Handels- en investeringscijfers Cuba-Nederland 1

Transcriptie

1 Handels- en investeringscijfers Cuba-Nederland 1 1. Samenvatting Cuba behoort tot de negentig belangrijkste exportmarkten van Nederland. De bilaterale goederenhandel bedroeg in miljoen euro. Daarbij had de Nederlandse goederenexport een waarde van 157 miljoen euro. Nederlandse ondernemingen hebben volgens DNB geen belangen - in de vorm van directe buitenlandse investeringen, FDI - in Cuba. Wel is het bedrijf Indiana Finance B.V. (voorheen Fondel Finance B.V.) van de Rotterdamse familie Van t Wout al decennia lang actief in Cuba. Bij opstelling van dit document is geprobeerd op basis van beschikbare bronnen een beknopt beeld te schetsen van de Cubaanse economie in regionaal perspectief en van de handels- en investeringsrelatie Cuba-Nederland. Informatie en zeker betrouwbare en recente statistieken over de Cubaanse economie zijn echter niet ruim voorhanden. Het is dan ook raadzaam de genoemde cijfers met grote voorzichtigheid te betrachten. 2. Economie en buitenlandse handel Cuba behoort tot de kleine club van landen die (nog) een centraal geleide planeconomie hebben. Politieke overwegingen bepalen in beginsel wat en hoe wordt geproduceerd en ook door wie, voor wie en tegen welke prijzen wordt geproduceerd. Normale economische wetten van vraag en aanbod, schaarste verhoudingen spelen in de regel geen of een ondergeschikte rol 2. Overheidsbedrijven hebben een dominante rol in een planeconomie. Kenmerken van deze bedrijven zijn veelal verspilling (inefficiëntie), niet-innovatief en een niet-klantgerichte houding. De situatie op Cuba lijkt, zeker tot voor kort, op voorgaande geen uitzondering. De dominante rol van de Staat blijkt uit het feit, dat - in % van de Cubaanse beroepsbevolking in de publieke sector werkt. Slechts 23% werkt(e) in de particuliere sector. Twintig jaar eerder was deze verhouding nog schever, ruim 90% werkte toen voor de Staat. De neergang van de Sovjetunie de SU gaf Cuba aanzienlijke subsidies (via vooral de levering van goedkope olie) - noopte Fidel Castro s regime in de jaren daarna tot aanpassingen (minder staat, meer markt) 3. Ook nu is sprake van het iets laten vieren van de economische teugels. Zo geeft de Cubaanse overheid coöperaties en zelfstandig ondernemerschap meer de ruimte. Mogelijkheden voor buitenlandse investeerders zijn zeker in vergelijking met veel andere landen echter nog beperkt en vereisen toestemming van de Cubaanse autoriteiten 4. Er zit op dat vlak ook 1 Dit overzicht is in opdracht van het Ministerie van Buitenlandse Zaken gemaakt. 2 Een illustratie zijn de twee verschillende valuta (prijzen); een voor Cubanen (de Cuban peso) en een voor buitenlanders (de Cuban Convertibele Peso) die Cuba heeft (met een officieuze verhouding van 24:1). De Cubaanse overheid heeft in 2013 aangegeven, dat zij concrete plannen heeft om het duale valutasysteem af te schaffen. Tot op heden heeft de overheid echter geen details hierover gegeven. EIU verwacht dan ook dat het systeem i.i.g. niet op korte termijn wordt afgeschaft (EIU, 2016). 3 Following the collapse of the Soviet Union, Cuba's GDP declined by 33% between 1990 and 1993, partially due to loss of Soviet subsidies and to a crash in sugar prices in the early 1990s, Wikipedia, Buitenlandse partijen zijn wel actief in Cuba. Dit gebeurt in de regel via een joint ventures met de Cubaanse overheid (in 1998 bestonden er volgens de Cubaanse autoriteiten 332 van dergelijke joint ventures). Een voorbeeld is een Duitse bouwondernemer die betrokken is bij de restauratie van El Capitolio, de vroegere 1 van 1

