De RATELAAR. 32 ste Jaargang nr. 2 Juni p KNNV excursies. p. 8 9 IVN excursies. p. 5 6 Weekend Natuurgidsen cursus

Transcriptie

1 De RATELAAR 32 ste Jaargang nr. 2 Juni 2013 p. 5 6 Weekend Natuurgidsen cursus p. 8 9 IVN excursies p KNNV excursies p. 12 KNNV Vogelweekend

2 DE RATELAAR 32 ste jaargang nr. 2 juni De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN en is een voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het blad verschijnt vier keer per jaar, rond 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december. Kopij voor het volgende nummer graag voor 1 augustus 2013 mailen naar de redactie van IVN of KNNV, als bijlage in Word. Foto s als aparte bijlage versturen. Eindredactie: Ineke Gilbert KNNV redactie: Lex van der Steur IVN redactie: Ingrid Piek Tel tel tel Red.ratelaar@gmail.com redactie@den-haag.knnv.nl ingridpiek@ziggo.nl Foto voorzijde: dagpauwoog -Ruud Wielinga Druk: drukkerij Lifoka, Den Haag redactie@den-haag.knnv.nl ingridpiek@ziggo.nl Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie. Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot de Natuur en Milieu te verruimen. Contributie voor donateurs en leden 15,- en voor huisgenoten 5,- ING bankrekening nr t.n.v. IVN afd. Den Haag, te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, Website: Voorzitter: Henk Wardenaar, tel voorzitter@ivndenhaag.nl Secretaris: Mieke Muller, tel secretaris@ivndenhaag.nl Penningmeester: Irene van Wissen, tel penningmeester@ivndenhaag.nl Bestuurslid Ledenadministratie: Henk Muller, tel ledenadministratie@ivndenhaag.nl Bestuurslid /Coördinator Wandelingen op aanvraag Hermine Schuit, tel herfra@casema.nl Cursussen: Laus Hendriks, tel cursussen@ivndenhaag.nl Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afd. Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen. Contributie leden 27,50 huisgenootleden 9,- en jeugdleden 15,- ING bankrekening nr t.n.v. KNNV afd. Den Haag, te Den Haag. Inlichtingen: Bert van Maanen, tel Ledenadministratie@den-haag.knnv.nl Website: Webmaster: Dick Gerbrands Voorzitter: Els van Maanen, tel voorzitter@den-haag.knnv.nl Vice-voorzitter en PR: Kees Pinster, tel pr@den-haag.knnv.nl Secretaris: Lis Stolp, tel secretaris@den-haag.knnv.nl Penningmeester: Ruud Wielinga, tel penningmeester@den-haag.knnv.nl Natuurhistorisch secretaris: Hans Toetenel, tel n.h.secretaris@den-haag.knnv.nl Bestuurslid: Samantha van der Wolf, tel

3 VAN DE REDACTIE In het februarinummer is het al aangekondigd: De Ratelaar heeft een ander uiterlijk gekregen. De besturen van KNNV en IVN hebben hier samen met de redactie toe besloten. Wij zijn ook niet over een nacht ijs gegaan. De eerste plannen voor deze verandering zijn al in 2011 gemaakt en de voornaamste reden daarvoor was bezuiniging. Maar er was ook behoefte aan kleurenfoto s. Wij hebben zorgvuldig diverse offertes bekeken en uiteindelijk is ervoor gekozen om niet alleen de buitenkant, maar ook enkele binnenpagina s van kleurenfoto s te voorzien. Door het grotere formaat komen die ook beter tot hun recht. Tegelijk is er een verandering in de redactie. Rob Meyer heeft zijn functie als eindredacteur neergelegd en wordt door mij opgevolgd. Wij allen willen Rob van harte danken voor het uitstekende werk dat hij meer dan 10 jaar lang verricht heeft. Samen met de redactieleden heeft hij er steeds weer een mooi blad kunnen samenstellen. Ik zal mezelf even voorstellen. Mijn naam is Ineke Gilbert en ik ben in 2005 lid geworden van de KNNV. Dat was in de tijd dat de uitgave nog samen met de AVN werd gemaakt. Zo kreeg ik hem onder ogen bij mijn moeder en las het excursieprogramma. Na een KNNV plantenexcursie langs de Haagse Beek was ik meteen enthousiast en ben lid van de KNNV geworden. In 2007 ben ik secretaris geworden in het bestuur van de KNNV afdeling Den Haag en die functie heb ik twee perioden van 3 jaar met genoegen vervuld. Nu is het tijd voor nieuw bloed in het bestuur, maar ik vind het leuk bezig te blijven met de natuurverenigingen. Omdat ik ervaring heb met het maken van een wijkblad, en er gezocht werd naar een nieuwe eindredacteur, was de keuze snel gemaakt. Ik ontvang dus de kopij van de redacteuren en maak daarmee de lay out. Ik hoop dat deze nieuwe Ratelaar in de smaak valt bij zowel de IVN-ers als de KNNV-ers. Reacties zijn welkom! Ineke Gilbert, opmaak en eindredactie IVN Groene cursus najaar Ook dit najaar organiseert onze afdeling, naast de wekelijkse wandelingen in natuurgebieden in en om Den Haag, weer een Groene cursus. Onze Groene cursus is een basiscursus over de natuur om ons heen en vereist geen echte biologische voorkennis, wel interesse en enthousiasme. Het leslokaal is weer het Milieu Servicepunt Zuiderpark Den Haag, ingang Vreeswijkstraat, bij de kinderboerderij. Het leslokaal is bereikbaar met bus 25. De cursus vindt plaats op de donderdagavond, van uur tot uur. Voorlopig hebben we alleen nog maar de data, later volgen de onderwerpen. Deze zijn: donderdag 26 september donderdag 3 oktober donderdag 10 oktober donderdag 17 oktober donderdag 31 oktober donderdag 7 november Ook 3 excursies maken deel uit van de cursus. De kosten zijn ook nu weer 55,-, inclusief koffie, thee en cursusmateriaal. Voor nadere informatie: Laus Hendriks of via hendriks27@zonnet.nl Zie ook onze Nieuwsbrief.

