Handels- en investeringscijfers Cuba-Nederland 1

Transcriptie

1 Handels- en investeringscijfers Cuba-Nederland 1 1. Samenvatting Cuba behoort tot de honderd belangrijkste exportmarkten van Nederland. De bilaterale goederenhandel bedroeg in ruim 294 miljoen euro. Daarbij had de Nederlandse goederenexport een waarde van 149 miljoen euro. Nederlandse ondernemingen hebben volgens DNB geen belangen - in de vorm van directe buitenlandse investeringen, FDI - in Cuba. Wel is het bedrijf Indiana Finance B.V. (voorheen Fondel Finance B.V.) van de Rotterdamse familie Van t Wout al decennia lang actief in Cuba. Informatie en zeker betrouwbare statistieken over de Cubaanse economie zijn niet ruim voorhanden. Bij opstelling van dit document is geprobeerd op basis van beschikbare bronnen een beknopt beeld te schetsen van de Cubaanse economie in regionaal perspectief en van de handels- en investeringsrelatie Cuba-Nederland. 2. Economie en buitenlandse handel Cuba behoort tot de kleine club van landen die (nog) een centraal geleide planeconomie hebben. Politieke overwegingen bepalen in beginsel wat en hoe wordt geproduceerd en ook door wie, voor wie en tegen welke prijzen wordt geproduceerd. Normale economische wetten van vraag en aanbod, schaarste verhoudingen spelen in de regel geen of een ondergeschikte rol 2. Overheidsbedrijven hebben een dominante rol in een planeconomie. Kenmerken van deze bedrijven zijn veelal verspilling (inefficiëntie), niet-innovatief en een niet-klantgerichte houding. De situatie op Cuba lijkt, zeker tot voor kort, op voorgaande geen uitzondering. De dominante rol van de Staat blijkt uit het feit, dat - in % van de Cubaanse beroepsbevolking in de publieke sector werkt; 23% werkt in de particuliere sector. Twintig jaar eerder was deze verhouding nog schever, ruim 90% werkte toen voor de staat. De neergang van de Sovjetunie de SU gaf Cuba aanzienlijke subsidies (via vooral de levering van goedkope olie) - noopte Fidel Castro s regime in de jaren daarna tot aanpassingen (minder staat, meer markt) 3. Ook nu is sprake van het iets laten vieren van de economische teugels. Zo geeft de Cubaanse overheid coöperaties en zelfstandig ondernemerschap meer de ruimte. Mogelijkheden voor buitenlandse investeerders zijn zeker in vergelijking met veel andere landen echter nog beperkt en vereisen toestemming van de Cubaanse autoriteiten 4. Er zit op dat vlak ook verandering in de lucht te zitten, aldus EIU. Wel lijkt volgens EIU het eerdere uitzicht op verdere 1 Dit overzicht is in opdracht van het Ministerie van Buitenlandse Zaken gemaakt. 2 Een illustratie zijn de twee verschillende valuta (prijzen); een voor Cubanen (de Cuban peso) en een voor buitenlanders (de Cuban Convertibele Peso) die Cuba heeft (met een officieuze verhouding van 24:1). De Cubaanse overheid heeft in 2013 aangegeven, dat zij concrete plannen heeft om het duale valutasysteem af te schaffen. Tot op heden heeft de overheid echter geen details hierover gegeven. EIU verwacht dan ook dat het systeem i.i.g. niet op korte termijn wordt afgeschaft (EIU, 2016). 3 Following the collapse of the Soviet Union, Cuba's GDP declined by 33% between 1990 and 1993, partially due to loss of Soviet subsidies and to a crash in sugar prices in the early 1990s, Wikipedia,. 4 Buitenlandse partijen zijn wel actief in Cuba. Dit gebeurt in de regel via een joint ventures met de Cubaanse overheid (in 1998 bestonden er volgens de Cubaanse autoriteiten 332 van dergelijke joint ventures). Een voorbeeld is een Duitse bouwondernemer die betrokken is bij de restauratie van El Capitolio, de vroegere regeringszetel in Havana (ZDF, ). Alleen Venezolaanse ondernemingen mogen 100% eigenaar zijn van hun Cubaanse dochteronderneming. 1 van 13