2 verandering in de lucht te zitten, aldus EIU. Wel lijkt volgens EIU het eerdere uitzicht op verdere verlichting van Amerikaanse sancties en beperkingen te zijn afgenomen. Eerder zette de Amerikaanse regering onder President Obama juist in op normalisering van de diplomatieke betrekkingen 5 ; beide landen hebben sinds enige tijd weer een ambassade in elkaars land. Een aantal restricties tussen beide landen is inmiddels opgerekt, zoals op reisgebied en bij het overmaken van geld naar verwanten op Cuba. Ook hebben diverse Amerikaanse boeren Cuba reeds bezocht om investeringsmogelijkheden op landbouwgebied te onderzoeken 6. Het is nog niet duidelijk welk beleid de huidige Amerikaanse President precies voorstaat. Het gemiddelde inkomen (bbp) van Cuba met zijn 11,2 miljoen inwoners bedroeg in 2016 volgens de Economist Intelligence Unit (EIU) US dollar (PPP/gecorrigeerd voor koopkrachtpariteiten 7 ) 8. Ter vergelijking: het Nederlandse gemiddelde inkomen bedroeg in US dollar (IMF, 2017). Figuur 1 Economische ontwikkeling (%-volumeverandering t.o.v. voorgaand jaar) % investeringen bbp-groei Bron: EIU, >> Als het gaat om internationaal ondernemen en samenwerken regeringszetel in Havana (ZDF, 2015). Alleen Venezolaanse ondernemingen mogen 100% eigenaar zijn van hun Cubaanse dochteronderneming. 5 Investors are [op dit moment nog] constrained by the U.S.-Cuban Liberty and Democratic Solidarity Act which provides sanctions for those who "traffic" in property expropriated from U.S. citizens, Wikipedia, Een aantal Amerikaanse suikerboeren hoopt in dit verband ter compensatie van onteigeningen in de jaren 60 toestemming te krijgen om in de Cubaanse landbouw te gaan investeren (Haarlems Dagblad, 15 augustus 2015). 7 Dit wil zeggen dat gecorrigeerd is voor de feitelijke koopkracht van een US dollar in het betreffende land. In het ene land kun je voor een US dollar (of euro) meer goederen of diensten kopen dan in een ander land. Ergo, in het ene land kun je van een inkomen van US dollar prima rondkomen, terwijl in het andere land dit bedrag amper voldoende is om fatsoenlijke huisvesting voor een half jaar te financieren. 8 Dit lijkt echter een overschatting, omdat hierbij bepaalde overheidsdiensten in onderwijs en gezondheidszorg, tegen te hoge bedragen lijken te zijn meegenomen. 2 van 11

