De Ratelaar. 33 e jaargang nr. 1, maart 2014 met Programma 2 de kwartaal. Gemeenteraadsverkiezingen op 19 maart; lees Ons pakkie an? op pag.

Transcriptie

1 De Ratelaar 33 e jaargang nr. 1, maart 2014 met Programma 2 de kwartaal Jong vosje, foto: Caroline Piek Gemeenteraadsverkiezingen op 19 maart; lees Ons pakkie an? op pag. 6 1

2 DE RATELAAR 33 ste jaargang nr. 1 maart 2014 De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN en is een voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het blad verschijnt vier keer per jaar, rond 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december. Kopij voor het volgende nummer graag voor 1 mei 2014 mailen naar de redactie van IVN of KNNV, als bijlage in Word. Foto s als aparte bijlage versturen. Eindredactie: Ineke Gilbert KNNV redactie: Lex van der Steur IVN redactie: Ingrid Piek Tel tel tel red.ratelaar@gmail.com redactie@den-haag.knnv.nl ingridpiek@ziggo.nl Foto voorzijde: Caroline Piek - Babyvosje in de Amsterdamse Waterleidingduinen Druk: drukkerij Lifoka, redactie@den-haag.knnv.nl Den Haag ingridpiek@ziggo.nl Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie. Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot de Natuur en Milieu te verruimen. Contributie voor donateurs en leden 18,- en voor huisgenoten 5,- Bankrekening nr. NL25 INGB t.n.v. IVN afd. Den Haag, te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, info@ivndenhaag.nl Website: Webmaster: Marjanne Dominicus Voorzitter: Henk Wardenaar, tel voorzitter@ivndenhaag.nl Secretaris: Mieke Muller, tel secretaris@ivndenhaag.nl Penningmeester: Irene van Wissen, tel penningmeester@ivndenhaag.nl Bestuurslid Ledenadministratie: Henk Muller, tel ledenadministratie@ivndenhaag.nl Bestuurslid /Coördinator Wandelingen op aanvraag: Hermine Schuit, tel herfra@casema.nl Bestuurslid lezingen: Ingrid Piek tel Ingridpiek@ziggo.nl Cursussen: Laus Hendriks, tel cursussen@ivndenhaag.nl Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afd. Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen. Contributie leden 28,- huisgenootleden 9,50 en jeugdleden 15,- Bankrekening nr. NL76 INGB t.n.v. KNNV afd. Den Haag, te Den Haag. Inlichtingen: Bert van Maanen, tel Ledenadministratie@den-haag.knnv.nl Website: Webmaster: Dick Gerbrands den-haag@knnv.nl Voorzitter per 6 maart: John van Wensveen, tel voorzitter@den-haag.knnv.nl Vice-voorzitter en PR: Kees Pinster, tel pr@den-haag.knnv.nl Secretaris per 6 maart: Ineke Gilbert, tel secretaris@den-haag.knnv.nl Penningmeester: Ruud Wielinga, tel penningmeester@den-haag.knnv.nl Natuurhistorisch secretaris: Vacant Bestuurslid: Samantha van der Wolf, tel wolf@rkd.nl 2

3 Duurzaamheid in het IVN; modewoord of een woord met inhoud? In 2011 voegde IVN het woord duurzaamheid aan zijn naam toe. Het is nu IVN Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid'. Maar wat betekent dat? Ook Albert Heijn en Shell claimen duurzaam te zijn. Wat verstaan ze eronder? En wat verstaat IVN eronder? Ik had daarover een gesprek met Max Leerentveld, die binnen het IVN bestuur en de gidsencursus zoekt naar invulling. Is duurzaamheid voor IVN een nieuw begrip? Max: "Niet helemaal. IVN is opgesplitst in een beroepsorganisatie met 100 medewerkers en een vrijwilligersorganisatie met bijna leden, vooral natuurgidsen. De beroepsorganisatie integreerde 'milieu' al in de 90-er jaren in haar activiteiten o.a. in schoolprogramma's: hoe kun je belastende elementen voor de natuur reduceren, zoals verzuring, vermesting, verdroging, hoe ga je om met energiebesparing. Recenter richt de organisatie zich op vergroening in buurtprojecten en gezonde schoolpleinen. Maar ik zag nog niet goed hoe we het begrip in wandelingen konden integreren. Die zijn vooral op positieve natuurbeleving gericht. Je wilt als IVN geen verdubbeling van milieuactiegroepen worden, geen actie in het buurthuis. Een afstudeeronderzoek vanuit de Saxion Hogeschool wees uit dat de IVN gidsen nauwelijks aandacht aan duurzaamheid besteedden". Toch was er al eerder aandacht voor milieuaspecten: "Eind jaren 80 werd tijdens wandelingen gekeken hoe je aan naaldbomen de verzuring kon zien. Sommige afdelingen, waaronder Nijmegen en Amersfoort zijn nu voorlopers". IVN Amersfoort is actief in een platform met lokale milieu- en natuurorganisaties, waardoor invloed mogelijk is op het gemeentebeleid. Max: "Sommigen vinden dat we activistischer moeten worden". Onze voetafdruk is te groot "Door een werkweekend samen met natuurgidsen van onze Vlaamse Zusterorganisatie CVN kreeg ik meer oog voor de mogelijkheden. De Belgen zijn ons nu ver voor." In twee brochures voor natuurgidsen 1 formuleren zij duurzame ontwikkeling aldus: 'Het ecologische, economische en sociale gaan samen. Het streven is naar: genoeg (vervulling van basisbehoeften), voor iedereen (hier en elders in de wereld) voor altijd (nu en voor latere generaties). We moeten ons steeds afvragen: is wat we doen ecologisch verantwoord, sociaal rechtvaardig en economisch haalbaar? Er gaat iets fout met de manier waarop we met de planeet omgaan. Uitputting van de aarde, van natuurlijke grondstoffen, en het verschil tussen arm en rijk maken herbezinning nodig'. 2 People, Planet, Profit; een oefening tijdens de gidsencursus. Een groot meer bevat 600 ton vis. Als daar per jaar maximaal 300 ton uit gevist wordt, herstelt de visstand zich weer tot 600. De rollen worden verdeeld: 5 verschillende groepen gaan vissen. Het eerste jaar wordt er 400 ton gevist, dus de visstand neemt af. Het 2de jaar spreken de plaatselijke vissers af zich aan het deel te houden dat hen toekomt, zodat de visstand niet verder afneemt, maar een groot Japans bedrijf vist bijna alles leeg. De cursisten komen al gauw tot de conclusie: Samenwerking en regulering is nodig. 1. Wat mag er maximaal gevist worden, in dit geval 300 ton per jaar, m.a.w. quota. 2. Welke rechten heeft iedere groep. Wie het meeste geld en de grootste boten heeft? Wie aan het meer woont en er al generaties lang vist? Hoe verdeel je dat rechtvaardig? LvdB Het Wereld Natuurfonds spreekt over onze 'ecologische voetafdruk', 3 waarbij gekeken wordt hoeveel van de rijkdommen van de aarde per persoon verbruikt wordt. De huidige productie en consumptiepatronen zijn niet duurzaam, onze voetafdruk is veel te groot. Max: " Wat je doet moet je baseren op ecologische begrippen, de ecologische draagkracht: in de perfecte kringloop is er geen afval, is ieder afval voedsel voor iets anders. Maar wij gooien ons afval gemakkelijk over de schutting en wentelen de gevolgen af op zwakke landen en op volgende generaties. Technische oplossingen zijn gedeeltelijk mogelijk. We kunnen hogere dijken bouwen tegen de opwarming van de zee. Wij wel, arme landen niet. Het is uiteindelijk ook en vooral een ethische discussie: het evenwicht tussen people, planet, prosperity (of profit). Prosperity is nodig, we moeten eten. Maar hoe zoek je een duurzaam en rechtvaardig evenwicht. Hoe verdedig je je tegen het korte termijn egoïsme van de sterkere, de slimmere, het graaien. Het is nodig dat we afspraken maken. Dan gaat het over complexe regelgeving en handhaving. Als persoon kijk je dan naar twee dingen: Wat doe ik zelf, mijn persoonlijke gedrag, wat is mijn ecologische voetafdruk. En hoe kan ik, op een hoger politiek niveau, het proces beïnvloeden, de afspraken, het beleid. Wat kunnen de gidsen daarmee in de wandelingen? "Vrijwilligers doen wat ze leuk en belangrijk vinden. En de vraag is ook: waar komen de mensen voor. Mensen willen een positief verhaal". Lees verder op pag. 4 1 Natuur-en milieuvormingswerkers duurzaam aan het werk; CVN Antwerpen, Samen op weg, duurzame ontwikkeling in een natuurexcursie; CVN Antwerpen,