2 verlichting van Amerikaanse sancties en beperkingen te zijn afgenomen. Eerder zette de Amerikaanse regering onder president Obama juist in op normalisering van de diplomatieke betrekkingen 5 ; beide landen hebben sinds een enig tijd weer een ambassade in elkaars land. Een aantal restricties tussen beide landen is inmiddels opgerekt, zoals op reisgebied en bij het overmaken van geld naar verwanten op Cuba. Ook hebben diverse Amerikaanse boeren Cuba reeds bezocht om investeringsmogelijkheden op landbouwgebied te onderzoeken 6. Maar de nieuwe Amerikaanse President zal volgens EIU waarschijnlijk geen verdere verbetering van de onderlinge relaties met Cuba nastreven. Het gemiddelde inkomen (bbp) van Cuba met zijn 11,2 miljoen inwoners bedroeg in 2016 volgens de Economist Intelligence Unit (EIU) US dollar (PPP/gecorrigeerd voor koopkrachtpariteiten 7 ). Ter vergelijking: het Nederlandse gemiddelde inkomen bedroeg in US dollar (EIU, 2016). Figuur 1 Economische ontwikkeling (%-volumeverandering t.o.v. voorgaand jaar) % investeringen bbp-groei Bron: EIU, >> Als het gaat om internationaal ondernemen en samenwerken Als enkel het inkomen in nominale US dollars als maatstaf wordt genomen (dat wil zeggen zonder correctie voor verschillen in prijsniveaus), ligt het Cubaanse inkomen ruwweg in het midden van andere Latijns- Amerikaanse landen. In onder meer Argentinië, Brazilië, Chili, Colombia, Mexico en Uruguay ligt het 5 Investors are [op dit moment nog] constrained by the U.S.-Cuban Liberty and Democratic Solidarity Act which provides sanctions for those who "traffic" in property expropriated from U.S. citizens, Wikipedia,. 6 Een aantal Amerikaanse suikerboeren hoopt in dit verband ter compensatie van onteigeningen in de jaren 60 toestemming te krijgen om in de Cubaanse landbouw te gaan investeren (Haarlems Dagblad, 15 augustus ). 7 Dit wil zeggen dat gecorrigeerd is voor de feitelijke koopkracht van een US dollar in het betreffende land. In het ene land kun je voor een US dollar (of euro) meer goederen of diensten kopen dan in een ander land. Ergo, in het ene land kun je van een inkomen van US dollar prima rondkomen, terwijl in het andere land dit bedrag amper voldoende is om fatsoenlijke huisvesting voor een half jaar te financieren. 2 van 13