4 4 Meer dan mooi. De natuur is gecompliceerd maar eigenlijk ook weer heel erg logisch. Bio-logisch wel te verstaan. Volgens bepaalde theorieën is die natuur heel navolgbaar opgebouwd. Zo zou de vorm van planten overeenkomsten hebben met de werking van het menselijk lichaam. De wortel van de plant zou je kunnen zien als het zintuig-zenuwstelsel bij de mens. Het tussenstuk met stengel en bladeren als het ritmische systeem van longen en hart. De bloem en de zaden als de stofwisseling en de organen. Wat bij ons in de hersenen zit, zoals de bedrading van het zenuwstelsel en de zintuigen, vind je dus in de wortel van de plant. Een penwortel zou dan effect hebben op je aarding en een kruipwortel zou ontzuren. De stengel heeft effect op de longen, luchtpijp en slokdarm. Zo zou een ronde stengel mild en verzachtend werken en een hoekige stengel gericht zijn op weerstand terwijl een holle stengel werkt op de luchtpijp en de slokdarm. De grootte van de bladeren heeft effect op samentrekken (groot) of ontspannen (klein). En als er dan beharing op zit dan werkt dit op de huid, haren en slijmvliezen. De nerven van de bladeren kun je vergelijken met het aderstelsel. Als er doornen op zitten kan dit je weerstand verhogen (tempo verhogend) maar ook koortsopwekkend zijn. Stofwisselingseffect kun je zoeken in de bloem en de zaden. En de groeirichting zegt ook weer iets. Planten groeien tegen de richting van de zwaartekracht in en ook naar het licht toe. Hun wortels groeien met de richting van de zwaartekracht mee. Door aan de donkere kant van de stengels langere cellen te maken, groeien ze krom. Gaat de plant recht omhoog met de kleur geel, dan werkt dat in op hart en lever. Gaat hij recht naar beneden en heeft het de kleur paars dan werkt het tegen een depressie. Woekert het over de bodem dan heeft het invloed op bloed en zuurstofcirculatie. Zo kunnen planten je helpen om je gezondheid te beïnvloeden Denk eens na over wat je wilt ontwikkelen. Zenuwen en zintuigen; Eet dan eens wat meer wortels van de plant zoals bijv. aardperen en worteltjes. Ze bevatten kalium, ijzer en vitamine B1. Het ritmische systeem van hart en longen; Eet dan meer van de stengel en de bladeren van de plant. Bijvoorbeeld asperge of zeekraal. Goed in fotosynthese, vochthuishouding en ze bevatten veel ijzer, vitamines en mineralen. Of wil je je juist meer richten op de stofwisseling; Eet dan bloemen zaden en vruchten. Hopbloemetjes werken bijv. urinedrijvend en kamillebloemen werken bij ontstekingen, krampen, maag-en darmklachten, en bij acute blaascatarre. Hoe meer uitgesproken de vorm, hoe sterker de kracht van de plant. Kijk maar eens naar de Calendula of Goudsbloem. Foto van internet Het is net een weermannetje. Ze buigt naar de zon. En als de zon niet schijnt dan gaat de bloem dicht. De steel van de goudsbloem is gevuld, stevig, een beetje hoekig, soms houtig en met haren. Dit laatste is goed voor je huid en slijmvliezen en versterkt je weerstand. De goudsbloem is een sterk reinigend kruid. Het stimuleert de lever en de nieren, en van daaruit wordt het bloed gereinigd. Je kunt de lintbloempjes kneuzen en op een wond leggen. Thee kan worden gemaakt van de hele bloem en de verse bloempjes kun je gebruiken als garnering. Deze planten en wijsheden zijn al lang vervlogen maar misschien keren ze beiden weer terug in een ander seizoen. t Is toch allemaal meer dan mooi. Marjo Vogel