4 Maar misschien is er ook publiek dat de koppeling maakt tussen waardevolle natuur en bedreigingen? Dat slecht natuurbeheer ziet, grote hotels op ons laatste stuk stil strand? Max: "Verkeerd natuurbeheer, vervuilde gebieden, klimaatverandering die zichtbaar is aan de plantengroei, dat zijn dingen die je tegenkomt op je wandeling. Als gids doe je het met de dingen die je tegenkomt, een verandering, een bedreiging die je kunt zien, of juist een ingreep gericht op herstel, of goed beheer waardoor biodiversiteit wordt bevorderd. Je kunt laten zien op welke manier CO2 kringlopen werken. En wat het betekent als er teveel bossen gekapt worden. Er kan dan een onomkeerbare situatie ontstaan, een kantelpunt. Vanuit de IVN doelstelling vinden we dat de ecologische hoofdstructuur versterkt moet worden." Hebben wij voldoende expertise voor dat soort onderwerpen? "Je hoeft niet alles zelf te weten, en als vrijwilliger richt je je op de thema s die voor jou van belang en interessant zijn. Zo kun je je voorbereiden op zo n speciaal thema en dat aankondigen, zodat mensen weten waar ze aan deelnemen. Alles wat je tegenkomt en vastpakt kan met duurzaamheid te maken hebben". Natte pan, beschermde natuur in de duinen Lucia van den Bergh Een rubriek met telkens één publicatie centraal waarin de natuur een geheel eigen stem krijgt door de auteur. Dit keer is dat de Achtertuin van Jan Wolkers, waarschijnlijk een voor velen onbekend boek. Hij beschrijft er zijn eigen achtertuin in op Texel, eigenlijk bedoeld voor wat oudere kinderen. Maar elke volwassene die zich nog kan verwonderen, zal blij kunnen worden van deze Achtertuin. Want wie wil er nu niet in het voorjaar meedansen met de kleine watersalamanders: En ze zwemmen maar om elkaar heen terwijl het mannetje met zijn staart allerlei aangename sappen naar het wijfje toe wuift. Als je goed kijkt zie je soms dat ze dansen in troebele wolkjes. Of wegdromen bij een tapijt van blijdschap, de grote lindeboom van wie je in het vroege voorjaar de bosgrond ziet opbollen van levensdrift. Foto boven: geschiedenis24.nl En dat is nog niet alles, want de korte vertellingen die de seizoenen volgen, zijn ook nog wonderschoon aangevuld met zachtgekleurde verfijnde tekeningen van de twee zoons van Jan Wolkers, Bob en Tom. En ook dat zijn weer stemmen van de natuur! Marjo Hess 4 Foto: Ravon.nl - René Krekels

5 Wie vanaf de kinderboerderij in het Zuiderpark weleens niet linksaf gegaan is richting Heimanshof, maar rechtdoor gelopen is richting de kas, kent ongetwijfeld het bijzondere huisje aan het eind van het terrein van de schooltuinen. Het is het paviljoen van Stichting Eetbaar Park Den Haag een Haagse organisatie die zich bezig houdt met permacultuur. Permacultuur staat voor permanente cultuur. Het is een ontwerpfilosofie die in de jaren 70 is ontstaan in Australië. Twee biologen, David Holmgren en Bill Molisson, zagen in het systeem van de natuur een alternatief voor het voedselsysteem dat de mens had opgebouwd. In die tijd werd namelijk duidelijk dat het voedselsysteem volledig afhankelijk is van eindige fossiele brandstoffen. En dat de landbouw de bodem uitput en erg gevoelig voor plagen en extreme weersinvloeden is. Holmgren en Molisson togen naar de bossen van Australië om daar te leren van systemen die zichzelf al duizenden jaren in stand houden. Hun idee was dat door te kijken naar de natuur en te leren wat daar goed werkt, zij tot principes zouden komen waarmee ook menselijke systemen te verduurzamen zouden zijn. Deze observaties hebben uiteindelijk geleid tot de permacultuur, die overigens nog altijd volop in beweging is. De toepassing van permacultuur begint met de drie ethische principes: Goed voor de Aarde, Goed voor de Mens & Eerlijk Delen. Vervolgens gaat het om observatie: wat is er al op de plek waar je iets wilt realiseren? Wat wil jij zelf? Wat is je budget? Etc. Dit alles bepaalt hoe je ontwerp eruit gaat zien. Je begint dus niet met een blanco vel, maar je werkt met de natuur en de context mee. Principes uit de permacultuur zijn bijvoorbeeld de vijf zones (zone 0 is je huis, in zone 1 staan de planten die je het meest gebruikt in de keuken, in zone 2 verbouw je dingen die wat minder aandacht vragen, zo door tot zone 5, de wilde natuur waar je niets doet en die voor natuurlijke plaagregulatie zorgt), het denken in samenhangende elementen binnen een systeem waarin veerkacht kan ontstaan, & het rekening houden met en benutten van natuurlijke factoren (als zon en wind). Eetbaar Park is als kunstproject in 2010 gerealiseerd door kunstenaar Nils Norman i.h.k.v. het Foodprint-programma van Stroom Den Haag. Norman wilde in de stedelijke omgeving een utopische plek creëren waar mens en natuur samenwerken. Hij gebruikte hiervoor de ontwerpfilosofie van de permacultuur omdat hierin de mens heel duidelijk een onderdeel van het natuurlijke systeem vormt. Inmiddels is Eetbaar Park een zelfstandige stichting die drie gemeenschapstuinen beheert. Er wordt getuinierd door vrijwilligers die allemaal leerlingen zijn van de permacultuur. De utopie van Nils Norman is in geen van de tuinen nog bereikt. Maar het zijn allemaal heerlijke plekken om te vertoeven en u bent meer dan welkom om eens een kijkje te komen nemen! Rachelle Eerhart Kijk voor meer informatie op Gezamenlijke nieuwjaarsbijeenkomst IVN en KNNV 12 januari 2014 We zijn vooral op de fiets, en zijn, zo blijkt al wandelend in Marlot, herkenbaar aan de grijze, zeker 50 dan wel 60 plus-haren, spijkerbroek, (berg)wandelschoenen. En.. de bereidheid de natuur waar nodig uit het verdomhoekje te halen, woorden uit de interactie tussen de beide voorzitters van het IVN en de KNNV die de lijn van natuurlijk samenwerken zullen voortzetten. Extra geld bij de KNNV maakt een paddenstoelencursus in 2014 mogelijk en het IVN stelt uit het Mevrouw de Vriesfonds geld voor nieuwe projecten beschikbaar tot de helft van de kosten van het project. Naast veel aandacht voor de natuur- prachtige beelden van de ledenfotografen - is er ook veel aandacht besteed aan hapjes en drankjes en de locatie. Met dank aan de organisatoren en de zon die ons verwelkomde, een mooi begin van Marjo Hess, IVN 5

6 Natuurbeurs Haaglanden Het Haagse Nutshuis gonst van bedrijvigheid op een donderdagse koopavond in februari. Hier snuffelen mensen naar natuur-nieuws. Het Haags Milieucentrum laat als organisator van zich spreken, maar ook anderen doen dat met hun kramen over diervriendelijk tuinieren, natuurcursussen, speurtochten in de natuur, houden van bijen enz. Via presentaties in een grote zaal verderop komt nog meer tot leven wat er zoal gebeurt. Leuk om te constateren dat dit zowel gebeurt in de welgestelde wijk Leeuwendaal in Rijswijk als in de krachtwijk Bouwlust in Den Haag. In de laatste is Antonio Peralta actief. Met de langzamerhand via allerlei cursussen opgedane kennis, neemt hij kinderen van groep 7 en 8 en straks van 5 en 6 mee in zijn verwondering over de kiemkracht van de natuur. Met bijvoorbeeld snijbiet, aardappels en radijs, en straks op eigen wens van de kinderen, appels, keren ze naar huis uit de buurttuin de Grondige Vlinders. Met veel meer dan kennis over de natuur, blijkt uit zijn enthousiasme over de concentratie die de kinderen tentoonspreiden. In Leeuwendaal vormen vijf enthousiaste vrouwen het bestuur van Leeuwendaal Duurzaam en Groen, een wijk op om te (vr)eten. Jannie Marck vertelt hoe ze inmiddels allerlei verschillende fruitbomen geplant hebben gekregen in de openbare ruimte langs de Vliet. Nu organiseren ze voor wijkbewoners een cursus moestuinieren en tuinreservaten. De plek waar ze dat doen is symbolisch voor wat ze ook drijft. Met hun cursus in Buitengoed Dorrepaal (theeschenkerij, kas, dierweide o.a.) waar mensen met een verstandelijke beperking werken, doen ze zo concreet aan samenhang en verbinding in en rondom de wijk. Zo wordt in al die projecten met behulp van fondsengeld en gewaardeerde vrijwilligershanden, participatie gewoon plezier met je poten in de klei! Marjo Hess Gemeenteraadsverkiezingen op 19 maart, ons pakkie an? Wat doen de partijen om onze leefwereld en milieu te beschermen? Het is de moeite waard om daar voor de verkiezingen kritisch naar te kijken. Enkele woonwijken protesteren tegen de toegenomen luchtvervuiling door verkeer, verlies van bomen en parkjes, en gebrek aan ruimte voor de fiets, de voetganger en het Openbaar Vervoer. De klacht is dat doorgaand verkeer onnodig door woonwijken in het centrum wordt geleid, en dit zal nog toenemen door de geplande peperdure 'Rotterdamse baan', die nieuwe stromen verkeer regelrecht naar het Malieveld leidt i. Volgens wijkorganisaties, milieugroeperingen en oppositiepartijen kan dat anders. Ook het gigantische hotel, gepland aan ons stille Zuiderstrand ii zal schade aanrichten en de natuur en rust verstoren. Informeer je en kies voor een groenere stad! Lucia van den Bergh i ii 6

