incidentie van misselijkheid en braken significant te verminderen gedurende 24 uur na de operatie. Bij een craniotomie wordt een opening in de schedel gemaakt, zodat de hersenen vrij komen te liggen. Na een dergelijke ingreep zijn misselijkheid en braken normale verschijnselen, bij zeker 60% van de patiënten, ondanks het gebruik van medicijnen tegen deze symptomen. Patiënten die de acupunctuurpuntstimulatie kregen, ervoeren een vermindering in misselijkheidsvoorval van 40% en in geval van braakneigingen een vermindering van 60% vergeleken met de placebogroep die elektrostimulatie kreeg op een niet-acupunctuurpunt. Hoewel acupunctuur regelmatig effectiever is dan de gebruikelijke zorg, blijkt uit sommige studies dat de gunstige effecten van correct uitgevoerde acupunctuur te vergelijken zijn met nep-acupunctuur, waarbij naalden zijn geplaatst op niet-acupunctuurpunten. In theorie zou een dergelijke behandeling geen effect moeten hebben. Zo liet een onderzoek uit 2013 naar de effecten van misselijkheid door radiotherapie geen significant verschil in misselijkheidfrequentie of -intensiteit zien tussen Juni 2016 Pagina 9

7 de acupunctuurgroep en de nep-acupunctuurgroep, hoewel patiënten in beide groepen minder intense misselijkheid ervoeren dan patiënten die de gebruikelijke medicijnen tegen misselijkheid kregen. Sommigen vragen zich dan ook af of het gunstige effect van acupunctuur mogelijk ten dele het resultaat is van aandacht, de arts-patiëntrelatie, of dat hier sprake is van een placebo-effect. Een feit is, hoe invasiever een (nep)therapie, des te meer treedt placebo-effect op. Eigenlijk doet het er niet zo zeer toe door welke van deze oorzaken de gunstige resultaten bereikt wordt, dat het werkt is relevant voor de patiënt. Uiteraard wordt verder onderzoek gedaan om de specifieke mechanismen te kunnen achterhalen die het gunstige effect sorteren. Het managen van opvliegers Het krijgen van opvliegers is een algemeen bekende bijwerking bij de behandeling van hormoonafhankelijke kankers, zoals borst-, ovarium-, of prostaatkanker. Er is toenemend bewijs dat suggereert dat acupunctuur deze kanker gerelateerde opvliegers kan helpen verlichten. Een studie waarin de gegevens van 194 borst- en prostaatkankerpatiënten geanalyseerd werden, toonde aan dat opvliegers met ongeveer de helft afnamen in ongeveer 80% van de patienten die acupunctuur ondergingen. In een soortgelijke studie ervoeren mannen die castratietherapie kregen in verband met prostaatkanker na tien weken behandeld te zijn met acupunctuur een vermindering van 70% in het aantal opvliegers. De laatste jaren is het aantal hooggekwalificeerde gerandomiseerde gecontroleerde studies naar het effect van acupunctuur bij genoemde symp- Pagina 10 Juni 2016

8 tomen fors toegenomen. Opmerkelijk is de studie die verum-acupunctuur vergeleek met nep- acupunctuur bij borstkankerpatiënten die geopereerd waren en nu tamoxifen slikten. Gedurende 22 weken werd in de verum-groep een significante afname van de frequentie van opvliegers geconstateerd, zowel s nachts als overdag. Een follow-up studie suggereerde bovendien de gunstige langetermijneffecten van acupunctuur. Twee jaar na de behandeling gaven verschillende vrouwen in een enquête aan dat zij minder opvliegers hadden en in mildere mate. Uit een ander onderzoek bleken verum-acupunctuur en nep-acupunctuur opvliegers te verminderen, maar zonder statistisch significante verschillen tussen de groepen. Uit weer andere studies bleken dezelfde effecten hetgeen ertoe leidde dat in een aantal reviewartikelen de conclusie getrokken werd, dat er nog onvoldoende bewijs is voor het feit dat acupunctuur opvliegers zou verminderen. Bij nep-acupunctuur worden de naalden meestal op niet-acupunctuurpunten ingebracht; het zou dus zo kunnen zijn dat het simpele feit van het inbrengen van de naalden een gunstig effect zou kunnen sorteren. Ook hier zou het waargenomen gunstige effect gedeeltelijk toe te schrijven kunnen zijn aan de relatie tussen acupuncturist en patiënt. Ondanks het feit dat niet helemaal duidelijk is of en hoe acupunctuur werkt, blijken mensen die een acupunctuurbehandeling hebben ondergaan over het algemeen een verbetering in opvliegers te ervaren. Het managen van vermoeidheidsklachten De gunstige invloed van acupunctuur is over het algemeen goed gedocumenteerd voor het bestrijden van pijn en misselijkheid, veel studies suggereren dat acupunctuur ook vermoeidheid bij kanker kan verlichten. Een opmerkelijk onderzoek vergeleek de effecten van acupunctuur, zelf-acupressuur en nep-acupressuur in geval van vermoeidheid bij kankerpatiënten die een chemotherapiebehandeling achter de rug hadden en van mening waren dat zowel acupunctuur als acupressuur de vermoeidheidsklachten significant verlichtten. Waar bij acupunctuur de punten op het lichaam gestimuleerd worden door naalden, gebeurt dit bij acupressuur door fysieke druk. Zodoende kan acupressuur zelf toegepast worden zonder tussenkomst van een acupuncturist, mits men kennis heeft van de juiste drukpunten. In deze studie betrof de nep-acupressuur druk op de verkeerde punten en zou dus niet werken; het was daarmee een controlestudie. Juni 2016 Pagina 11