3 Als enkel het inkomen in nominale US dollars als maatstaf wordt genomen (dat wil zeggen zonder correctie voor verschillen in prijsniveaus), ligt het Cubaanse inkomen volgens EIU (2016) ruwweg in het midden van andere Latijns-Amerikaanse landen. In onder meer Argentinië, Brazilië, Chili, Colombia, Mexico en Uruguay ligt het gemiddelde inkomen hoger dan in Cuba, terwijl het in Bolivia, Ecuador, Honduras, Jamaica en Peru lager ligt. Volgens de Economist Intelligence Unit (EIU) zal het Cubaanse inkomen in de komende jaren verder groeien 9. De stijging is te danken aan een bbp-groei van circa 1% in 2017 en ongeveer 2,5% in 2018 (zie figuur 1). Met deze groeicijfers ligt de economische groei tussen de wisselende groeicijfers van de afgelopen jaren (0,5% in 2016 en 4,3% in 2015). De groei wordt gedrukt door lagere prijzen voor belangrijke exportproducten (vooral suiker en nikkel) en lagere hulp (o.a. in olievorm) vanuit Venezuela 10. De bouwsector en het toerisme zullen volgens EIU echter het zeer goed doen. Na 2017 voorziet EIU een versnelling van de economische groei 11. Dit zal de Cubanen ook vergemakkelijken om import te financieren. De autoriteiten onderdrukten de eigen import(wensen/behoeften) in de regel om daarmee het beslag op de beperkte deviezenreserves klein te houden. Bij normalisatie van de betrekkingen met de VS zal de Cubaanse import dan ook naar verwachting een impuls krijgen 12. Hetzelfde geldt voor de hiermee deels samenhangende inkomende investeringen. Voorgaande zal volgens EIU op termijn tevens resulteren in een hogere export; mening inkomende investering bijvoorbeeld in de landbouw, toeristische sector of verwerkende industrie zal de uitvoercapaciteit 13 doen verhogen. Op de Human Development Index van de VN deze ranglijst kijkt breder dan enkel het bbp per hoofd, namelijk ook naar levensverwachting en analfabetisme staat Cuba 67 e. Nederland staat 5 e, Argentinië 40 e, Bahama s 55 e, Brazilië 75 e, Colombia 97 e, Chili 42 e, Mexico 74 e, Panama 60 e en de VS staan 8 e. Het bbp van Cuba bedroeg volgens schattingen van EIU in ,5 miljard US dollar (EIU, 2016). Dit was ongeveer 12% van het Nederlandse bbp (761 miljard US dollar (692 miljard euro)). Cuba is de negende economie in de regio (EIU, 2015). Cuba heeft geen notering op de WEF-ranglijst met de landen met het meest aantrekkelijke vestigings- en investeringsklimaat. Ook op ranglijst Doing Business 14 van de World Bank ontbreekt 9 Voor een interessante visie over Cuba s economische perspectief zie bijvoorbeeld 10 Volgens EIU zal de afnemende/verdwijnende hulp uit Venezuela Cuba de komende jaren dwingen de economie te diversifiëren en zich sterker te gaan richten op andere handelspartners. 11 Voor voorziet EIU een bbp-groei van respectievelijk 3%, 3,3% en 4%. 12 Verwijdering van Cuba van de lijst met state sponsors of terrorism bijvoorbeeld maakt het voor Cuba makkelijker import te financieren. 13 (Buitenlands) Toerisme valt ook onder uitvoer (export van diensten). 14 Deze ranglijst meet het gemak waarmee in een land zaken kan worden gedaan. Daarbij wordt onder meer gekeken naar het starten van een bedrijf, het verkrijgen van een bouwvergunning, een elektriciteitsaansluiting en krediet, het registeren van eigendom, de mate van bescherming van investeerders, grensoverschrijdend kunnen handelen en de kosten daarvan en de mogelijkheid om contracten nageleefd te krijgen (functioneren van rechtbank (proceslengte, objectiviteit) e.d.). 3 van 11

4 Cuba 15. Ter illustratie zijn de scores van een aantal andere landen op een rij gezet (van in totaal 190 landen, zie figuur 2 met een selectie van landen). Op de Corruption Perception Index (CPI) 2017 van Transparency International scoort Cuba een 60 e positie (van in totaal 176 landen, Nederland staat 8 e ) 16. Daarmee neemt Cuba een middenpositie in vergelijking met andere Latijns-Amerikaanse landen (zie figuur 3 met een selectie van landen). Figuur 2 Doing Business-ranglijst VS Nederland Mexico Colombia Peru Chili Costa Rica Panama Uruguay Argentinië Brazilië Bolivia Venezuela World Bank, Op een aspect criminaliteit/veiligheid scoort Cuba in ieder geval goed. Criminaliteit is laag door een hoge werkgelegenheid (lage werkloosheid), relatief hoog opleidingsniveau en een goed getraind politieapparaat ondersteund door een uitgebreide binnenlandse veiligheidsdienst (EIU, 2015). 16 Volgens EIU komt corruptie in de Cubaanse publieke sector op hoger niveau relatief weinig voor. Op lager niveau is het meer aanwezig, mede door het lage inkomensniveau, het gebrek aan consumptiegoederen en relatief zwakke instituties (EIU, 2015). 4 van 11