7 APRIL IVN Den Haag Excursieprogramma 2 e kwartaal 2014 Za 05/04 10:00 Sorghvliet: Lente in Sorghvliet, met aandacht voor de bijzondere geschiedenis van het park. Ingang park Sorghvliet, Scheveningseweg 24.Tram 1, halte Adriaan Goekooplaan. Za 05/04 10:00 Buitengebied Leidschendam en Voorschoten: Vogels. Gamma, Veursestraatweg Leidschendam. Bus 45, halte Noortheylaan. Za 05/04 10:00 Vreugd en Rust: Hoek Parkweg Rozenboomlaan t.o. Rabobank. Bus 45 en 46, halte Parkweg. Za 05/04 11:00 Kijfhoek/Bierlap: Korstmossen en vroege bloeiers. Infobord parkeerplaats Kievietsduin aan de Meijendelseweg. Bus 43 vanaf CS den Haag. uitstappen halte De Kieviet, Wassenaar. Dan 15 minuten lopen naar parkeerplaats. Za 05/04 13:00 Westduinpark: Verschillende duinzones via het strand, over onverharde duinpaden. Start De Savornin Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Bus 24. Zo 06/04 10:00 Te Werve: Lentewandeling Van Vredenburchweg , Rijswijk. Bus 23 of tram 17. Zo 06/04 10:10 Oostduinen: Eetbare en bruikbare planten in de duinen. Hoek Van Alkemadelaan en Pompstationsweg. Bus 23. Za 12/04 10:00 Sorghvliet: Geschiedenis en eetbare natuur. Ingang park Sorghvliet, Scheveningseweg 24.Tram 1, halte Adriaan Goekooplaan. Zo 13/04 10:00 Begraafplaats Oud Eik en Duinen: Monumentale bomen. Laan van Eik en Duinen 40. Tram 2 of 3. Zo 13/04 10:30 De Horsten: Zangvogels en weidevogels. Let op! Start ingang Horstlaan Voorschoten, iets voorbij Oude Veenpad. Zo 20/04 14:00 Heimanshof: Voorjaar in Heempark De Heimanshof. Stadsboerderij de Herweijerhoeve, Zuiderpark, ingang Vreeswijkstraat. Bus 25 of 26. Di 22/04 10:00 Sorghvliet: Blauwe bloemetjes? Ingang Park Sorghvliet, Scheveningseweg Tram 1, halte Adriaan Goekooplaan. Zo 27/04 10:30 Joodse Begraafplaats: Monumentale bomen. Plein 1813, Den Haag. Bus 24, of tram 17 Zo 27/ Ockenburgh Hyacintenbos, van Leydenhof: thema voorjaar, verzamelen op de brug aan het begin van de oprijlaan van landgoed Ockenburgh. Wo 30/04 MEI 14:00 Leidschendam, Raadhuiskwartier Oranje.Stadskantoor, Bachlaan, Leidschendam.Bus 45, Damlaan, Leidschendam 5 min. lopen. Za 03/05 10:00 Sorghvliet: Lente in Sorghvliet, met aandacht voor de bijzondere geschiedenis van het park. Ingang park Sorghvliet, Scheveningseweg 24.Tram 1, halte Adriaan Goekooplaan. Za 03/05 10:00 Vreugd en Rust: De zomer komt er aan! Hoek Parkweg Rozenboomlaan t.o. Rabobank.Bus 45 en 46, halte Parkweg. Zo 04/05 10:10 Oostduinen: Eetbare en bruikbare planten in de duinen. Hoek Van Alkemadelaan en Pompstationsweg. Bus 23. Za 10/05 11:00 Kijfhoek/Bierlap: Sporen en katjes in het duin. Infobord parkeerplaats Kievietsduin aan de Meijendelseweg. Bus 43 vanaf CS den Haag. uitstappen halte De Kieviet, Wassenaar. Dan 15 minuten lopen naar parkeerplaats. Zo 11/05 10:00 De Horsten: Meiwandeling, ook voor moeders! Ingang Papeweg Wassenaar, toegang 1,-. Bus 90, halte Lange Kerkdam (10 min lopen). Zo 11/05 14:00 Heempark: De Heimanshof De Heimanshof, niet zomaar een (heem-)tuin. Stadsboerderij De Herweijerhoeve, Zuiderpark, ingang Vreeswijkstraat.Bus 25 of 26. Za 17/05 10:00 Sorghvliet: Geschiedenis en eetbare natuur. Ingang park Sorghvliet, Scheveningseweg 24.Tram 1, halte Adriaan Goekooplaan. Zo 18/05 14:00 Vlietland: Klein gespuis. Parkeerplaats Kniplaan Stompwijk, bij brug over A4.Bus 45, 10 min. lopen.

8 Wo 21/05 14:00 Duivenvoorde: Bloeiende bomen. Oprijlaan Duivenvoorde, Voorschoten. Bus 45, halte Duivenvoorde, toegang 1,-/ 0,50. Parkeerplaats verplicht. Zo 25/05 11:00 Meijendel: Tussen lente en zomer. Infobord tegenover buitenbak paardenstal. Wandeling over onverharde (zand)paden. Zo 25/ Haagse Beek, t.h.v. het Gemeentemuseum, verzamelen hoek President Kennedylaan, Stadshouderslaan. JUNI Zo 01/06 10:10 Oostduinen: Eetbare en bruikbare planten in de duinen. Hoek Van Alkemadelaan en Pompstationsweg. Bus 23. Zo 01/06 14:00 Marlot/Reigersbergen: Marlot in een nieuw jasje. Hoek Bezuidenhoutseweg en Hofzichtlaan. Bus 24 of 43. Zo 01/06 14:00 Kijkduin: Wat vinden we op het strand? Start Muziektent, Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Bus 23, 24 en 26 halte Deltaplein Kijkduin. Za 07/06 10:00 Vreugd en Rust: Zomer op een landgoed. Hoek Parkweg Rozenboomlaan t.o. Rabobank. Bus 45 en 46, halte Parkweg. Za 07/06 11:00 Kijfhoek/Bierlap: Duinmeertjes. Infobord parkeerplaats Kievietsduin aan de Meijendelseweg. Bus 43 vanaf CS Den Haag. Uitstappen halte De Kieviet, Wassenaar. Dan 15 minuten lopen naar parkeerplaats. Za 07/06 13:00 Westduinpark: Verschillende duinzones via het strand, over onverharde duinpaden. Start De Savornin Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Bus 24. Do 12/06 19:00 Clingendael: Avondwandeling: op zoek naar insecten. Hoofdingang Wassenaarseweg, bij Laan van Clingendael Den Haag. Bus 18, of 23 Zo 15/06 10:00 De Horsten: Bloemen en kruiden, ook voor vaders. Ingang Papeweg Wassenaar, toegang 1,-. Bus 90, halte Lange Kerkdam (10 min lopen). Za 21/06 10:00 Sorghvliet: Geschiedenis en eetbare natuur. Ingang park Sorghvliet, Scheveningseweg 24.Tram 1, halte Adriaan Goekooplaan. Zo 22/06 12:00 Voorburg: Van poldersloot naar boezem Kinderboerderij Essesteijn te Voorburg. RR 3 en 4, halte Vronesteijn Voorburg, 10 min. lopen. Zo 22/06 14:00 Heempark De Heimanshof: Heimans Natuur is voor iedereen. Stadsboerderij De Herweijerhoeve, Zuiderpark, ingang Vreeswijkstraat. Bus 25 of 26. Wo 25/06 14:00 Park Rozenrust: Beestjes zoeken. Veursestraatweg 102 A, Leidschendam.Bus 45, halte Rozenrust. DATA EN TIJDEN ONDER VOORBEHOUD. Kijk voor eventuele wijzigingen op de website Stappen in de Natuur doe je samen met een IVN Natuurgids IVN: Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid, is een landelijke organisatie met actieve leden verspreid over 170 afdelingen in heel Nederland. IVN Den Haag organiseert jaarlijks meer dan 100 wandelingen met natuurgids in de vele parken en natuurgebieden in en om Den Haag. De wandelingen duren 1,5 à 2 uur en zijn gratis. Aanmelden hoeft meestal niet. Rob Meyer of Monique v. d. Broek Kijk op voor meer informatie over de groengebieden. Daar vind je ook alle informatie over: - cursussen zoals de Groene Cursus en de Gidsencursus - lidmaatschap of donateurschap - mailadressen van diverse contactpersonen WANDELINGEN OP AANVRAAG: Hermine Schuit, herfra@casema.nl of