9 De patiënten uit de acupunctuurgroep kregen gedurende twee weken zes behandelingen van 20 minuten. De patiënten in de acupressuurgroep werd geleerd welke punten op het lichaam zij moesten masseren of op welke punten zij moesten drukken. Dit deden zij vervolgens dagelijks gedurende twee weken. Ook al betrof het hier een kleine studie, slechts 47 deelnemers, de resultaten waren opmerkelijk. De patiënten in de acupunctuurgroep ervoeren een verbetering van 36% in de vermoeidheid. In de acupressuurgroep was dit 19% en in de nep-acupressuurgroep, de controlegroep, 0.6%. Een andere kleine studie, onder leiding van onderzoekers van UCLA (Universiteit of California, Los Angeles) beoordeelde de impact van acupunctuur in vrouwen die de behandeling voor borstkanker afgerond hadden maar vermoeidheidsklachten bleven houden. Eén groep patiënten ontving gedurende acht weken één keer per week een acupunctuurbehandeling gecombineerd met een wellnessworkshop. Een tweede groep ontving de gebruikelijke zorg van hun arts (geen acupunctuur). De patiënten uit de verum-groep rapporteerden een vermindering in vermoeidheid van 66%. Onderzoekers peilen voortdurend de effecten van acupunctuur op vermoeidheid en blijven dit testen. Gezien het feit dat bestaand bewijs erg gunstig is en dat acupunctuur uitermate veilig is, wordt patiënten aangeraden dergelijke behandelingen bij vermoeidheidsklachten zeker te overwegen en alle ervaren symptomen, zoals pijn, depressie en vermoeidheid, aan de behandelende acupuncturist te melden. Deze zou in staat moeten zijn alle problemen tegelijk te behandelen. Het managen van xerostomie Xerostomie, ofwel het hebben van een extreem droge mond, is een veel gehoorde klacht na een operatie en/of radiotherapie voor hoofd- en halskanker. Bij de behandeling kunnen de speekselklieren beschadigd zijn, met alle gevolgen van dien. Al na een week nadat begon- Pagina 12 Juni 2016

10 nen is met radiotherapie kan xerostomie optreden en kan langdurig aanhouden. Praten en slikken zijn uitermate moeilijk. Ook kunnen tandproblemen ontstaan. Gelukkig beperken de nieuwe technieken voor het toepassen van radiotherapie de mogelijke schade aan de speekselklieren en soms helpen medicijnen, maar deze hebben op hun beurt ook weer bijwerkingen. De meest verheugende ontwikkeling is dat acupunctuur een oplossing kan bieden bij xerostomie. Er bestaat omvangrijk bewijs dat suggereert dat acupunctuur xerostomie, als gevolg van radiotherapie in veel patiënten, kan verlichten, zelfs in patiënten bij wie de medicatie niet werkt en in patiënten die er al maanden en zelfs jaren last van hebben. In een onderzoek kregen 50 patiënten gedurende een maand gemiddeld vijf acupunctuurbehandelingen. Bij 70% van de patiënten verminderde de xerostomie met 10% of meer; ongeveer een derde van de patiënten gaf aan 50% of meer verbetering te ervaren. Een kleine studie onder patiënten met hoofd- en halskanker die eerder radiotherapie hadden ondergaan, vonden de patiënten dat acupunctuur na zes weken tot een hogere speekselvloed leidde en de kwaliteit van leven verbeterde. Dit in vergelijking met patiënten die nep-acupunctuur kregen. In een andere studie lag het accent op patiënten die op zijn minst drie maanden daarvoor aan halskanker geopereerd waren. Wekelijkse acupunctuurbehandelingen bleken xerostomie significant te verlichten in vergelijking met patiënten die alleen de gebruikelijke zorg kregen. Misschien wel de meest unieke en meest veelbelovende studie betrof een hooggekwalificeerd gerandomiseerd onderzoek waarin aangetoond werd dat acupunctuur kon bijdragen aan het minimaliseren van de xerostomie-effecten wanneer het voorafgaand aan en op dezelfde dagen als de radiotherapiebehandelingen gegeven werd. Dit gerandomiseerde onderzoek vergeleek de Juni 2016 Pagina 13