3 gemiddelde inkomen hoger dan in Cuba, terwijl het in Bolivia, Ecuador, Honduras, Jamaica en Peru lager ligt. Volgens de Economist Intelligence Unit (EIU) zal het Cubaanse inkomen in de komende jaren verder groeien tot US dollar in De stijging is te danken aan een bbp-groei van 1% in 2017 en 2,4% in 2018 (zie figuur 1). Met deze groeicijfers ligt de economische groei tussen de wisselende groeicijfers van de afgelopen jaren (0,5% in 2016 en 4,3% in ). De groei wordt gedrukt door lagere prijzen voor belangrijke exportproducten (vooral suiker en nikkel) en lagere hulp (o.a. in olievorm) vanuit Venezuela 8. De bouwsector en het toerisme zullen volgens EIU echter het zeer goed doen. Na 2017 voorziet EIU een versnelling van de economische groei 9. Dit zal de Cubanen ook vergemakkelijken om import te financieren. De autoriteiten onderdrukten de eigen import(wensen/behoeften) in de regel om daarmee het beslag op de beperkte deviezenreserves klein te houden. Bij normalisatie van de betrekkingen met de VS zal de Cubaanse import dan ook naar verwachting een impuls krijgen 10. Hetzelfde geldt voor de hiermee deels samenhangende inkomende investeringen. Voorgaande zal volgens EIU op termijn tevens resulteren in een hogere export; mening inkomende investering bijvoorbeeld in de landbouw, toeristische sector of verwerkende industrie zal de uitvoercapaciteit 11 doen verhogen. Op de Human Development Index van de VN deze ranglijst kijkt breder dan enkel het bbp per hoofd, namelijk ook naar levensverwachting en analfabetisme staat Cuba 67 e. Nederland staat 5 e, Argentinië 40 e, Bahama s 55 e, Brazilië 75 e, Colombia 97 e, Chili 42 e, Mexico 74 e, Panama 60 e en de VS staan 8 e. Het bbp van Cuba bedroeg volgens schattingen van EIU in 83,5 miljard US dollar (EIU, 2016). Dit was ongeveer 11% van het Nederlandse bbp (755 miljard US dollar (680 miljard euro)). Cuba is de negende economie in de regio (EIU, ). Cuba heeft geen notering op de WEF-ranglijst met de landen met het meest aantrekkelijke vestigings- en investeringsklimaat. Ook op ranglijst Doing Business 12 van de World Bank ontbreekt Cuba 13. Ter illustratie zijn de scores van een aantal andere landen op een rij gezet (van in totaal 190 landen, zie figuur 2). Op de Corruption Perception Index (CPI) van Transparency International scoort Cuba een 56 e positie (van in totaal 167 landen, NL staat 5 e ) 14. Daarmee neemt Cuba een middenpositie in vergelijking met andere Latijns-Amerikaanse landen (zie fig. 3). 8 Volgens EIU zal de afnemende/verdwijnende hulp uit Venezuela Cuba de komende jaren dwingen de economie te diversifiëren en zich sterker te gaan richten op andere handelspartners. 9 Voor voorziet EIU een bbp-groei van respectievelijk 3%, 3,3% en 4%. 10 Verwijdering van Cuba van de lijst met state sponsors of terrorism bijvoorbeeld maakt het voor Cuba makkelijker import te financieren. 11 (Buitenlands) Toerisme valt ook onder uitvoer (export van diensten). 12 Deze ranglijst meet het gemak waarmee in een land zaken kan worden gedaan. Daarbij wordt onder meer gekeken naar het starten van een bedrijf, het verkrijgen van een bouwvergunning, een elektriciteitsaansluiting en krediet, het registeren van eigendom, de mate van bescherming van investeerders, grensoverschrijdend kunnen handelen en de kosten daarvan en de mogelijkheid om contracten nageleefd te krijgen (functioneren van rechtbank (proceslengte, objectiviteit) e.d.). 13 Op een aspect criminaliteit/veiligheid scoort Cuba in ieder geval goed. Criminaliteit is laag door een hoge werkgelegenheid (lage werkloosheid), relatief hoog opleidingsniveau en een goed getraind politieapparaat ondersteund door een uitgebreide binnenlandse veiligheidsdienst (EIU, ). 3 van 13

4 Figuur 2 Doing Business-ranglijst VS Nederland Mexico Colombia Peru Chili Costa Rica Panama Uruguay Argentinië Brazilië Bolivia Venezuela World Bank, Figuur 3 Ranglijst Corruption Perception Index Nederland VS Uruguay Chili Costa Rica Cuba Panama Brazilië Colombia Peru Mexico Argentinië Score/positie op ranglijst Transparency International,. 14 Volgens EIU komt corruptie in de Cubaanse publieke sector op hoger niveau relatief weinig voor. Op lager niveau is het meer aanwezig, mede door het lage inkomensniveau, het gebrek aan consumptiegoederen en relatief zwakke instituties (EIU, ). 4 van 13