9 Geen lid? Ga eens mee om kennis te maken. N.B. -Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à 0,08 per km. -Deelname altijd op eigen risico. -Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan. -Info: Els van Maanen-van Wijlen, of PROGRAMMA KNNV MAART T/M JUNI 2014 EXCURSIES ZATERDAG 22 MAART Dagexcursie "Leiden: Geesten en Landgoederen" We volgen een gedeelte van deze route van de "Groene Wissels". In ieder geval komen we in Oud Poelgeest en Huys te Warmont. Lengte ca. 9 km. Verzamelen: 09.00u, station Den Haag CS bij infopunt. Trein vertrekt om 09.12u. We gaan ook nog met de bus. Onderweg horeca, maar neem wel zelf je lunch en drinken mee. Organisatie: Els en Bert van Maanen, of evanmaanen@zonnet.nl DONDERDAGEN 3, 10, 17, en 24 APRIL Ochtendexcursies van de Haagse Vogelbescherming. Zo leer je vogels kennen! Verzamelen: 06.30u, hoek Laan van Poot/Fuutlaan. Einde 08.00u. ZATERDAG 5 APRIL Dagexcursie Acht Zeister landgoederen Afwisselende wandeling van 11 km over romantische brugjes, langs vijvers, over landwegen en bospaadjes. Na 3,5 km is er horeca. Verzamelen: 09.05u, station Den Haag CS bij infopunt. Met de trein van 09.23u naar Driebergen-Zeist. We lopen terug naar station Bunnik. Organisatie: Jola en Dick Gerbrands, of gerbrands1@ziggo.nl DINSDAG 15 APRIL Ochtendinventarisatie Natuurtuin Wilhelminapark Rijswijk Op verzoek van de beheerder gaan we de tuin op planten inventariseren. Wie doet er mee? Er staan gewone en bijzondere planten. Zeker de moeite waard! Verzamelen: 10.00u bij de Natuurtuin (blokhut) aan het Hazenpad in Rijswijk. Duur ca. 2 uur. Organisatie: Els van Maanen, of evanmaanen@zonnet.nl ZATERDAG 19 APRIL Dagexcursie vogels spotten in o.a. de Sophiapolder De vogelstudiegroep gaat eropuit naar een betrekkelijk nieuw gebied, dat helemaal is ingericht om van vogels te genieten. De excursie duurt de gehele dag. Reis per auto en per bootje naar de Sophiapolder. Verzamelen: 08.30u bij station Mariahoeve, zijde Appelgaarde. Organisatie: Vogelstudiegroep, Hilde Küpfer. Aanmelden tot uiterlijk vrijdag 18 april 17.00u bij Hilde, of hilde.kupfer@kpnplanet.nl DONDERDAG 1 MEI Ochtendexcursie Bomen in de Vogelwijk Verzamelen: 10.30u op de kruising Nieboerweg/Sportlaan. Bereikbaar met bus 24 en tramlijn 12, halte Nieboerweg, resp. Sportlaan. Organisatie: Hilde Küpfer. Aanmelden tot uiterlijk woensdag 30 april 17.00u bij Hilde ZATERDAG 3 MEI Dagexcursie Het Nationale Park De Hoge Veluwe Tuinieren in het groot of wilde natuur alom? Fiets- en wandeltocht door dit gevarieerde natuurgebied, waarbij we stil zullen staan bij de natuur, cultuur en het beheer van het gebied. Verzamelen: 08.00u parkeerplaats NS station Voorburg, we reizen met auto's. Horeca onderweg, maar neem wel zelf je lunch en drinken mee. En ook entreegeld park ( 8,70), verrekijker, veldgidsen. Organisatie: Stefan Pronk. Aanmelden of stefanpronk@hotmail.com 9

10 ZATERDAG 17 MEI Dagexcursie Rietputten en Broekpolder bij Vlaardingen We starten in natuurgebied Rietputten waar allerlei soorten rietvogels te zien en te horen zijn, zoals rietgors, baardmannetje en blauwborst. Na de horeca, per auto naar de Broekpolder, deel van de Vlietlanden, een nooit ingepolderd boezemgebied. Het bestaat uit vlietveengrond dat nooit ontwaterd is geweest, het heeft een eigen vochtminnende flora. We kunnen hier misschien de brede orchis en de rietorchis verwachten. Verzamelen: 09.30u Parkeerterrein bij het eindpunt Randrail 4 - De Uithof (Lozerlaan/Meppelweg). Organisatie: Ineke Gilbert en Ineke Zwarekant. Aanmelden of inekegilbert@ziggo.nl ZATERDAG 7 JUNI Dagexcursie Hollandse Rading Fort de Gagel. Veenlandschap met rietvelden, moerasbos en petgaten. Ca. 11 km, kan worden ingekort (bus). Horeca aan het begin en halverwege. Verzamelen: 08.45u Station Den Haag CS bij loketten, trein vertrekt 09.09u. Organisatie: Mies Eveleens, en Okje van Drimmelen, WOENSDAG 25 JUNI Ochtendexcursie Westduinen Heel veel soorten planten, vogels en insecten kunnen we in deze tijd verwachten. Duur ca. 2 uren, maar bij mooi weer kunnen we langer op pad, denk dan aan brood en drinken. Meenemen: kijker/boeken/regenkleding. Horeca in een strandtent. Verzamelen 10.00u bij keerlus eindpunt tramlijn 12. Bus 22 stopt hier ook. Organisatie: M. O. ZATERDAG 28 JUNI Dagexcursie Westbroekse Zodden Ten Noorden van Utrecht vinden we langs het Bert Bospad verschillende verlandingsstadia in de uitgegraven petgaten. In het trilveen kunnen we bijzondere planten, vogels en insecten verwachten. Ca. 5 km. Horeca nog onbekend. Verzamelen 09.00u Station Den Haag CS bij infopunt. Organisatie Els en Bert van Maanen, of evanmaanen@zonnet.nl LEZING Donderdag 15 mei 2014: een lezing over vogels in de Haagse duinen Adri Remeeus en Frans Hooijmans, respectievelijk voorzitter en lid van de Vogelwerkgroep Meijendel, houden een verhaal over de vogels van Meijendel, met name broedvogels, zoals de nachtegaal. In de Veluwe of Utrechtse heuvelrug vind je ze niet (foto links). En nog zo n typische duinvogel, de tapuit (in Katwijk duinstag genoemd) (foto rechts). Die lokale naam zegt al genoeg, maar waarom komen ze als broedvogel in de vastelandsduinen niet meer voor, m.u.v. een kleine populatie bij Den Helder? Welke soorten zijn recent verschenen in Meijendel en welke verdwenen? In die laatste categorie valt helaas ook de Zomertortel. Ook wordt belicht dat elk landschapstype in Meijendel (bos, duinmeren, struweel) zijn eigen avifauna heeft. Foto's Ruud Wielinga De lezing begint op om 20.00u en eindigt om 22.00u en vindt plaats in het Milieu Service Punt in het Zuiderpark. Anna Polakweg 7. Den Haag. Ingang Vreeswijkstraat naast snackbar Het Hapje, Anna Polakweg 1. Direct 1 e hek rechts. Rechts is de stadsboerderij, links het MSP. Bereikbaar met bus 25 en 26, halte Vreeswijkstraat. RR 4 en 6, halte Monnickendamplein, 10 minuten lopen. Beperkte parkeergelegenheid op het terrein. Kees Pinster 10