5 Figuur 3 Ranglijst Corruption Perception Index Nederland Uruguay Chili Costa Rica Cuba Suriname Brazilië Jamaica Colombia Dominicaanse Republiek Haiti Venezuela Score/positie op ranglijst Transparency International, Buitenlandse handel Tabel 1 bevat cijfers over de volume-ontwikkeling van de Cubaanse export van goederen en diensten. Voor 2017 en 2018 verwacht EIU een stijging van de buitenlandse handel na een slecht handelsjaar Tabel 1: Buitenlandse goederen- en dienstenhandel, %-volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar Uitvoer Invoer ,4-2, ,7 6, ,8-1, ,3-5, ,6-3, ,9 0, ,2 6,7 Bron: Economist Intelligence Unit, Belangrijkste handelspartners en positie van Nederland ITC/TradeMap/UNCTAD heeft geen recente handelscijfers van Cuba met de rest van de wereld beschikbaar. De meeste recente cijfers stammen uit Toen waren China, Duitsland, Spanje en Venezuela de belangrijkste handelspartners van Cuba (zie tabel 2A en 2B). Ook de VS waren een belangrijke leverancier van Cuba (zie tabel 2B). Overigens heeft ITC/UNCTAD geen cijfers over de bestemming(slanden) van bijna twee derde van de Cubaanse export (over de in tabel 2A weergegeven jaren). Over de herkomstlanden van ruim een derde van de importgoederen (tabel 2B) heeft ITC/UNCTAD eveneens geen cijfers. 5 van 11

6 Nederland behoorde tien jaar terug bij de import tot de top-10; we namen in 2006 een 8 e positie als belangrijkste Cubaanse exportmarkt (zie tabel 2A); 0,9% van de Cubaanse goederenexport ging dat jaar naar Nederland. Let op: in 2004 en 2005 was Nederland verreweg de belangrijkste Cubaanse exportmarkt; in 2005 ging bijna 28% van de goederenuitvoer naar Nederland. Tabel 2A: Voornaamste Cubaanse exportpartners (bedragen x euro) Importers Exported value in 2004 Exported value in 2005 Exported value in 2006 Totale waarde Cubaanse goederenexport Venezuela Spain Russian Federation Bolivia France Mexico Dominican Republic Netherlands Bron: ITC, 2016 Als goederenleverancier was Nederland in 2006 voor Cuba het 16 e importland (zie tabel 2B); 0,6% van de totale Cubaanse goederenimport was in 2006 afkomstig uit Nederland. Tabel 2B: Voornaamste Cubaanse importpartners (bedragen x euro) Exporters Imported value in 2004 Imported value in 2005 Imported value in 2006 Totale waarde Cubaanse goederenimport China Spain Germany United States of America Italy Canada Brazil Mexico Venezuela France Vietnam South Korea van 11

7 13 Japan Russian Federation Argentina Netherlands Bron: ITC, 2016 Kader - Toelichting bij cijferverschillen totale in- en uitvoerwaarden De diverse tabellen in dit document bevatten (o.a.) de totale uit- en invoerwaarde van Nederlandse goederenhandel met Cuba. De cijfers in tabel 3 en 4 stammen van het CBS. In de tabellen 2A en 2B staan de cijfers met de belangrijkste handelspartners van Cuba. Deze handelscijfers stammen van het ITC (onderdeel van UNCTAD). Helaas blijken deze cijfers af te wijken van de CBS-cijfers. Dit komt vaak voor. De oorzaak is in belangrijke mate terug te voeren op verschillen in meten/betrouwbaarheid van meetmethode. De CBS-cijfers geven o.i. een (veel) getrouwer beeld van de Nederlandse totale handel met Cuba dan die van ITC. Wel geven de ITC-cijfers een goede indicatie van de omvang/importantie van de verschillende Cubaanse handelspartners. Handel vanuit Nederlands perspectief Cuba behoort tot de honderd belangrijkste handelspartners van Nederland. Onze goederenexport naar Cuba had in 2016 volgens het CBS een waarde van krap 158 miljoen euro (zie tabel 3, ook voor de samenstelling). Dit was een fractie van onze totale goederenexport ter hoogte van 433,5 miljard euro. Cuba was in 2016 de 89 e exportmarkt (van goederen) van Nederland. Tabel 3: Nederlandse goederenuitvoer naar Cuba, bedragen x euro (volgens SITC-indeling) Totale Nederlandse goederenuitvoer Voeding en levende dieren Dranken en tabak Grondstoffen Minerale brandstoffen Dierlijke en plantaardige oliën Chemische producten Fabricaten Machines en vervoermaterieel Diverse gefabriceerde goederen Niet afzonderlijk genoemde goederen Bron: CBS, De Nederlandse goederenimport uit Cuba had in 2016 volgens het CBS een waarde van ruim 62 miljoen euro (zie tabel 4, ook voor de samenstelling). Cuba was voor Nederland in 2016 het 104 e invoerland van goederen. Uit de CBS-cijfers kan niet worden opgemaakt, waarop precies de ruime halvering van de invoer in 2016 (t.o.v. 2015) is terug te voeren (zie ook toelichting bij tabel 4). 7 van 11