5 Onthulling naambordjes Heimanshof Na ruim een jaar bezig geweest te zijn met het bedenken en laten maken van de nieuwe naambordjes voor de beplanting in de Heimanshof, hebben wij wethouder Rabin Baldewsingh bereid gevonden om de nieuwe naambordjes voor ons te onthullen. Deze feestelijke bijeenkomst zal plaatsvinden op maandagmiddag 24 juni a.s uur. Belangstellenden zijn van harte welkom. Namens het bestuur IVN Ingrid Piek Weekend met de nieuwe natuurgidscursisten in de Staelduinhoeve: Natuur en... elkaar verkennen 5 Kennismakingsweeknd april We druppelen langzaam binnen, de vrijdagavond, het begin van een weekend met zo n 25 voor elkaar nog niet zo bekende deelnemers aan de nieuwe natuurgidsencursus. Kijken, aan elkaar snuffelen, een voorzichtig praatje, wat is jouw naam ook alweer, en dan aan tafel: nog onbekend met de voortreffelijke catering van Henny en Tiny. Ook nog relatief onbekend met het Staelduinse Bos; dat verandert met de eerste lezing van Titia over het landschap door de eeuwen heen. We gaan ook meer en meer met haar blik kijken naar het vakmanschap van oude kaartenmakers zoals Krukius! Na borrel en koffie- (meer theetijd) met veel eigengemaakte koek, wordt de sfeer al gauw losser. De luide bel in de gang is nodig om ons bijeen te roepen voor de activiteiten. In twee groepen verkennen we in nog frisse lentezon het bos, nadat Carolien ons heeft bijgepraat over wat we zoal daar zouden kunnen verwachten. We hebben het vaak over ervaren en al je zintuigen gebruiken, nu is er soms ook meer nodig. Dokter Max loopt met een heuse stethoscoop om te kunnen nagaan of je nu echt de sapstroom van een boom kunt horen... In de avond ontpopt hij zich als inspirerende gespreksleider over het thema duurzaamheid. We willen dit thema verweven in de activiteiten en dan is het nodig goed scherp te krijgen wat wij er nu onder verstaan. Dat is wel iets anders dan wat we middags deden: met je ogen dicht een pad aflopen en goed je richting bepalen, of de wybertjesbast van de abeel en de spenen van het speenkruid aan een inspectie onderwerpen. Of kijken waar een pad zijn schuilplekken zou zoeken. En een plantje tegenkomen dat niemand goed kan thuisbrengen.

6 Met nog een extra bezoek aan het bos van Myra later, en gezamenlijk kijken op een cursusavond, blijkt de onbekende look zonder look. Kennelijk was het ontbreken van de geur toen (koud was het..) de spelbreker. Binnen passeren andere serieuze zaken de revue, zoals nog wat achtergrond over het IVN en theorie over leerstijlen. Zo worden we er in ieder geval voor behoed dat we elkaar als groepje rond een adoptieterrein in de haren vliegen omdat we elkaars leerstijl en benadering niet begrijpen! Maar het is vooral bedoeld om als gids niet één bepaalde benadering te kiezen maar te kunnen variëren omdat je nu eenmaal heel verschillende mensen treft. Dus oefenen we hier alvast met elkaar, verschillend als we zijn. 6 Look zonder Look Zo n gesprek over duurzaamheid vraagt denkwerk op de niet meer zo vroege zaterdagavond, dus zijn gitaar en mondharmonica van Peter met lekkere jaren 70- songs, daarna meer dan welkom! Sommigen zijn dan al naar bed: ruimte en rust voor jezelf zijn een kostbaar goed. Want de volgende ochtend om 7 uur is er een vrijwillige vogelexcursie. Die is voor de echte liefhebbers, zoals later blijkt: want het is kijken in kou en mist naar nauwelijks zichtbare koolmezen, merels, en andere, helaas gewone vroege vogels. Eén troost, je hoeft niet alles te weten. Het motto: Als je het niet weet, is het een koolmees. Of.. je zegt dat je het niet goed hoort! Dan is het des te leuker te constateren dat we het in dit weekend met al die verschillen als cursisten en docenten zo goed hebben met elkaar. Dus is het ook logisch dat we uiteindelijk wat onbeholpen weemoedig afscheid nemen. Het weekend echoot nog zachtjes na in de glimlach waarmee we thuiskomen. Marjo De Groene Basis Leeft! Binnen onze IVN-afdeling doen geruchten de ronde dat De Groene Basis ter ziele zou zijn. Niets is minder waar, we zijn springlevend en bloeien als nooit tevoren. Maar laat ik bij het begin beginnen. Voor wie ons (nog) niet kent, stel ik ons even voor. Stichting De Groene Basis is een groep vrijwilligers die leerlingen van alle basisscholen in Leidschendam en Voorburg mee naar buiten neemt om ze daar de natuur te laten beleven en er spelenderwijs ook iets over te leren. Voor iedere groep is er een, aan de leeftijd van de leerlingen aangepaste, excursie ontwikkeld. Zo gaan we in het voorjaar o.a. vogels kijken, slootjes vissen, naar de kinderboerderij en naar de natuurtuin. In het najaar zijn er de herfstwandelingen, meestal in de omgeving van de school. Er is ook een groep vrijwilligers die werkt op de kinderboerderij. Na de kerntakendiscussie bij de gemeente in 2011 is er veel veranderd. Natuur- en Milieu-educatie is voor de gemeente geen kerntaak meer en dat betekent dat de kleine subsidie (vervolg