11 VAN HET KNNV-AFDELINGSBESTUUR De gezamenlijke Nieuwjaarsbijeenkomst met het IVN was bijzonder geanimeerd en inspirerend. Weer een punt van positieve samenwerking met het IVN. We hebben de afgelopen periode gezocht naar nieuwe bestuursleden. Inmiddels is de Algemene Ledenvergadering achter de rug. Mijn opvolger is John van Wensveen geworden. U vindt in dit blad weer veel activiteiten om actief bezig te zijn met en in de natuur. Zo wordt er hard gewerkt aan de organisatie van een paddenstoelencursus: de subsidievouchers van Groen en Doen zijn binnen. Naast de vele excursies zijn er twee weekends: een vogel- en een plantenweekend. In het najaar volgt zeer waarschijnlijk nog een paddenstoelenweekend als afsluiting van de cursus. Schroom niet om eens een kijkje te nemen bij onze werkgroepen. Op onze website ziet u waar ze mee bezig zijn. Dit is mijn laatste voorzittersstukje. Mijn volledige termijn zit erop. Met veel plezier heb ik me gekweten van mijn voorzitterstaken. Het was leerzaam, gaf fijne contacten, interessante medebestuurders! Graag blijf ik actief in onze mooie vereniging. Els van Maanen-van Wijlen, inmiddels ex-voorzitter. Foto: toverhazelaar (Hamamelis japonica) Werkgroepen van de KNNV-afdeling Den Haag: -Bestuurscommissie natuurbescherming Kees Fokkens, Bomenwerkgroep Hilde Küpfer, Insectenwerkgroep Alexander Deelman, Paddenstoelenwerkgroep Kees Fokkens, Plantenwerkgroep 1 Jeanette van Haren, Plantenwerkgroep 2 Ineke Gilbert, Strandwerkgroep Laus Hendriks, Vogelstudiegroep Ineke Zwarekant, Zie voor hun activiteiten onze website haag. Wilt u meedoen, of hebt u vragen? Bel gerust! Onze nieuwe leden: - Mw. M.F. Hess - Mw. L.M. Thorarinsdottir - Mw. A.C. Oosterhoff - Mw. R. Minnen - Dhr. R. Visser We heten u van harte welkom en hopen dat u zich spoedig thuis voelt in onze vereniging. We maken graag kennis met u op onze excursies, in de werkgroepen, of bij andere activiteiten. OPLOSSING FOTOPUZZLE ACHTERBLAD RATELAAR 2013/4. 1- Magnolia kobus, langwerpige doosvrucht met rozerode zaden. (geen NL naam, uit Japan). 2- Restanten vrucht van stokroos (Althaea rosea). 3- Vijfdelige splitvrucht van het geslacht Ooievaarsbek (Geranium ssp). 4- Harig knopkruid (Galinsoga ciliata) ("stoeptegelkruid"). 5- Porseleinzwam (Oudemansiella mucida). NASCHRIFT "NIEUWE BUREN", bij het artikel van Jan Engelenburg in de Ratelaar 2013/3. Broedt de kleine mantelmeeuw op kliffen? Die vraag legde ik u voor in het nieuwe buren -artikel in de september Ratelaar. Naslag leert: neen, het zijn grondbroeders, waarbij ook genoegen genomen wordt met platte daken. Daarbij bestaat blijkbaar het risico dat jonge vogels van het dak vallen. Waarvan akte. Jan Engelenburg. 11

12 Vogelweekend Limburg In het weekend van 9, 10 en 11 mei 2014 vindt het vogelweekend plaats in Limburg: heide, vennen, plassen van de Maas en bos. Hopelijk spotten we vogels die we in het Groene Hart en de Delta niet zo snel zien. Onze uitvalsbasis zal zijn Pension Groenewoud in Swalmen, midden in de natuur aan het riviertje de Swalm. Het verblijf is op basis van volledig pension. Maximaal 13 personen. Wilt U mee, aarzel dan niet en schrijf meteen in, door het invullen van het aanmeldingsformulier op de website onder gelijktijdige betaling van 130 p.p. op bankrekening NL76 INGB t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Den Haag o.v.v. "Vogelweekend 2014". Het formulier is ook aan te vragen bij Ineke Zwarekant ( ). Consumpties onderweg en drankjes in het pension zijn voor eigen rekening (m.u.v. thee en koffie). Het inschrijfgeld is exclusief vervoer. Dit weekend is alleen voor KNNV-leden. Organisatie: Hilde Küpfer, hilde.kupfer@kpnplanet.nl, Lis Stolp, listolp@xs4all.nl, Plantenweekend Texel Het plantenweekend 2014 zal plaatsvinden van vrijdag 13 tot en met zondag 15 juni, op het mooie Hollandse Wad: Texel. Texel heeft een speciale plaats in het hart van natuurgenieters: hier liep de Amsterdamse onderwijzer Jacq P. Thijsse zijn pupillen te onderwijzen, en ook Frederik W. van Eeden besteedde een van zijn botanische wandelingen aan het wonderschone eiland. Wij verblijven in groepsverblijf Bloem en Bos in Den Burg. Er zijn tweepersoonsslaapkamers, 16 slaapplaatsen, een eet/woonkeuken en een zitkamer. De totale kosten (we koken niet zelf, avondmaaltijden worden gecaterd) bedragen 125 p.p. Voor het vervoer is er een busje en enkele personenauto s. De vervoerskosten bedragen ca. 50, dat is inclusief overtocht over het Marsdiep. Deze vervoerskosten worden contant verrekend met de chauffeur. Consumpties onderweg en drankjes in het groepsverblijf worden per persoon apart verrekend. U kunt u aanmelden door middel van het inschrijfformulier op de website of het formulier opvragen bij de organisatoren. Gelijktijdig maakt u het verschuldigde bedrag over op rekeningnummer NL76 INGB t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Den Haag o.v.v. Plantenweekend Plaatsing geschiedt op basis van de volgorde waarin het inschrijfgeld is ontvangen. Deelnemers ontvangen begin juni een bericht met nadere info. Dit weekend is alleen voor KNNV-leden. Organisatie en inlichtingen: Frank van Linden, en Els van Maanen, Vochtige grond Schorren en slikken 12

13 LEDEN IN DE KIJKER U kunt in deze rubriek met enige regelmaat kennismaken met leden van onze KNNV-afdeling. De rubriek wordt verzorgd door ons bestuurslid Samantha van der Wolf. JAAP MENNEMA Ouwe sok - leraar biologie - botanicus - stadsecoloog Ik ben Jaap Mennema, in 1953 Ouwe Sok geworden in de NJN en het jaar daarop heb ik mij aangemeld als lid van de KNNV, afd. Rotterdam. De toenmalige secretaris van de KNNV, Hans Goudswaard, was enthousiast doende om Ouwe Sokken de KNNV in te loodsen. Ik herinner mij, dat er een aparte Jongerengroep werd opgericht om de overgang van NJN naar KNNV te vergemakkelijken. Met deze Jongerengroep gingen we regelmatig op excursie en we volgden ook de lezingen, die het bestuur van de afdeling in het winterseizoen organiseerde. Veel tijd voor de KNNV had ik niet. De activiteiten voor de (in 1956) op te richten International Youth Federation for the Study and Protection of Nature en de tentoonstelling Rotterdammers waarheen? in mei 1958 vroegen alle aandacht. De laatste leidde o.m. tot de oprichting van de Commissie Natuurrecreatie van de Rotterdamse Raad voor de Lichamelijke Opvoeding, die o.m. cursussen organiseerde voor de leerkrachten van het Lager Onderwijs in de aula van Museum Boymans (lezingen + excursies). Met Hans Haven en Peter Nijhoff stelde ik in 1961 het boekje Rotterdammer waarheen? samen met uitgeschreven excursies voor wandelingen, fiets- en bromtochten in de wijde omgeving van de Maasstad, dat gedurende een aantal jaren aan alle 6 e -klassers van de Lagere School werd uitgereikt. Mijn natuurhistorische belangstelling ging vooral uit naar het strand, maar voor het overige waren het de vogels en de planten, die mijn aandacht trokken. In 1965 verruilde ik het ambt van leraar voor dat van wetenschappelijk ambtenaar aan het Rijksherbarium te Leiden en werkte ik aan de afdeling Flora van Nederland en Europa. Mijn belangrijkste bijdragen zijn de Atlas van de Nederlandse Flora deel 1 en 2 en de verzorging van de 23 e druk van de Geïllustreerde Flora van Nederland (België en Luxemburg). In 1988 tenslotte werd ik aangesteld als Stadsecoloog van Den Haag en in 1992 ging ik met pensioen. In deze laatste functie heb ik met veel plezier samengewerkt met de tuinlieden van de dienst Stadsbeheer en ik heb nog lang genoten van verschillende Haagse wegbermen, die we ooit ecologisch onder handen hebben genomen. Favorieten. Ik vind het moeilijk om mijn favoriete plek in Nederland te kiezen, omdat ik aarzel tussen de Waddeneilanden en de Oude Maas, de rivier, waarvan ik later als leraar biologie aan het Libanon Lyceum en de Willem de Zwijger-HBS met mijn leerlingen de oeverlanden heb onderzocht. Dit leidde o.m. tot aankoop van een belangrijk deel van deze oeverlanden door Staatsbosbeheer. Over het onderzoek aan deze Groene Rivier heb ik in 1967 uitvoerig bericht in het Verslag over het jaar 1966, gedaan door Gedeputeerde Staten aan Provinciale Staten van Zuid-Holland. Ook mijn favoriete plek in het buitenland moet op de grens van water en land worden gezocht in Scandinavië en/of in Frankrijk, met name in de Cotentin, omdat in die gebieden de weidsheid van het water de schoonheid van het land een extra-accent geeft. Favoriete planten of dieren heb ik niet of nauwelijks, hoewel ik op Schouwen toch altijd wel naar de broedende kluten ga kijken en het zomerklokje van de Oude Maas mijn hart heeft gestolen! Opmerkelijke ervaringen. Wanneer ik mijn meest opmerkelijke ervaring in de natuur moet noemen, dan wordt dat een lastige keuze. Maar een ontmoeting met een zeehond op de Waddenzee was toch wel heel opmerkelijk. In de eerste jaren van mijn studie, zo rond 1950, werd ik gevraagd mee te werken aan een onderzoek van Kees Deelder naar de trek van de glasaal. Drie weken op de Waddenzee aan boord van de Max Weber van het Zeeologisch station in Den Helder: vier uur wacht en acht uur vrij. Tijdens de wacht moesten we regelmatig metingen doen en glasalen vissen, dag en nacht. Op een van de nachtelijke wachten was het windstil en wolkloos. De sterren weerspiegelden in zee. Het verschil tussen hemel en aarde verdween. Achter op de plecht dommelde ik langzaam weg Totdat een luid geproest mij uit mijn hemelse mijmering wekte: een zeehond kwam kijken wat er aan boord gebeurde! Het antwoord op de vraag naar mijn interessantste waarneming in 2013 moet ik vooralsnog schuldig blijven. Mijn belangstelling richt zich de laatste 15 jaar vooral op de paddenstoelen en elke 14 dagen ga ik in principe met de Paddenstoelen Werkgroep van de KNNV-afdeling Den Haag naar een van de binnen (maar ook buiten!) het Haags- Wassenaarse grondgebied gelegen natuurterreinen. De excursiegegevens verwerk ik jaarlijks tot een overzicht met speciale aandacht voor de zeldzame en opmerkelijk vondsten. Konden we in de periode jaarlijks rekenen op zo n 1300 à 1400 vondsten (met uitschieters in de jaren 2006: 1777 en 2002: 1850!!), het aantal vondsten in 2013 bedraagt op 16 oktober nog slechts iets meer dan 300!! We kunnen nu al zeggen: 2013 is sinds 1999 het slechtste paddenstoelenjaar! En eigenlijk is ook dat een interessante waarneming!! Jaap Mennema 13