5 Buitenlandse handel Tabel 1 bevat cijfers over de volume-ontwikkeling van de Cubaanse export van goederen en diensten. Voor 2017 en 2018 verwacht EIU een stijging van de buitenlandse handel na een slecht handelsjaar Tabel 1: Buitenlandse goederen- en dienstenhandel, %-volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar Uitvoer Invoer ,4-2, ,7 6, ,8-1,5-5,3-5, ,6-3, ,9 0, ,2 6,7 Bron: Economist Intelligence Unit, 2016 Belangrijkste handelspartners en positie van Nederland ITC/UNCTAD heeft geen recente handelscijfers van Cuba met de rest van de wereld beschikbaar. De meeste recente cijfers stammen uit Toen waren China, Duitsland, Spanje en Venezuela de belangrijkste handelspartners van Cuba (zie tabel 2A en 2B). Ook de VS waren een belangrijke leverancier van Cuba (zie tabel 2B). Nederland behoorde tien jaar terug bij de import tot de top-10; we namen in 2006 een 8 e positie als belangrijkste Cubaanse exportmarkt (zie tabel 2A); 0,9% van de Cubaanse goederenexport ging dat jaar naar Nederland. Let op: in 2004 en 2005 was Nederland verreweg de belangrijkste Cubaanse exportmarkt; in 2005 ging bijna 28% van de goederenuitvoer naar Nederland. Tabel 2A: Voornaamste Cubaanse exportpartners (bedragen x euro) Importers Exported value in 2004 Exported value in 2005 Exported value in 2006 Totale waarde Cubaanse goederenexport Venezuela Spain Russian Federation Bolivia France Mexico Dominican Republic Netherlands Bron: ITC, 2016 Als goederenleverancier was Nederland in 2006 voor Cuba het 16 e importland (zie tabel 2B); 0,6% van de totale Cubaanse goederenimport was in 2006 afkomstig uit Nederland. 5 van 13

6 Tabel 2B: Voornaamste Cubaanse importpartners (bedragen x euro) Exporters Imported value in 2004 Imported value in 2005 Imported value in 2006 Totale waarde Cubaanse goederenimport China Spain Germany United States of America Italy Canada Brazil Mexico Venezuela France Vietnam Korea, Republic of Japan Russian Federation Argentina Netherlands Bron: ITC, 2016 Kader - Toelichting bij cijferverschillen totale in- en uitvoerwaarden De diverse tabellen in dit document bevatten (o.a.) de totale uit- en invoerwaarde van Nederlandse goederenhandel met Cuba. De cijfers in tabel 3 en 4 stammen van het CBS. In de tabellen 2A en 2B staan de cijfers met de belangrijkste handelspartners van Cuba. Deze handelscijfers stammen van het ITC (onderdeel van UNCTAD). Helaas blijken deze cijfers af te wijken van de CBS-cijfers. Dit komt vaak voor. De oorzaak is in belangrijke mate terug te voeren op verschillen in meten/betrouwbaarheid van meetmethode. De CBS-cijfers geven o.i. een (veel) getrouwer beeld van de Nederlandse totale handel met Cuba dan die van ITC. Wel geven de ITC-cijfers een goede indicatie van de omvang/importantie van de verschillende Cubaanse handelspartners. Handel vanuit Nederlands perspectief Cuba behoort tot de honderd belangrijkste handelspartners van Nederland. Onze goederenexport naar Cuba had in volgens het CBS een waarde van ruim 149 miljoen euro (zie tabel 3, ook voor de samenstelling). Dit was een fractie (0,03%) van onze totale goederenexport ter hoogte van 427 miljard euro. Cuba was in de eerste helft van 2016 de 95 e exportmarkt (van goederen) van Nederland. 6 van 13