7 die we krijgen in 3 jaar wordt afgebouwd naar 0,00 en dat de medewerking van de gemeente aan ons programma met ingang van 2012 werd stopgezet. Ook op de kinderboerderijen moest bezuinigd worden en dat betekent dat Dierenweide Rusthout, de enige Leidschendamse kinderboerderij, eind 2012 moest sluiten. Wij hebben daar jarenlang onze Pronkepauw-excursie met de kleuters gehouden en onze vrijwilligers verzorgden daar de dieren in het weekend. Na 30 jaar NME ga je natuurlijk niet zomaar stoppen, daar is het werk te belangrijk voor. Kinderen zijn tenslotte de beleidmakers van de toekomst. De scholen wilden ook graag dat we doorgingen en gaven aan daar wel wat voor over te hebben. Een school bood ons een opslagruimte aan voor ons excursiemateriaal. De concierge zou toezien op de uitgifte en inname daarvan door de scholen. Een andere school bood ons vergaderruimte aan, inclusief koffie en thee. De secretaressen van 2 schoolbesturen werden contactpersoon. Die konden we bellen in geval van nood, bijvoorbeeld als er iets mis ging met een excursie. De scholen moesten nu wel zelf de excursiematerialen halen en brengen, dat was even wennen. De man van een van onze bestuursleden heeft de Waterkisten gehaald en gebracht zodat ze meteen gecontroleerd en zonodig aangevuld konden worden. Ons bestuur heeft er flink wat taken bij gekregen zoals de communicatie met de scholen over inroostering en inhoud van de excursies, verstrekking van de materialen en de evaluatie. Het was wel de moeite waard. Beide excursieseizoenen 2012 zijn buitengewoon goed geslaagd, we kregen erg positieve reacties van de scholen op de evaluaties. Helaas was er geen Boomfeestdag, dat is niet te realiseren zonder medewerking van de gemeente. Vanwege de financiën werd Dierenweide Rusthout miv 1 april 2012 gesloten voor publiek. Na protest van De Groene Basis (oa brief naar B&W en optreden in de gemeenteraad) mocht Rusthout in het weekend toch open met vrijwilligers. In oktober 2012 kwam Kinderboerderij Essesteijn in Voorburg in handen van de gemeente en werd onze nieuwe thuisbasis. Eind december verhuisden de laatste dieren naar Essesteijn en werd Rusthout definitief gesloten. De vrijwilligers van Rusthout kunnen op Essesteijn verder. In januari hebben we kennis gemaakt met Essesteijn, de vrijwilligers en de mensen van Midd-In die daar de dieren verzorgen, tijdens een gezellige en drukke Nieuwjaarsbijeenkomst. De eerste bespreking is intussen geweest en er zijn veel leuke plannen voor de toekomst. Voor het voorjaar is er een record aantal aanvragen voor excursies binnen gekomen. Veel werk voor bestuur en vrijwilligers. Gelukkig hebben we vijf nieuwe NME-vrijwilligers mogen verwelkomen, van wie er een het bestuur is komen versterken. Ook de Kinderboerderij heeft er twee nieuwe vrijwilligers bij. 7 Dit jaar vieren we op 26 mei ons 30-jarig bestaan samen met Kinderboerderij Essesteijn, die 25 jaar bestaat. Het gaat een echte publieksdag worden met voor elke leeftijd wat wils. Er wordt ook hard gewerkt aan onze nieuwe website ( ). Omdat we na 2014 geen subsidie meer krijgen, wordt er ook gewerkt aan een regeling met de schoolbesturen voor een financiële bijdrage voor de excursies. Je ziet: niet alleen Den Haag bruist, De Groene Basis bruist ook van de activiteiten en de plannen. Woon je in Leidschendam-Voorburg of daar in de buurt, heb je interesse in de natuur om je heen en vind je het leuk om met kinderen te werken? Heb je per week een paar uurtjes over? Loop dan eens mee met een van onze excursies en beleef mee hoe het werkt. Van harte welkom. Contactpersonen: Corry v. Leeuwen , Frieda Fruitema Ria Hoogstraat Stichting De Groene Basis

8 8 IVN Den Haag Excursieprogramma 3 e kwartaal 2013 *Za 6 juli Kijfhoek/Bierlap: Waterwingebied Dunea. Start: Infobord parkeerplaats Kievitsduin, begin Meijendelseweg. Duur 2,5 uur. Za 6 juli Berkheide Vijftig hectare uniek duingebied, tien jaargeleden helemaal ontdaan van de toplaag. Start: Hotel Duinoord, Wassenaarseslag 26 Wassenaar. Zo 7 juli Te Werve: Zomerwandeling. Start: Ingang Van Vredenburchweg , Rijswijk. Bus 23, tram 17. Za 13 juli Harstenhoek: Eetbare en bruikbare planten in het duin. Start: Van Alkemadelaan, hoek Pompstationsweg. Bus 23. *Zo 14 juli De Horsten: Zomerwandeling over het landgoed. Start: Hoofdingang Papeweg, entree 1,-. Bus 90 halte Lange Kerkdam (10 min lopen). *Wo 17 juli Landgoed Duivenvoorde, Voorschoten: toegang 1,- en 0,50. Bus 45 en 39, halte Kniplaan. Kinderen welkom. (i.s.m. SBOL) Met ster * = Honden niet toegestaan. *Za 20 juli, Sorghvliet: Geneeskrachtige en eetbare natuur in eeuwenoude geheime tuin. Start: Ingang Scheveningseweg 24, nabij A. Goekooplaan. Tram 1, 17. Zo 21 juli Haagse Beek Start: Fahrenheitstraat/hoek Segbroeklaan. Tram 12, bus 24. Zo 21 juli Meijendel: Zomer in het duin; wandeling over onverharde paden in Dunea waterwingebied. Verzamelen bij infobord t.o. buitenbak Paardenstal. Di 23 juli Duinen-lijnwandeling naar Katwijk. Verzamelen: ingang Pan van Persijn; terug met bus 90! *Wo 24 juli Sorghvliet: Zomerwandeling. Start: Ingang Scheveningseweg 24 nabij A. Goekooplaan. Tram 1, 17. Zo 28 juli Vlietland: Zomer in Vlietland. Start bij de brug aan het Frans Halsplantsoen in Voorschoten. Za 3 augustus Vreugd en Rust, Voorburg Start bij het bruggetje naar de tennisbanen, Oosteinde 3 5. Za 3 augustus Harstenhoek: Eetbare en bruikbare planten in het duin. Start: van Alkemadelaan hoek Pompstationsweg. Bus 23. Za 3 augustus Westduinpark: Verschillende duinzones via het strand, over onverharde duinpaden. Start De Savornin Lohmanlaan hoek Laan van Poot. Bus 24 *Zo 11 augustus De Horsten: Bloemen en beestjes! Zie verder hierboven bij 14 juli. Wo 14 augustus Avondwandeling Leidschendam: Ommetje Noord. Start: hoek Dillenburgsingel/Willem de Rijkelaan.Bus 46, eindpunt tram 2. (i.s.m. SBOL) *Za 17 augustus Sorghvliet: Wandeling met aandacht voor de bijzondere geschiedenis van dit park. Ingang Scheveningseweg 24 nabij A. Goekooplaan. Tram 1, 17. Za 17 augustus Meijendel: Zonsondergang in het duin. Meer informatie: zie 21 juli. Wo 28 augustus Clingendael: Op zoek naar avonddieren. Start bij hoofdingang Wassenaarseweg. Bus 18, 23. Za 31 augustus Ter Heijde: Wandeling naar en op de Zandmotor. Start: ingang Kijkduinpark, M. Vrijenhoeklaan 450. Za 7 september 10.00: Vreugd en Rust, Voorburg - Start Oosteinde 3-5, bij het bruggetje naar de tennisbanen. *Za 7 september Kijfhoek/Bierlap: Duur 2,5 uur. Waterwingebied Dunea. Start: Infobord parkeerplaats Kievitsduin aan begin Meijendelseweg.