8 Tabel 4: Nederlandse goedereninvoer uit Cuba, bedragen x euro (volgens SITC-indeling) Totaal Nederlandse goedereninvoer Voeding en levende dieren Dranken en tabak Grondstoffen Minerale brandstoffen Dierlijke en plantaardige oliën Chemische producten Fabricaten Machines en vervoermaterieel Diverse gefabriceerde goederen Niet afzonderlijk genoemde goederen = precieze waarde is onbekend. CBS mag de exacte waarde om privacy-redenen niet publiceren. Omdat anders de importomvang mogelijk tot een of enkele individuele ondernemingen te herleiden is. Bron: CBS, Directe buitenlandse investeringen Al decennialang is het bedrijf Indiana Finance B.V. (voorheen Fondel Finance B.V.) van de Rotterdamse familie Van t Wout actief in Cuba 17. Metaalmagnaat Willem van t Wout begon zijn activiteiten op Cuba begin jaren 60 met de uitvoer van nikkel; nog altijd een belangrijk Cubaans exportproduct (Cuba was in 2011 goed voor 4,1% van de mondiale nikkelproductie; het eiland bezit krap 7,0% van de wereldwijde nikkelreserves (Wikipedia, 2015; zie tabel B1 in de bijlage)). Ook heeft Van t Wout grote hoeveelheden afgeschreven Nederlandse stadsbussen naar Cuba geëxporteerd. Meer dan een jaar terug was zijn onderneming bezig een scheepslijn tussen Havana en Miami op te zetten. Van t Wout die staat genoteerd in de Quote 500 en Rotterdammer van het jaar 1991 was was persoonlijk bevriend met Fidel Castro. Zijn dochter en kledingontwerpster Merel heeft de voormalige president letterlijk een burgerpak aangemeten; voordien was Castro enkel in militair tenue te zien. Mogelijkheden voor buitenlandse investeerders zijn zeker in vergelijking met veel andere landen in Cuba nog beperkt; ze vereisen toestemming van de Cubaanse autoriteiten 18. Anderzijds beperken de Amerikaanse sancties op dit moment nog de mogelijkheden voor en aantrekkelijkheid van investeringen in Cuba. EIU verwacht dat de belemmeringen op dit vlak voorlopig blijven bestaan doordat de nieuwe Amerikaanse president de ingezette normalisatie van de diplomatieke betrekkingen met de VS vermoedelijk in de koelkast zal zetten. 17 Uitzending VPRO s Bureau Buitenland d.d. 30 juli 2015 en zie bijvoorbeeld 18 Buitenlandse partijen zijn wel actief in Cuba. Dit gebeurt in de regel via een joint ventures met de Cubaanse overheid (in 1998 bestonden er volgens de Cubaanse autoriteiten 332 van dergelijke joint ventures). Een voorbeeld is een Duitse bouwondernemer die betrokken is bij de restauratie van El Capitolio, de vroegere regeringszetel in Havana (ZDF, 2015). Alleen Venezolaanse ondernemingen mogen 100% eigenaar zijn van hun Cubaanse dochteronderneming. 8 van 11