7 Tabel 3: Nederlandse goederenuitvoer naar Cuba, bedragen x euro (volgens SITC-indeling) Totale Nederlandse goederenuitvoer Voeding en levende dieren Dranken en tabak Grondstoffen Minerale brandstoffen Dierlijke en plantaardige oliën Chemische producten Fabricaten Machines en vervoermaterieel Diverse gefabriceerde goederen Niet afzonderlijk genoemde goederen Bron: CBS, 2016 De Nederlandse goederenimport uit Cuba had in volgens het CBS een waarde van ruim 145 miljoen euro (zie tabel 4, ook voor de samenstelling). Cuba was voor Nederland in het 87 e invoerland van goederen. Tabel 4: Nederlandse goedereninvoer uit Cuba, bedragen x euro (volgens SITC-indeling) Totaal Nederlandse goedereninvoer Voeding en levende dieren Dranken en tabak Grondstoffen Minerale brandstoffen Dierlijke en plantaardige oliën Chemische producten Fabricaten Machines en vervoermaterieel Diverse gefabriceerde goederen Niet afzonderlijk genoemde goederen = precieze waarde is onbekend. CBS mag de exacte waarde om privacy-redenen niet publiceren. Omdat anders de importomvang mogelijk tot een of enkele individuele ondernemingen te herleiden is. Bron: CBS, Directe buitenlandse investeringen Al decennialang is het bedrijf Indiana Finance B.V. (voorheen Fondel Finance B.V.) van de Rotterdamse familie Van t Wout actief in Cuba 15. Metaalmagnaat Willem van t Wout begon zijn activiteiten op Cuba begin jaren 60 met de uitvoer van nikkel; nog altijd een belangrijk Cubaans exportproduct (Cuba was in 2011 goed voor 4,1% van de mondiale nikkelproductie; het eiland bezit krap 7,0% van de wereldwijde nikkelreserves (Wikipedia, ; zie tabel B1 in de bijlage)). Ook heeft Van t Wout grote hoeveelheden afgeschreven Nederlandse stadsbussen naar Cuba geëxporteerd. Een jaar terug was zijn onderneming bezig een scheepslijn tussen Havana en Miami op te zetten. 15 Uitzending VPRO s Bureau Buitenland d.d. 30 juli en zie bijvoorbeeld 7 van 13