9 Zo 8 september Kijkduin: Wat vinden we op het strand? Verzamelen bij de Muziektent, Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Bus 23, 24 en 26. Zo 8 september Vlietland: start 14.00u vanaf het parkeerterrein aan de Kniplaan (Stompwijk) bij de brug over de A4. Bus min lopen. *Wo 11 september landgoed Duivenvoorde, Voorschoten: Nazomeren. Kinderen extra welkom. Toegang 1 en 0,50. Bus 45 en 39, halte Kniplaan. (ism SBOL) *Za 14 september Sorghvliet: Geneeskrachtige en eetbare natuur in eeuwenoude geheime tuin. Ingang Scheveningseweg 24 nabij A Goekooplaan. Tram 1, 17. Za 14 sept Harstenhoek: Eetbare en bruikbare planten in het duin. Start: Van Alkemadelaan hoek Pompstationsweg. Bus 23. *Zo 15 september Rondleiding Eendenkooi Zuiderpark Aanmelden per telefoon tussen en uur. Zo 15 september Oranjewandeling: Start Plein Tram 1, bus 22, 24. *Za 21 september Sorghvliet: Wandeling met aandacht voor de bijzondere geschiedenis van dit park. Ingang Scheveningseweg 24 nabij A. Goekooplaan. Tram 1, 17. Zo 22 september Meijendel: Waterwingebied Dunea tussen zomer en herfst. Meer informatie: zie 21 juli. Za 28 september Scheveningen-haven: De natuur langs de nieuwe boulevard. Start: Boulevard, eindpunt lijn 11. *Zo 29 september Rondleiding Eendenkooi Zuiderpark: Aanmelden per telefoon tussen en uur. 9 Zo 29 september Haagse Beek: Start Fahrenheitstraat/hoek Segbroeklaan. Tram/bus 12, 24. Stappen in de Natuur doe je samen met een IVN Natuurgids. IVN: Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid, is een landelijke organisatie met actieve leden verspreid over 170 afdelingen in heel Nederland. IVN Den Haag organiseert jaarlijks meer dan 100 wandelingen met natuurgids in de vele parken en natuurgebieden in en om Den Haag. De wandelingen duren 1,5 à 2 uur en zijn gratis. Aanmelden hoeft meestal niet. Kijk op voor meer informatie over de groengebieden. Daar vind je ook alle informatie over: - cursussen zoals de Groene Cursus en de Gidsencursus -lidmaatschap of donateurschap -mailadressen van diverse contactpersonen -WANDELINGEN OP AANVRAAG: Hermine Schuit herfra@casema.nl of Vragen over de gratis wandelingen? info@ivndenhaag.nl; tel. Rob Meyer of Monique van den Broek Kinderactiviteiten Zuiderpret : Kijk op voor alle data en de verschillende activiteiten.