14 PADDENSTOELENINVENTARISATIE IN HET WESTDUINPARK wind weer vrij spel heeft. In de Natte Pan is winterbegrazing door vier Schotse Hooglanders. Het Westduinpark (ca. 245 ha) grenst in het westen aan het Noordzeestrand, in het zuiden aan Kijkduin, in het oosten aan de woonwijken Bohemen en de Vogelwijk. De noordgrens van het park wordt gevormd door de Scheveningse haven. Het is vrijwel geheel omsloten door bebouwing. Net als andere duingebieden is het park door stikstofdepositie, het instorten van de konijnenpopulatie en het vastleggen tegen verstuiving, sterk verruigd met als gevolg vergrassing en verstruweling. Daarnaast is het gebied beheerd als stadspark met aanplant van niet inheemse bomen en struiken. Vooral de rimpelroos (foto rechtsonder) woekert sterk waardoor de oorspronkelijke duinvegetatie wordt weggedrukt. De laagst gelegen vallei met de potentie van een natte duinvallei - de Natte Pan - is in de loop der jaren volledig dichtgegroeid (foto boven, maar wél van de huidige situatie). Helm is in de zeereep dominant aanwezig. In het Westduinpark zijn drie plaatsen door de Gemeente Den Haag gebruikt als vuilstort. Die vuilstorten zijn gesloten, afgedekt met grond en beplant met bos. Rond Scheveningen zijn nog restanten van de kenmerkende vegetatie voor het zeedorpenlandschap aanwezig. Daar vinden we nog blauwe zeedistel, zeewinde, oorsilene en blauwe bremraap. Op de restanten duingrasland vinden we algemene soorten als grote tijm, kruipend stalkruid, gewone vleugeltjesbloem, geel walstro, zachte ooievaarsbek, reigersbek, akkerwinde en akkerhoornbloem. Plaatselijk zijn het zeldzame voorjaarshelmkruid en welriekende salomonszegel algemeen. Verder zijn overal struwelen aanwezig van duindoorn, liguster, meidoorn en vlier. Gedeelten zijn bedekt met zomereik, witte abeel en noorse esdoorn. Paddenstoelen inventarisatie. In de afgelopen jaren inventariseerden de auteurs duingebieden van Dunea (Solleveld en Meijendel) en gebieden van het Hoogheemraadschap Delfland (zeereep en De Banken) op paddenstoelen. In juni 2013 hebben we een begin gemaakt met het inventariseren van het Westduinpark, vooral in de onlangs heringerichte Natte Pan en Wieringsestraat. Wij vonden maar liefst 65 soorten. Opvallend is dat in het Westduinpark een aantal groeiplaatsen zijn van de zeldzame peperbus (Myriostoma coliforme) (foto onder), die alleen voorkomt in een beperkt duingebied tussen Den Haag en Bergen. Op één plek telden we zelfs 125 exemplaren, Volgens Waarneming.nl is dit de grootste bekende groeiplaats in NL. Ons plan is om de komende jaren de successie van de mycoflora van het kale duin naar het begroeide duin te blijven volgen. (het complete artikel, met soortenlijst staat op de website ) P.N. Peperkamp en R. Wielinga (foto's R.W.) Beheer van het gebied. De zeereep is in beheer bij het Hoogheemraadschap Delfland en de rest van het gebied bij de Gemeente Den Haag. In de afgelopen jaren hebben de Natte Pan en Wieringsestraat een metamorfose ondergaan in het kader van herstel van Natura 2000 habitattypen (Grijze duinen (H2130), Duinheide met Struikheide (H2150), duindoornstruwelen (H2160) en Duinbossen (H2180)). Bomen en struiken die er van nature niet thuishoren en veel water verbruiken of woekeren zijn verwijderd. De aanwezige eiken en meidoorns zijn gespaard en hebben meer ruimte gekregen om te groeien. Door het maaien en plaggen zijn grote open zandige plekken gecreëerd, waar de 14

15 OUDE GLORIE VERGAAT NIET! Onlangs kreeg ik bij toeval een oud en mooi vergeeld boekje in handen: "IN HET BOSCH", door E. Heimans en Jac. P. Thijsse, tweede druk 1920 bij W. Versluys (eerste druk 1901). Wat een juweel!! Onze "eigen" Heimans en Thijsse in vol ornaat en op hun best, zowel in tekst als tekeningen. Dié bloemrijke taal van H&T, soms wijd uitgesponnen, dan weer heel bondig. En elke beschrijving zó raak en treffend, dat het lezen ervan niet alleen een genot maar ook een belevenis is. Al bladerend en genietend plukte ik er een paar frasen uit die ik graag met u wil delen. Zoals over de eik: zie hiernaast. Of "van den Beuk", waarom het er onder altijd zo donker is en de bodem kaal: zie hieronder. Of de tekening van een kortlot van de beuk, door H&T een "elfjarig korttakje" genoemd: zie hieronder en let speciaal op de jaartallen. Het jaar 1895 was kennelijk een topjaar voor die beuk, waarom? H&T geven zelf het antwoord in de volgende Ratelaar!! Lex van der Steur 15

16 Verzendadres: Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg Port betaald Foto s Ingrid Piek -Winterakoniet -Krokus

17 1 De Ratelaar 33 e jaargang nr. 2, juni 2014 met Programma 3 de kwartaal HEIMANSJAAR Herdenking 100 ste sterfdag 18, 21, 22 juni ZUIDERPARK Zie blz. 7 Foto Lex van der Steur

18 DE RATELAAR 33 ste jaargang nr. 2 juni 2014 De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN en is een voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het blad verschijnt vier keer per jaar, rond 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december. Kopij voor het volgende nummer graag voor 1 augustus 2014 mailen naar de redactie van IVN of KNNV, als bijlage in Word. Foto s als aparte bijlage versturen. Eindredactie: Ineke Gilbert Tel red.ratelaar@gmail.com KNNV redactie: Lex van der Steur tel redactie@den-haag.knnv.nl IVN redactie: Ingrid Piek tel ingridpiek@ziggo.nl Foto voorzijde: Lex van der Steur- gal van perenbloedluis (Eriosoma lanuginosum) op iep zie ook blz. 10 Druk: drukkerij Lifoka, Den Haag Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie. Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot de Natuur en Milieu te verruimen. Contributie voor donateurs en leden 18,- en voor huisgenoten 5,- Bankrekening nr. NL25 INGB t.n.v. IVN afd. Den Haag, te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, info@ivndenhaag.nl Website: Webmaster: Marjanne Dominicus Voorzitter: Henk Wardenaar, tel voorzitter@ivndenhaag.nl Secretaris: Mieke Muller, tel secretaris@ivndenhaag.nl Penningmeester: Irene van Wissen, tel penningmeester@ivndenhaag.nl Bestuurslid Ledenadministratie: Henk Muller, tel ledenadministratie@ivndenhaag.nl Coördinator Wandelingen op aanvraag: Gerda Idsinga gp.idsinga@casema.nl Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afd. Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen. Contributie leden 28,- huisgenootleden 9,50 en jeugdleden 15,- Bankrekening nr. NL76 INGB t.n.v. KNNV afd. Den Haag, te Den Haag. Inlichtingen: Bert van Maanen, tel Ledenadministratie@den-haag.knnv.nl Website: Webmaster: Dick Gerbrands den-haag@knnv.nl Voorzitter: John van Wensveen, tel voorzitter@den-haag.knnv.nl Vice-voorzitter en PR: Kees Pinster, tel pr@den-haag.knnv.nl Secretaris: Ineke Gilbert, tel secretaris@den-haag.knnv.nl Penningmeester: Ruud Wielinga, tel penningmeester@den-haag.knnv.nl Natuurhistorisch secretaris: Vacant Lezingen: Ingrid Piek tel Ingridpiek@ziggo.nl Cursussen: Laus Hendriks, tel cursussen@ivndenhaag.nl Volg ons op Facebook KNNV afd. Den Haag IVN Den Haag 2