8 Van t Wout die staat genoteerd in de Quote 500 en Rotterdammer van het jaar 1991 was was persoonlijk bevriend met Fidel Castro. Zijn dochter en kledingontwerpster Merel heeft de voormalige president letterlijk een burger pak aangemeten; voordien was Castro enkel in militair tenue te zien. Mogelijkheden voor buitenlandse investeerders zijn zeker in vergelijking met veel andere landen in Cuba nog beperkt; ze vereisen toestemming van de Cubaanse autoriteiten 16. Anderzijds beperken de Amerikaanse sancties op dit moment nog de mogelijkheden voor en aantrekkelijkheid van investeringen in Cuba. EIU verwacht dat de belemmeringen op dit vlak voorlopig blijven bestaan doordat de nieuwe Amerikaanse president de ingezette normalisatie van de diplomatieke betrekkingen met de VS vermoedelijk in de koelkast zal zetten. Nederlandse ondernemingen hadden eind (en eind 2014) volgens DNB geen belangen - in de vorm van directe buitenlandse investeringen, FDI - in Cuba (zie tabel 5). Over andere jaren kan De Nederlandsche Bank geen informatie verstrekken over de gecumuleerde Nederlandse directe buitenlandse investeringen (FDI) 17, standencijfers en FDI-cijfers exclusief BFI s (Bijzondere Financiële Instellingen 18 )) in Cuba. Hetzelfde geldt voor Cubaanse investeringen in Nederland. Dit is in de regel het geval als de FDI hooguit enkele miljoenen euro s bedragen en/of een beperkt aantal bedrijven betreft. DNB kan dan geen cijfers verstrekken vanwege privacywetgeving; de bedragen zouden herleid kunnen worden tot individuele bedrijven. T.i: de totale waarde van Nederlandse FDI in de wereld bedroeg eind miljard euro (DNB, 2016). Het VK was in de grootste Nederlandse bestemming van FDI (met 135 miljard euro, stand ultimo ), gevolgd door Zwitserland (109 miljard), de VS (107 miljard euro), Luxemburg (91 miljard), België (66 miljard) en Duitsland (55 miljard). De UNCTAD heeft geen informatie over de gecumuleerde waarde van alle buitenlandse FDI in Cuba. Het lijkt waarschijnlijk dat door het politiek-economische model van Cuba - de aanwezige buitenlandse investeringen in Cuba naar verhouding (tot het bbp/totale economie) beperkter zijn dan in andere Latijns-Amerikaanse landen. T.i.: de totale waarde van alle FDI in Nederland bedroeg eind 693 miljard euro (DNB, 2016). 16 Buitenlandse partijen zijn wel actief in Cuba. Dit gebeurt in de regel via een joint ventures met de Cubaanse overheid (in 1998 bestonden er volgens de Cubaanse autoriteiten 332 van dergelijke joint ventures). Een voorbeeld is een Duitse bouwondernemer die betrokken is bij de restauratie van El Capitolio, de vroegere regeringszetel in Havana (ZDF, ). Alleen Venezolaanse ondernemingen mogen 100% eigenaar zijn van hun Cubaanse dochteronderneming. 17 Directe buitenlandse investeringen (FDI) zijn investeringen door buitenlandse ondernemingen, waarbij de buitenlandse onderneming (mede)zeggenschap verkrijgt over het bedrijf waarin wordt geïnvesteerd. Het kan de vorm hebben van onder meer een participatie (als een joint venture), een totale overname of een geheel van de grond af op te bouwen dochteronderneming. Voor de volledigheid: FDI omvatten geen aankopen van aandelen door beleggers of speculanten. De "stock"- of standencijfers vertegenwoordigen de gecumuleerde waarde van alle in het verleden tot heden gedane FDI. (Deze omvatten de totale waarde van de vorderingen en verplichtingen van ondernemingen ten opzichte van het buitenland op een bepaald moment. De standen omvatten de gecumuleerde transacties, aangepast voor prijs-, wisselkoers- en overige mutaties (waaronder goodwill) en betreffen zowel kapitaaldeelnemingen als alle overige financiële transacties tussen gelieerde ondernemingen (leningen, ingehouden winsten, mutaties in rekeningen-courant, storting van werkkapitaal), evenals de aan- en verkoop van onroerend goed). 18 BFI's worden in de volksmond brievenbusfirma's genoemd. Ondernemingen (dus) die veelal om fiscale redenen formeel/juridisch in een land zijn gevestigd zonder dat sprake is van wezenlijke feitelijke economische activiteiten in dat land zelf. DNB omschrijft BFI's (Bijzondere Financiële Instellingen) als "ondernemingen of instellingen, ongeacht de rechtsvorm, welke ingezetenen zijn en waarin niet-ingezetenen, direct of indirect, via aandelenkapitaal of anderszins deelnemen en die tot doel hebben, of zich in belangrijke mate bezighouden met, het ontvangen van middelen van nietingezetenen en het doorbetalen daarvan aan niet-ingezetenen" (DNB, 2011). De economische bijdrage van de brievenbusfirma s aan de Nederlandse economie is 3 tot 3,4 miljard euro inclusief alle belastinginkomsten (SEO, 2013). Volgens de Volkskrant (13 oktober ) kent Nederland van deze firma s. 8 van 13

9 Tabel 5: Investeringsrelatie Cuba-Nederland Cubaanse investeringen in Nederland, excl. BFI's (x miljoen euro) Standen Vertrouwelijk Vertrouwelijk Vertrouwelijk Vertrouwelijk Nederlandse investeringen in Cuba, excl. BFI's (x miljoen euro) Standen Vertrouwelijk Vertrouwelijk 0 0 Bron: DNB, 2016 Kader - Impact directe buitenlandse investeringen Volgens onderzoek leveren directe buitenlandse investeringen (FDI) vaak een belangrijke bijdrage aan het versterken van de economie en de groei van de welvaart van een land. Cijfers voor Nederland kunnen dit illustreren, te meer omdat Nederland zowel absoluut als relatief veel directe buitenlandse investeringen heeft aangetrokken. Zo zorgen buitenlandse bedrijven voor circa 15% van alle banen in de private sector in Nederland. Het gaat dan om ruim arbeidsplaatsen. Ook zijn buitenlandse ondernemingen goed voor ongeveer 26% van de totale toegevoegde waarde van het bedrijfsleven (dit is de bijdrage aan het bbp). Verder zijn buitenlandse bedrijven goed voor 34% van de totale omzet in Nederland en voor 24% van de investeringen in vaste activa. Daarnaast zijn ze verantwoordelijk voor 30% van de R&D-uitgaven. Buitenlandse bedrijven zijn innovatiever dan het gemiddelde Nederlandse bedrijf en de arbeidsproductiviteit van hun werknemers ligt op een hoger niveau. Zij betalen hun werknemers doorgaans 10% meer en spenderen meer geld en tijd aan training van hun werknemers dan nationale bedrijven. Bron: CBS, 2016 drs. R.J. (Ron) Hogenboom (ron.hogenboom@rvo.nl) Rijksdienst voor Ondernemend Nederland/Concernstaf/Unit Omgevingskennis Dit is een publicatie van: Rijksdienst voor Ondernemend Nederland januari van 13