10 KNNV Excursieprogramma juni - september 2013 Info N.B. Hans Toetenel, , n.h.secretaris@den-haag.knnv.nl - Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à 0,08 per km. - Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan. ZATERDAG 22 juni Dagexcursie Natura 2000 gebied Solleveld en Kapittelduinen Thema Duinflora Omschrijving fietsexcursie met drie verkenningen te voet: 1e afstap Solleveld, rondje wandelen in overgang van kalkrijk naar kalkarm duin, 2e afstap De Banken, op zoek naar bijzondere klavers, 3e afstap Kapittelduinen, bijzondere soorten van vochtige duinvalleien. We fietsen van Kijkduin naar Hoek van Holland en weer terug, 15 km totaal fietsen en onderweg 3x wandelexcursie. Duur hele dag Verzamelen uur Deltaplein Kijkduin Vervoer fiets Meenemen plakspullen, fietspomp, zonnebrand, water etc. Horeca in Kijkduin en in Hoek van Holland Organisatie Hans Toetenel, opgeven verplicht tel WOENSDAG 26 juni Ochtendexcursie Natuurtuin Thema Natuurlijk tuinieren Omschrijving bezoek aan volkstuincomplex Zonnegaarde, dat de 3 sterren-status Natuurlijk tuinieren heeft. Yvonne Vermazen, die daar hard aan meegewerkt heeft en er zelf ook een tuin heeft, zal ons rondleiden. Duur 1,5 à 2 uur Verzamelen 10 uur Erasmusweg 872, bij kr.erasmusweg/wateringseveld, t.o. honkbakveld Organisatie Els van Maanen / of ZATERDAG 13 juli Dagexcursie Solleveld Thema Duinflora in kalkarme duinen Omschrijving Struinexcursie door Solleveld, op zoek naar bijzondere planten, mossen en korstmossen Duur hele dag Verzamelen 10 uur ingang Ockenburg, Monsterseweg Vervoer o.a. Randstadrail lijn 3 Meenemen lunch, verrekijker, regenkleding, veldloep etc. Horeca Chalet Ockenburg, begin en/of eind excursie. Organisatie Hans Toetenel, tel ZATERDAG 27 juli Dagexcursie polder Thema Planten en vogels in de polder Omschrijving Langs de Eem en Randmeer (onderdeel v/h Nat.Landschap Arkenheem) Duur Hele dag, afstand ca 11 km Verzamelen 8.45 uur CS Den Haag bij infopost; trein vertrekt 9.09 uur Vervoer Trein en bus

11 Meenemen Lunch/drinken, verrekijker, vogel/plantenboek Horeca Begin + eind excursie; onderweg onzeker Organisatie Okje van Drimmelen, tel en Mies Eveleens, tel ZATERDAG 10 augustus Dagexcursie Goeree, Kwade hoek Thema Jonge kalkrijke duinvalleien, slikken, bijzondere flora. Omschrijving We wandelen 2 routes door de Kwade Hoek en zien dan vast wel heemst. Ook het uitstapje naar het strand is de moeite waard want op de zeereep groeien zoutminnende planten. Totaal ± 8 km. Duur Hele dag Verzamelen u. Parkeerplaats naast Randstadrail lijn 3 "de Uithof". Vervoer Per auto, dus van tevoren opgeven Meenemen Lunch, drinken, verrekijker, loep, etc. Horeca Begin (en eventueel eind) in Goederede Organisatie Ineke Zwarekant en Ineke Gilbert, tel inekegilbert@ziggo.nl WOENSDAG 14 augustus Ochtendexcursie Westduinpark Thema Vogels en planten Omschrijving Vogels en planten kijken in het Westduinpark Duur ca. 3 uur Verzamelen 10 uur bij keerlus tramlijn 12 (Markenseplein, Scheveningen) Vervoer tram lijn 12 en bus 23. Meenemen Vogel- / plantenboek, lunch, drinken, regenkleding. Horeca strandtent Organisatie Hans Toetenel, ZATERDAG 24 augustus Dagexcursie Wekeromse Zand Thema Bos en heide Omschrijving Deel van een NS-wandeltocht, 12 km, start in Wolfheze Duur Hele dag Verzamelen 08:35 u in de hal van DH centraal station bij infobalie Vervoer Trein, bus Meenemen Lunch, verrekijker, enz. Horeca Begin wandeling, evt. ook onderweg Organisatie Els Kempen en Jola Gerbrands ZONDAG 22 september Dagexcursie Meijendel Thema Bessen en Gallen Omschrijving Op zoek naar zo veel mogelijk bessen en gallen! We willen een lange waarnemingslijst Duur van u tot ca u Verzamelen Bij slagbomen op de Meijendelseweg, parkeerplaats Kievitsduin, Wassenaar Vervoer Eigen vervoer of Bus 43, halte De Kievit, dan nog ca. 15 min. lopen Meenemen Loep, eten, drinken Horeca Halverwege in de boerderij Organisatie Els en Bert van Maanen Cie. Natuurbescherming Kees Fokkens, Plantenwerkgroep 1 Jeannette v. Haren, Bomenwerkgroep Hilde Küpfer, Plantenwerkgroep 2 Frank van Linden, Insectenwerkgroep Alexander Deelman Strandwerkgroep Laus Hendriks, Korstmossenwerkgroep Hans Toetenel, Vogelstudiegroep Ineke Zwarekant, Paddestoelenwerkgroep Kees Fokkens, Zie voor hun activiteiten Meedoen of vragen? Bel gerust!