19 3 Heimans en de natuur: kijken met onbelaste ogen Eli Heimans leefde van 1861 tot Heimans en Jac P. Thijsse worden vaak in een adem genoemd, en dat is terecht, ze hebben jarenlang nauw samengewerkt. Zij vonden elkaar in hun gemeenschappelijke liefde voor de natuur, en hun visie op natuureducatie, die zij samen verder tot ontwikkeling brachten. Veel publicaties staan op hun beider naam, steeds gericht op een brede en praktische belangstelling voor de natuur. Heimans stierf relatief jong, 53 jaar, en zijn bekendheid werd daarna wat naar de achtergrond gedrongen. Thijsse leefde ruim 30 jaar langer. Hij werd vooral bekend bij het bredere publiek door de 'Verkade albums' die tot 1940 vrijwel jaarlijks werden uitgegeven. Met hun prachtige voorplaten en in te plakken natuurplaatjes werden ze razend populair. Biologe Marga Coesèl houdt zich al 30 jaar bezig met Heimans en Thijsse. Ze schreef voor het herdenkingsjaar 2014 een boekje: Eli Heimans; uit de schaduw van Jac. P. Thijsse. Ik sprak met haar in de Artis bibliotheek, waar zij als gastonderzoeker aan verbonden is. Marga Coesèl: "Het ging hen om waarnemen, zelf kijken in de natuur, kijken met onbelaste ogen. Ze wilden de mensen stimuleren om te genieten van de natuur. Zelf gingen ze vaak op stap met een schetsboek. Nu maken we foto's, maar voor tekenen moet je beter kijken." maar de lesstof op een voor kinderen begrijpelijke manier aan te bieden. Samen met Jan Ligthart en andere progressieve onderwijzers werd het 'schoolwandelen' geïntroduceerd, erop uittrekken om de omgeving te ontdekken, voor de stadse bleekneusjes een enorme belevenis. Heimans bedacht nieuwe lesmethodes met korte verhaaltjes over dieren en planten. Hij ging daarbij uit van de natuur zelf. Hij schreef een eerste praktisch lesboekje in 1893, dat hij later verder uitwerkte tot de vierdelige 'Handleiding bij het onderwijs in de natuurlijke historie op de Lagere School ( ). In 1893 ontmoette hij Thijsse, die hem prees voor het lesboekje. Zij begonnen samen aan een reeks boekjes over gewone inheemse planten en dieren, als 'uitspanningslectuur voor jongelui'. Het eerste deeltje 'Van vlinders, bloemen en vogels' verscheen in Het onderwijs voor jonge kinderen was dor. Heimans was aanvankelijk onderwijzer in zijn geboorteplaats Zwolle en later onderwijzer en hoofd van school in Amsterdam. Daar zag hij hoe 'fabrieksarbeiders en hun kinderen onder erbarmelijke hygiënische omstandigheden in sloppen en stegen woonden'. Het onderwijs was kind-onvriendelijk. Scholen waren ingedeeld naar arme en rijke kinderen. In 1857 was het vak 'kennis de natuur' verplicht gesteld, maar er waren geen geschikte lesmethoden en onderwijzers waren er niet voor opgeleid. In 1893 hield Heimans een lezing voor het Nederland Onderwijs Genootschap waarin hij een vurig pleidooi hield om leerlingen geen dorre feitjes op te dringen, De publicaties zijn nog steeds juweeltjes. "Zowel Heimans als Thijsse hadden talent om te schrijven en tekenen", zegt Marga. "Het was niet amateuristisch, ze gingen bij een kunstenaar in de leer. De mooie tekeningen in de publicaties werden deels door henzelf gemaakt. Ze hadden een hekel aan oudbakken plaatjes". Prachtige publicaties als 'In sloot en plas' (1895) en het 'Wandelboekje voor natuurvrienden (1900) zijn nog leuk om te lezen. Maar er is veel meer, en veel is herdrukt. Bij de schoolplaten die in opkomst waren schreven ze de handleidingen. Het tijdschrift 'De Levende Natuur' werd opgericht in Marga: "Het was een tegenwicht tegen de bestaande tijdschriften, met droge referaten en samenvattingen van buitenlandse teksten. Natuur moest niet alleen iets zijn voor de elite en de droge wetenschap. Zij propageerden dat mensen zelf de natuur in gingen: zelf waarnemen, goed kijken, en ook zelf tekenen. Die waarnemingen werden dan ingestuurd en gepubliceerd.

20 De ondertitel van hun tijdschrift luidde: tijdschrift voor natuursport. De natuursport werd in het tijdschrift gestimuleerd; het kostte weinig geld, iedereen kon het doen. Heimans en Thijsse waren mensen van een bijzonder niveau; ze onthielden wat ze gelezen hadden, wisten veel, dachten na, waren creatief". 'De Levende Natuur' bestaat nog steeds en beleeft nu haar 115e jaargang. Veel latere wetenschappers hebben er hun eerste artikelen in geschreven. Marga Coesèl in de Artisbibliotheek 1 Flora voor beginners. De bestaande flora's stonden vol met vaktermen en hadden nauwelijks plaatjes. Een plant determineren was niet gemakkelijk. Heimans en Thijsse besloten daarom een flora te schrijven voor beginnende plantenliefhebbers, met gemakkelijk waarneembare kenmerken van planten. De bekende 'Geïllustreerde Flora van Nederland' verscheen in 1899, en had 3400 tekeningen van de auteurs. De eerste druk was meteen uitverkocht. Voor de volgende drukken werkten ze samen met bioloog H.W. Heinsius. Hoewel er nu modernere flora's zijn, was en is 'de HHT' nog steeds de bijbel van veel natuurliefhebbers. Inmiddels is de 23ste druk verschenen. De fascinerende tijdgeest rond de eeuwwisseling. Marga: "Heimans en Thijsse werden beïnvloed door de geest van de tijd: de Haagse School, de industrialisatie die het landschap veranderderde. Amsterdam was 'booming': van een provinciestadje naar een wereldstad. Zij lieten zich inspireren door andere onderzoekers, maar hadden zelf ook invloed op het denken over natuur, zowel in het onderwijs als in de wetenschap. "Tot vrij ver in de vorige eeuw was het nog raar om de natuur in te gaan om aan veldbiologie te doen", legt Marga uit, "Men verzamelde planten, en dieren werden geschoten om ze binnenshuis te bestuderen. Een bekende bioloog, Hugo de Vries, zocht als student tijdenlang naar een zeldzaam plantje, het maanvarentje. Toen hij het vond rukte hij het uit en plakte het in een herbarium. Later gaf hij toe dat dat 'de oude manier' was. Ook nu nog zijn er biologen die nooit in de natuur komen. "Heimans en Thijsse vonden dat je planten en dieren moest bestuderen in relatie tot de omgeving. De ecologische benadering, maar ecologie was destijds nog geen vak. Wat betekent Heimans voor de natuureducatie nu? Marga: "De kunst van het kennis overbrengen, populariseren met behoud van kwaliteit. Veel wetenschappers kunnen dat niet." Uitgaan van de natuur zelf is nog steeds een belangrijke les. Wat je ziet toetsen aan de theorie, aan de leerboekjes. "De scheiding is er nog steeds," zegt Marga "ook in het IVN. mensen met speciale kennis, en mensen die eerst kijken, onbevangen, onbevooroordeeld. De basisgedachte van Heimans was: begin met natuuronderwijs bij de kinderen. Onderwijzers zouden goed in het vak moeten worden opgeleid. Maar natuuronderwijs blijft ook nu moeilijk, je leert het niet uit een boekje. Het is complex, overbrengen en leuk vinden wat je in de natuur tegenkomt. Het IVN probeert mensen dat te leren. Er wordt nu meer gewandeld, maar er zijn grote groepen kinderen die nauwelijks op straat komen, of achter hun tablet vandaan". Lucia van den Bergh Boek BOMENMUSEUM Gemeente Den Haag Wij hebben weer een aantal exemplaren kunnen krijgen van het leuke, leerzame boek Bomenmuseum uitgegeven door de Gemeente Den Haag en speciaal bedoeld voor de wijk Wateringse Veld, waar honderden verschillende bomen zijn geplant. Dit boek bevat vele interessante beschrijvingen van allerlei soorten bomen, die in deze wijk voorkomen. Ook als je niet in de wijk woont of er nooit komt, is het boek zeer de moeite waard. Ze liggen thuis bij Rob Meyer en zijn kosteloos af te halen. Even bellen naar