9 Nederlandse ondernemingen hadden eind 2015 (en eind 2014) volgens DNB geen belangen - in de vorm van directe buitenlandse investeringen, FDI - in Cuba (zie tabel 5). Over andere jaren kan De Nederlandsche Bank geen informatie verstrekken over de gecumuleerde Nederlandse directe buitenlandse investeringen (FDI) 19, standencijfers en FDI-cijfers exclusief BFI s (Bijzondere Financiële Instellingen 20 )) in Cuba. Hetzelfde geldt voor Cubaanse investeringen in Nederland. Dit is in de regel het geval als de FDI hooguit enkele miljoenen euro s bedragen en/of een beperkt aantal bedrijven betreft. DNB kan dan geen cijfers verstrekken vanwege privacywetgeving; de bedragen zouden herleid kunnen worden tot individuele bedrijven. T.i: de totale waarde van Nederlandse FDI in de wereld bedroeg eind miljard euro (DNB, 2016). Het VK was in 2015 de grootste Nederlandse bestemming van FDI (met 135 miljard euro, stand ultimo 2015), gevolgd door Zwitserland (109 miljard), de VS (107 miljard euro), Luxemburg (91 miljard), België (66 miljard) en Duitsland (55 miljard). De UNCTAD heeft geen informatie over de gecumuleerde waarde van alle buitenlandse FDI in Cuba. Het lijkt waarschijnlijk dat door het politiek-economische model van Cuba - de aanwezige buitenlandse investeringen in Cuba naar verhouding (tot het bbp/totale economie) beperkter zijn dan in andere Latijns-Amerikaanse landen. T.i.: de totale waarde van alle FDI in Nederland bedroeg eind miljard euro (DNB, 2016). 19 Directe buitenlandse investeringen (FDI) zijn investeringen door buitenlandse ondernemingen, waarbij de buitenlandse onderneming (mede)zeggenschap verkrijgt over het bedrijf waarin wordt geïnvesteerd. Het kan de vorm hebben van onder meer een participatie (als een joint venture), een totale overname of een geheel van de grond af op te bouwen dochteronderneming. Voor de volledigheid: FDI omvatten geen aankopen van aandelen door beleggers of speculanten. De "stock"- of standencijfers vertegenwoordigen de gecumuleerde waarde van alle in het verleden tot heden gedane FDI. (Deze omvatten de totale waarde van de vorderingen en verplichtingen van ondernemingen ten opzichte van het buitenland op een bepaald moment. De standen omvatten de gecumuleerde transacties, aangepast voor prijs-, wisselkoers- en overige mutaties (waaronder goodwill) en betreffen zowel kapitaaldeelnemingen als alle overige financiële transacties tussen gelieerde ondernemingen (leningen, ingehouden winsten, mutaties in rekeningen-courant, storting van werkkapitaal), evenals de aan- en verkoop van onroerend goed). 20 BFI's worden in de volksmond brievenbusfirma's genoemd. Ondernemingen (dus) die veelal om fiscale redenen formeel/juridisch in een land zijn gevestigd zonder dat sprake is van wezenlijke feitelijke economische activiteiten in dat land zelf. DNB omschrijft BFI's (Bijzondere Financiële Instellingen) als "ondernemingen of instellingen, ongeacht de rechtsvorm, welke ingezetenen zijn en waarin niet-ingezetenen, direct of indirect, via aandelenkapitaal of anderszins deelnemen en die tot doel hebben, of zich in belangrijke mate bezighouden met, het ontvangen van middelen van niet-ingezetenen en het doorbetalen daarvan aan niet-ingezetenen" (DNB, 2011). De economische bijdrage van de brievenbusfirma s aan de Nederlandse economie is 3 tot 3,4 miljard euro inclusief alle belastinginkomsten (SEO, 2013). Volgens de Volkskrant (13 oktober 2015) kent Nederland van deze firma s. 9 van 11