10 Bijlage Tabel A Ontwikkeling Nederlandse goederenuitvoer naar belangrijkste exportmarkt (bedragen x euro, tenzij anders aangegeven) e helft 1e helft 2016 %- mutatie 2016 tov 1 Duitsland ,9 2 België ,3 3 Verenigd Koninkrijk ,6 4 Frankrijk ,3 5 Italië ,9 6 Verenigde Staten ,0 7 Spanje ,3 8 Polen ,9 9 China ,2 10 Zweden ,2 11 Tsjechië ,6 12 Zwitserland ,7 13 Denemarken ,7 14 Turkije ,7 15 Oostenrijk ,2 16 Singapore ,6 17 Zuid-Korea ,1 18 Russische Federatie ,3 19 Finland ,5 20 Noorwegen ,1 21 Ierland ,9 22 Hongarije ,8 23 Brazilië ,5 24 Taiwan ,0 25 Japan ,0 26 Verenigde Arabische Emiraten ,3 27 Canada ,9 28 Portugal ,1 1 van 13 0

11 2014 1e helft 1e helft 2016 %- mutatie 2016 tov 29 Roemenië ,3 30 Saoedi-Arabië ,0 31 Nigeria ,5 32 Australië ,4 33 Griekenland ,5 34 Hongkong ,5 35 Zuid-Afrika ,2 36 Mexico ,0 37 Israël ,1 38 India ,0 39 Slowakije ,9 40 Egypte ,1 41 Maleisië ,4 42 Thailand ,8 43 Luxemburg ,6 44 Bulgarije ,3 45 Indonesië ,7 46 Marokko ,4 47 Litouwen ,4 48 Vietnam ,3 49 Argentinië ,4 50 Estland ,5 51 Togo ,4 52 Slovenië ,7 53 Gibraltar ,2 54 Algerije ,2 55 Iran (Islamitische Republiek) ,7 56 Oekraïne ,8 57 Koeweit ,3 58 Kroatië ,3 59 Chili ,7 60 Filipijnen ,9 1 van 13 1

12 2014 1e helft 1e helft 2016 %- mutatie 2016 tov 61 Letland ,6 62 IJsland ,4 63 Ghana ,4 64 Kazachstan ,5 65 Qatar ,9 66 Pakistan ,0 67 Nieuw-Zeeland ,3 68 Servië ,7 69 Colombia ,9 70 Libanon ,1 71 Guinee ,3 72 Tunesië ,2 73 Cyprus ,8 74 Jordanië ,1 75 Senegal ,7 76 Oman ,2 77 Irak ,3 78 Malta ,2 79 Caymaneilanden ,2 80 Peru ,5 81 Kenia ,8 82 Curaçao ,2 83 Bangladesh ,7 84 Libië (Arabische Republiek) ,0 85 Wit-Rusland ,1 86 Ecuador ,3 87 Panama ,0 88 Bahrein ,8 89 Ivoorkust ,8 90 Bosnië-Herzegovina ,2 91 Angola ,2 92 Venezuela ,4 1 van 13 2

13 2014 1e helft 1e helft 2016 %- mutatie 2016 tov 93 Sri Lanka ,9 94 Suriname ,1 95 Cuba ,7 96 Azerbeidzjan ,3 97 Bahamas ,0 98 Dominicaanse Republiek ,3 99 Kameroen ,1 100 Benin ,0 Bron: CBS, 2016 en Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, van 13 3