12 VAN HET KNNV-BESTUUR In goed overleg met het IVN is deze vernieuwde Ratelaar tot stand gekomen. In kleur. Met Ineke Gilbert als nieuwe eindredacteur en vormgever. Daar zijn we heel blij mee. Nu komen de foto's van onze fotografen pas goed tot hun recht. Dat de noodzakelijke besparing ook nog gaat lukken is helemaal mooi. Het voorjaarsdeel van de duincursus is inmiddels achter de rug. Vier mooie avonden met vier excursies hebben de 23 deelnemers wijzer gemaakt. Voor degenen die de Algemene ledenvergadering hebben gemist: we hebben een nieuwe webmaster: Dick Gerbrands. Hij heeft de taken van Bert van Maanen enthousiast overgenomen. Neem regelmatig een kijkje: de (sinds januari) vernieuwde site is overzichtelijk, met rode knoppen voor nieuwe aandachtspunten. Onder publicaties vindt u de rapporten, door onze leden geschreven, over de Hertenkamp, de Westduinenen Wapendal en het Bomenrapport. Interessant om te lezen. In dit nummer krijgt u een kijkje in de keuken van de plantenwerkgroep. De bedoeling is dat iedere keer één van onze werkgroepen voor het voetlicht wordt gebracht. Rest mij nog uw aandacht te vestigen op de landelijke Reis-en Kampeerprogramma's. Net terug van ijskoude Pinksterdagen in een KNNV-kamp in de Lindevallei, blijft mijn enthousiasme groot. Het delen van kennis is heel inspirerend. Na al deze nattigheid en kou wens ik u een mooie zomer Uw voorzitter ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` KNNV VOGELWEEKEND in ZEEUWS VLAANDEREN, 6, 7, 8 SEPTEMBER 2013 Voor een nazomerweekend reizen we af naar Zeeuws Vlaanderen. Het is een tijd van het jaar waarin we hopelijk meerdere soorten ruiters kunnen waarnemen. Ook de plevieren zijn dan op doortrek naar het zuiden. En wie weet treffen we kleine meeuwtjes oftewel franjepoten tussen de gewone meeuwen (foto rosse franjepoot). Op de heen- en terugweg doen we natuurlijk mooie vogelkijkplaatsen aan op de eilanden in Zeeland. De reis zal gemaakt worden per auto. De reiskosten bedragen ongeveer Ons onderkomen zal zijn Hotel de Zwaan in Schoondijke. De kosten voor het weekend bedragen 135. op basis van een 2- persoonskamer. Een zeer beperkt aantal 1-persoonskamers is (met toeslag) beschikbaar. In de prijs is begrepen logies voor 2 nachten, 2x ontbijt en 2x avondeten. Broodjes voor de lunch kunnen klaargemaakt worden bij het ontbijt. Alle drankjes (behalve thee en koffie bij het ontbijt) zijn voor eigen rekening. Er is gereserveerd voor personen. Let op de sluitingsdatum van inschrijving, want vol = vol. Inschrijven kan via het inschrijfformulier op de website of met een inschrijfformulier dat is aan te vragen bij Ineke Zwarekant (zie organisatie). Uw inschrijving is definitief indien op rekeningnummer t.n.v. KNNV afd. Den Haag te DEN HAAG op uiterlijk de sluitingsdatum is bijgeschreven onder vermelding van VOGELWEEKEND De inschrijving sluit op 26 juli Plaatsing geschiedt in volgorde van binnenkomst van het verschuldigde bedrag. De inschrijving staat open uitsluitend voor KNNV- leden. Deelnemers ontvangen bericht ongeveer twee weken voor het weekend. De organisatie is in handen van Hilde Küpfer, of hilde.kupfer@kpnplanet.nl Ineke Zwarekant, of ineke.zwarekant@gmail.com (foto rosse franjepoot van internet)

13 NUTTIGE PLANTEN(-KENNIS) De mens heeft altijd in steeds grotere mate gebruikt gemaakt van zijn omgeving. Ook planten behoren daartoe. Uiteraard eerst als voedsel en als fysieke bescherming in de vorm van materiaal om textiel/kleding van te maken. Later ook geavanceerder, bv. als geneeskrachtig kruid of om de vruchtbaarheid van de bodem te verbeteren. Het is misschien eens interessant om te bekijken welke planten we nu nog in de Nederlandse wildernis kunnen tegenkomen die in de loop van de geschiedenis van nut bleken voor de mens. Hierbij laat ik trouwens de voedselplanten links liggen, dat is een verhaal apart. Om te beginnen zijn er plantensoorten die werden gebruikt voor het kleuren van onder meer textiel: blauwe bosbes, meekrap (rood), wouw (geel), sporkenhoutbessen (groen of geel). Ook jeneverbes, sleedoorn, wegedoorn (foto Marieke Bos), wede, vlier, wilde liguster en zwarte els zijn geen onbekenden voor de botanie én de pigmentindustrie. In sommige gevallen was de verkregen kleur afhankelijk van de rijpingsgraad van de bes. Nederland heeft altijd een uitgebreide leerindustrie gekend. Voor het looien van de huiden werd gebruikgemaakt van natuurlijke stoffen, met name afkomstig van verschillenden soorten eik. Ook uit de bladeren van de bosbes (en de minder bekende berendruif) werden looistoffen gewonnen. Ook de verslaafden onder ons komen aan hun trekken in de natuur. Met name in crisistijd werden dure exotische genotmiddelen zoals koffie en tabak vervangen door goedkopere inheemse grondstoffen zoals cichorei (foto links) en teunisbloem. En de cichoreiwortel werd tevens zodanig veredeld tot de eetbare groente die we ook wel kennen als witlof. En dan nog een alleskunnertje: vlas! Dit ogenschijnlijk kwetsbare en iele gewas (foto rechts) levert vezels voor linnen en papierproductie waaronder sigarettenvloei. Daarnaast wordt uit de zaden van vlas lijnzaadolie gewonnen, dat voor meer dan helft bestaat uit gezond geachte omega-3-vetzuren. Van het restproduct van het oliepersen worden lijnkoeken gebakken, wat als veevoer dient. Vlas: klein van naam, groot van daden! Ten slotte nog wat tips voor de (wild)kampeerder, met zijn teiltje vuile vaat op weg naar de wasbak: pluk onderweg eens wat zeepkruid (met name de wortelstok) of anders bladeren van een klimop, echte koekoeksbloem of berk en maak je eigen groene afwassopje. Biologischer kan niet! 13 0 Frank van Linden, KNNV plantenwerkgroep (Foto s cichorei en vlas van internet)