11 effectiviteit van acupunctuur met de gebruikelijke zorg ter voorkoming van xerostomie bij hoofd- en halskankerpatiënten (in dit geval vooral patiënten met nasofaryngeaal carcinoom). Patiënten kregen gedurende zeven weken drie keer per week acupunctuur. Vanaf de derde week werd een statistisch significante verbetering qua xerostomie en kwaliteit van leven waargenomen en deze hield zes maanden aan. Dit alles in vergelijking met patiënten die de gangbare zorg kregen. Toekomstige onderzoeken met grotere patiënten aantallen zullen deze hoopvolle resultaten hopelijk bevestigen. Een studie vond dat acupunctuur op een relevant acupunctuurpunt een duidelijk patroon van hersenactiviteit liet zien, en dat niet was waargenomen bij nep-acupunctuur. Dit patroon correleerde met een verhoogde speekselvloed. Hoewel in een reviewartikel uit 2010 gesteld werd dat er nog onvoldoende bewijs was om harde conclusies te trekken, werd opgemerkt dat het gebruik van acupunctuur bij xerostomie een veelbelovend onderzoeksgebied is en dat verder onderzoek zeer gewenst is. Het managen van lymfoedeem Als gevolg van het bij borstkanker operatief verwijderen van de lymfeklieren in de oksel kan ophoping van vocht, dat zich uit in zwelling in de arm, ontstaan. Dit wordt lymfoedeem genoemd. De meest recente optie voor het doen verminderen van lymfoedeem is acupunctuur. In een pilotstudie liet deze vorm van behandelen significante en blijvende resultaten zien. Het zou dus een waardevolle optie kunnen zijn voor het behandelen van lymfoedeem; er wordt nu een grote studie naar gedaan. In een in 2013 gehouden pilotstudie van het Memorial Sloan Ketting Cancer Center kregen 33 vrouwen met borstkanker gerelateerd lymfoedeem gedurende vier weken, twee keer per week acupunctuurbehandelingen. Het verschil in omvang tussen de aangedane en niet-aangedane armen van de individuele patiënt was de maatstaf voor de ernst van het lymfoedeem. Na een behandeling van vier weken was bij een derde van de patienten de aangedane arm met 30% of meer geslonken. Er werden geen noemenswaardige bijwerken gemeld. Pagina 14 Juni 2016

12 Het effect van acupunctuurbehandelingen lijkt lang aan te houden, waardoor de patiënt potentieel minder tijd kwijt is voor behandelingen en de kosten geringer zijn. De effectiviteit van de behandelingen maakt het mogelijk dat veel kortere interventieperiodes nodig zijn, dan in geval van een lymfoedeem-massage. De veelbelovende resultaten moeten nog bevestigd worden in grote gerandomiseerde studies. Tot die tijd is het zeker aan te raden acupunctuur te overwegen in geval van lymfoedeem die niet effectief met andere zorgvormen behandeld kan worden Waar kan een patiënt terecht? Het behandelen van kankerpatiënten vereist gespecialiseerde zorg. Het is dan ook in alle gevallen van het grootste belang dat acupunctuurbehandelingen worden verricht door acupuncturisten die gekwalificeerd zijn voor het behandelen van kankerpatiënten. Dit is mede de reden waarom de Nederlandse Artsen Acupunctuur Vereniging (NAAV), de Britse Medical Acupuncture Society (BMAS) en opleidingsinstituut Supplement de handen ineen hebben geslagen om voor Nederlandse artsen modules acupunctuur te lanceren. In november 2016 zal er in samenwerking met het Memorial Sloan Kettering Cancer Center uit New York een module komen over pijnmanagement middels acupunctuur en de oncologische patient. Deze module kan uitsluitend door ervaren acupunctuur artsen worden gevolgd. Over de auteur Barrie R. Cassileth, doctor in de sociologie, is wetenschappelijk onderzoeker van complementaire geneeskunde en heeft veel gepubliceerd over kankerbehandelingen. In het toonaangevende Memorial Sloan-Kettering Cancer Center in New York heeft zij de afdeling Integrative Oncology opgericht. Zij is houder vande Laurance S. Rockefeller Chair in Integrative Medicine en heeft ook de Society for Integrative Oncology opgericht, dat een medisch tijdschrift publiceert. Opvragen van de referenties kan door een te sturen naar: onder vermelding van Referenties Acupunctuur. Juni 2016 Pagina 15