10 Tabel 5: Investeringsrelatie Cuba-Nederland Cubaanse investeringen in Nederland, excl. BFI's (x miljoen euro) Standen Vertrouwelijk Vertrouwelijk Vertrouwelijk Vertrouwelijk Nederlandse investeringen in Cuba, excl. BFI's (x miljoen euro) Standen Vertrouwelijk Vertrouwelijk 0 0 Bron: DNB, Kader - Impact directe buitenlandse investeringen Volgens onderzoek leveren directe buitenlandse investeringen (FDI) vaak een belangrijke bijdrage aan het versterken van de economie en de groei van de welvaart van een land. Cijfers voor Nederland kunnen dit illustreren, te meer omdat Nederland zowel absoluut als relatief veel directe buitenlandse investeringen heeft aangetrokken. Zo zorgen buitenlandse bedrijven voor circa 15% van alle banen in de private sector in Nederland. Het gaat dan om ruim arbeidsplaatsen. Ook zijn buitenlandse ondernemingen goed voor ongeveer 26% van de totale toegevoegde waarde van het bedrijfsleven (dit is de bijdrage aan het bbp). Verder zijn buitenlandse bedrijven goed voor 34% van de totale omzet in Nederland en voor 24% van de investeringen in vaste activa. Daarnaast zijn ze verantwoordelijk voor 30% van de R&D-uitgaven. Buitenlandse bedrijven zijn innovatiever dan het gemiddelde Nederlandse bedrijf en de arbeidsproductiviteit van hun werknemers ligt op een hoger niveau. Zij betalen hun werknemers doorgaans 10% meer en spenderen meer geld en tijd aan training van hun werknemers dan nationale bedrijven. Bron: CBS, drs. R.J. (Ron) Hogenboom (ron.hogenboom@rvo.nl) Rijksdienst voor Ondernemend Nederland/Directie KAI/Unit Omgevingskennis Dit is een publicatie van: Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Mei van 11 0

11 Bijlage Tabel A Ontwikkeling Nederlandse goederenuitvoer naar belangrijkste exportmarkt (bedragen x euro, tenzij anders aangegeven) %- mutatie 2016 t.o.v Duitsland ,0 2 België ,9 3 Verenigd Koninkrijk ,4 4 Frankrijk ,1 5 Italië ,1 6 Verenigde Staten ,4 7 Spanje ,7 8 Polen ,1 9 China ,7 10 Zweden ,4 11 Tsjechië ,4 12 Zwitserland ,0 13 Denemarken ,1 14 Turkije ,3 15 Oostenrijk ,0 16 Singapore ,9 17 Russische Federatie ,0 18 Finland ,7 19 Zuid-Korea ,6 20 Noorwegen ,5 21 Taiwan ,3 22 Ierland ,8 23 Japan ,9 24 Brazilië ,2 25 Hongarije ,8 26 Canada ,8 27 Verenigde Arabische ,6 Emiraten 28 Portugal ,6 29 Roemenië ,0 1 van 11 1

12 %- mutatie 2016 t.o.v Australië ,8 31 Nigeria ,9 32 Saoedi-Arabië ,7 33 Israël ,1 34 Griekenland ,4 35 Hongkong ,8 36 Mexico ,9 37 Zuid-Afrika ,0 38 India ,5 39 Slowakije ,3 40 Egypte ,2 41 Maleisië ,0 42 Thailand ,9 43 Marokko ,1 44 Luxemburg ,8 45 Indonesië ,9 46 Bulgarije ,7 47 Litouwen ,4 48 Algerije ,6 49 Vietnam ,3 50 Slovenië ,7 51 Togo ,4 52 Estland ,3 53 Caymaneilanden ,1 54 Oekraïne ,9 55 Argentinië ,2 56 Iran (Islamitische Republiek) ,3 57 Chili ,6 58 IJsland ,8 59 Kroatië ,6 60 Pakistan ,3 61 Koeweit ,8 1 van 11 2

13 %- mutatie 2016 t.o.v Filipijnen ,9 63 Letland ,8 64 Gibraltar ,5 65 Ghana ,9 66 Colombia ,3 67 Nieuw-Zeeland ,5 68 Qatar ,8 69 Servië ,2 70 Kazachstan ,2 71 Oman ,0 72 Irak ,7 73 Guinee ,9 74 Libanon ,5 75 Cyprus ,4 76 Senegal ,9 77 Peru ,1 78 Malta ,8 79 Jordanië ,7 80 Tunesië ,8 81 Ecuador ,9 82 Kenia ,6 83 Curaçao ,9 84 Wit-Rusland ,0 85 Bangladesh ,5 86 Ivoorkust ,0 87 Angola ,0 88 Libië (Arabische Republiek) ,3 89 Cuba ,4 Bron: CBS, 2017 en Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, van 11 3