14 EEN BIJZONDERE KLEINE PARELMOERVLINDER (Issoria lathonia var. valdensis Esp) (duinvallei met rijke begroeiing van het duinviooltje) 14 0 In de duinen kwamen vroeger veel soorten parelmoervlinders voor. Nu nog leven de kleine en grote parelmoervlinder, duinparelmoer vlinder en de zilveren maan in de duinen van Noord-Holland en op de Waddeneilanden. Uit onze streken zijn de meeste soorten helaas verdwenen. Op 26 juli 2006 heb ik in de duintuin van Meijendel een duinparelmoervlinder (Fabriciana niobe) gefotografeerd. Dat was volgens "Waarneming.nl" de laatste waarneming van deze soort in onze contreien. Sindsdien zie je in Meijendel alleen nog de kleine parelmoervlinder (Issoria lathonia), die het daar redelijk goed doet. De kleine parelmoervlinder komt vooral voor in de duinenrij langs de Noordzee kust en op alle Waddeneilanden. In het binnenland wordt ze alleen als dwaalgast waargenomen. (Onder- en bovenvleugels van een normale Kleine parelmoervlinder (Issoria lathonia) Eén van de positieve gevolgen van de begrazing van de duinen met koeien en paarden is dat er een ideaal biotoop voor de kleine parelmoervlinder ontstaat. De soort is namelijk gebaat bij een beheer dat streeft naar grote oppervlakten met mozaïeken van lage, open begroeiing. In dat biotoop floreren diverse soorten viooltjes, en dat zijn nou net de waardplanten van die kleine parelmoer. Als vrijwilliger voor Dunea kom ik vaak in de duinen en zie daar al vroeg in het voorjaar de eerste vlinders rondvliegen. Ik heb vaak gezien dat de kleine parelmoervlinder haar eitjes afzet op het duinviooltje. De zwarte rups van de soort zie ik maar heel zelden. De rupsen eten s nachts en verstoppen zich overdag. Op 3 juni 2011 zag ik bij de ingang van de Kikkervallei een afwijkend vlindertje rondvliegen. Bij nadere beschouwing bleek het een kleine parelmoervlinder te zijn met afwijkende vleugeltekening (zie onder). In het boek Onze vlinders van Dirk ter Haar ( ) wordt op pag. 104 een dergelijk exemplaar beschreven. Die vlinder werd in 1900 gevangen bij Doetinchem. Issoria lathonia var. valdensis Esp. heeft op de onderzijde samenvloeiende parelmoervlekken, terwijl de zwarte vlekken op de bovenzijde ook ineenvloeien.

15 (Onder- en bovenvleugels van de afwijkende vorm Issoria lathonia var. valdensis Esp.) Door Sepp (1754) is ook een afwijkende vorm beschreven, deze is geheel donker bestoven, behalve het franjeveld van de voorvleugels waarin de zwarte vlekken, licht geringd, duidelijk uitkomen en het franjeveld van de achtervleugels, waarvan de grondkleur vuil lichtbruin is; op de achterrand staan op de aderen brede stippen. Op Waarneming.nl heb ik nog een waarneming gevonden van een duinparelmoervlinder met zwarte bovenvleugels en een waarneming van een kleine parelmoervlinder met donkere bovenvleugels. Ik heb mezelf afgevraagd wat de oorzaak zou kunnen zijn van de afwijkende tekening op de vleugels van de kleine parelmoervlinder. Een bekend verschijnsel in de insectenwereld is diformisme. Hèt voorbeeld van een vlinder die seizoendiformisme vertoont is het landkaartje (Araschnia levana). De vlinder dankt zijn naam aan het landkaartachtige netwerk van lijnen op de onderkant van de vleugels. Van het landkaartje zijn twee vormen: de voorjaarsgeneratie is oranjerood met zwarte vlekken, de zomergeneratie zwart met een witte band Landkaartje voorjaarsgeneratie Landkaartje- zomergeneratie Linnaeus heeft ze in 1758 abusievelijk als twee verschillende soorten beschreven: de voorjaarsvorm als Papilio levana en de zomervorm als Papilio procera. Seizoendimorfisme wordt veroorzaakt door de diapauze die de overwinterende poppen van de voorjaarsvorm ondergaan. Die poppen hebben een koude periode doorgemaakt. Later zijn veel proeven gedaan waarbij werd bewezen dat de koude periode de oorzaak is van het feit dat de voorjaarsvlinders oranjerood zijn. In het geval van de afwijkende Kleine parelmoervlinder lijkt mij de diapauze niet de oorzaak van de afwijking te zijn. Ik hou het maar op een speling van de natuur. Ruud Wielinga (eigen foto's) Literatuur: - Onze vlinders, D. ter Haar, ecologische atlas van de Dagvlinders van Noordwest-Europa, F.A. Bink,1992

16 Verzendadres: Van Halewijnplein 40, 2274 VCVoorburg Port betaald Het uiterlijk en de inhoud van de Ratelaar is misschien voor verbetering vatbaar. Heeft u ideeën /voorstellen? Stuur ze naar: redactie@den-haag.knnv.nl Herkent u wat er op deze foto s is afgebeeld? Stuur uw oplossing naar: redactie@den-haag.knnv.nl