21 5 HEIMANSHOF IN DE BLOEMETJES In het weekend van 21 en 22 juni is er in de Heimanshof in het Zuiderpark heel veel te doen. Vanwege de 100 e sterfdag van amateurbioloog/natuurvorser Eli Heimans, naar wie de tuin is vernoemd, zijn er tal van activiteiten gepland. Deze activiteiten zijn op zaterdag en zondag van 11.00u 16.00u. Het begint al vóór dit weekend, namelijk op woensdagmiddag 18 juni. Dan is er een lezing in het Milieu Service Punt over het leven en werken van Eli Heimans door Peter Coesèl over het door zijn vrouw Marga Coèsel geschreven boekje over Eli Heimans. De lezing begint om 14 uur, duurt een uur en na afloop is er gelegenheid voor een rondleiding door de Heimanshof. Voor de lezing en de rondleiding dient u zich aan te melden op info@ivndenhaag.nl of op tel Het programma voor het weekend wordt door een team van enthousiaste IVN ers, samen met de Natuurverkenners van de Gemeente Den Haag uitgevoerd. De kinderen kunnen meedoen aan verschillende leuke doe-dingen, zoals het maken van geurzakjes, waterbeestjes zoeken in de sloten met behulp van zoekkaarten, muntthee maken, bloemen en plantjes zaaien, het energiepad beleven, je laten verwonderen aan de bloeitafel in de landschappentuin en bij de imker een bijenwaskaars maken. Volwassenen kunnen op zondag 22 juni een rondleiding met een gids maken door de Heimanshof, start om u. en om u. Verder is de IVN-kraam met leuke spulletjes aanwezig. De Heimanshof en het Milieu Service Punt bevinden zich aan de Anna Polakweg in het Zuiderpark. Ingang Zuiderpark aan de Vreeswijkstraat. Rob Meyer

22 6 De seizoenen in de Heimanshof In alle jaargetijen is een bezoek aan de Heimanshof de moeite waard. Naast de systeemtuin waar planten gerangschikt staan op familie, vind je in de Heimanshof een voorbeeld van de verschillende Nederlandse landschappen, zoals o.a. het weidelandschap, het Drentse heideveldje en het Limburggedeelte. In de moerasbak kun je de verschillende soorten moerasplanten van dichtbij bekijken en alsmede allerlei waterinsecten. In de systeemtuin is ook een bonsai versie te vinden van bomen, zoals o.a. iep, beuk en kastanje. De reden hiervoor is dat je de groeiwijze en het blad beter kunt bekijken, dan aan een boom op ware grootte. In het vroege voorjaar bloeien de bosanemonen in grote aantallen, gevolgd door de bloei van daslook en lenteklokjes. Ook van de voorjaarszonnebloemen(foto rechts) zijn ieder voorjaar grote groepen te bewonderen. In mei staat het weitje vol met orchideeën(foto rechts), die inmiddels ook te zien zijn langs het water bij de bijenkasten. In de zomer is de systeemtuin een zee van bloemen, die bezocht worden door allerlei insecten, waaronder vele soorten wilde bijen en zweefvliegen. Heb je inspiratie nodig, wil je insecten lokken naar je eigen tuin, ga hier dan eens kijken. (foto rechts) Heel bijzonder is de bloei van het herfsttijloos, (foto boven) geplant tussen de vrouwenmantel langs het pad bij de systeemtuin. Het zet je even op het verkeerde been. De Heimanshof is ook bij uitstek geschikt voor het bekijken van vogels. Door de rust in het gebied komen er veel vogels fourageren, zoals de grote bonte specht en ook wordt er volop genesteld. De Heimanshof is op werkdagen geopend, alsmede in het seizoen op zondagmiddagen vanaf 13.00u. Foto s en tekst Ingrid Piek

23 JULI IVN Den Haag Excursieprogramma 3 e kwartaal 2014 Za 05/ Kijfhoek/Bierlap: Libellen en ander vliegtuig. Infobord parkeerplaats Kievietsduin aan de Meijendelseweg. Bus 43 halte De Kieviet, Wassenaar. 15 min lopen. Waterwingebied Dunea. Zo 06/ Te Werve: Zomerwandeling. Van Vredenburchweg , Rijswijk. Bus 23 tram 17. Zo 06/ Oostduinen: Eetbare en bruikbare planten in het duin. Hoek Van Alkemadelaan en Pompstationsweg. Bus 23. Za 12/ Sorghvliet: Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24. Tram 1, halte A. Goekooplaan. Zo 13/ De Horsten: Let op! Zuidingang Horstlaan Voorschoten, iets voorbij Oude Veenpad. Toegang 1,-. Bus 45, 10 min lopen. Wo 16/ Duivenvoorde: Zomerwandeling. Laan v. Duivenvoorde 1, Voorschoten. Bus 45, halte Kniplaan. Vr 18/ Meijendel. Avondwandeling in het duin. Verz. infobord t.o. buitenbak paardenstal. Onverharde zandpaden, waterwingebied Dunea. Za 19/ Berkheide: Hotel Duinoord, Wassenaarseslag. Bus 90, halte Rijksdorp, ca 20 min lopen. Zo 20/ Vlietland: Beestenboel. Brug over de Vliet, Frans Halsplantsoen, 2251 XJ Voorschoten. Bus 45. Zo 20/ Heemtuin Heimanshof: Planten en insecten. Stadsboerderij Herweijerhoeve-Zuiderpark-Anna Polakweg 7. Bus 25, 26. Wo 23/ Sorghvliet: Gele bloemen. Scheveningseweg 34. Tram 1, halte A. Goekooplaan. Zo 27/ Oostduinen: Eetbare en bruikbare planten in het duin. Hoek Van Alkemadelaan en Pompstationsweg. Bus 23. AUGUSTUS Za 02/ Westduinpark: Verschillende duinzones via het strand, over onverharde duinpaden. De Savornin Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Bus 24. Wo 06/ Clingendael: Avondwandeling over het landgoed. Bruggetje Van Alkemadelaan t.o. van Montfoortlaan. Bus 23 halte Ruychrocklaan. Za 09/ Sorghvliet: Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24. Tram 1, halte A. Goekooplaan. Zo 10/ De Horsten: Bloemen en zaden.start Papeweg Wassenaar, toegang 1,-. Bus 90, halte Lange Kerkdam, 10 min lopen. Zo 10/ Kijkduin: Wat vinden we op het strand? Start Muziektent, Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Bus 23, 24 en 26 halte Deltaplein Kijkduin. Wo 13/ Duivenvoordse/Veenzijdse Polder: Doorstapwandeling op de grens. Noortheylaan/hoek Veursestraatweg, Leidschendam. Bus 45, halte Noortheylaan. Zo 17/ Marlot/Reigersbergen: Zomer op de landgoederen. Hoek Bezuidenhoutseweg/Hofzichtlaan. Bus 24 of 43. Zo 24/ Heemtuin Heimanshof: De Nederlandse Landschappen. Stadsboerderij Herweijerhoeve-Zuiderpark-Anna Polakweg 7. Bus 25, 26. Zo 31/ Boulevard Scheveningen: De vernieuwde boulevard ziet er prachtig uit en we gaan zien wat er allemaal groeit. Eindpunt lijn 11 op de boulevard. Tramlijn 11 en buslijn 23. SEPTEMBER Za 06/ Kijfhoek/Bierlap: Eetbare natuur. Infobord parkeerplaats Kievietsduin, Meijendelseweg. Bus 43, halte De Kieviet, Wassenaar, 15 min lopen. Waterwingebied Dunea. Zo 07/ Oostduinen: Bessen. Hoek Van Alkemadelaan en Pompstationsweg. Bus 23. Zo 07/ Vlietland: Fladdert er nog iets? Parkeerterrein Kniplaan voor de brug over de snelweg. Bus 45. Wo 10/ Duivenvoorde: Nazomeren. Laan v. Duivenvoorde 1, Voorschoten. Bus 45 halte Kniplaan. Za 13/ Sorghvliet: Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24. 7

24 Tram 1, halte A. Goekooplaan. Za 13/ Van Plein 1813 via Paleistuin naar het Noordeinde: Monumentale bomen en Haagse historie tijdens het open monumenten weekend. Plein Tram 1. Zo 14/ Ockenburgh: Brug aan het begin van de oprijlaan. Tramlijn 3, 5 minuten lopen. Zo 14/ Westduinpark: Wortelen en verwaaien. Laan van Poot thv Kwartellaan, Tram 12, halte Doctor van Welylaan. Za 20/ Meijendel op de grens van zomer en herfst. Verz. infobord t.o. buitenbak paardenstal. Onverharde zandpaden, waterwingebied Dunea. Za 27/ Ter Heijde/Zandmotor: Ingang vakantiepark Kijkduin, einde Machiel Vrijenhoeklaan. Buslijnen 23, 24 en 26. Zo 28/ Heemtuin Heimanshof: Bomen uit binnen- en buitenland. Stadsboerderij Herweijerhoeve-Zuiderpark-Anna Polakweg 7. Bus 25, 26. DATA EN TIJDEN ONDER VOORBEHOUD. Kijk voor eventuele wijzigingen op de website IVN weekend in Gaasterland Als het goed is hebben alle IVN ers in onze regio een uitnodiging ontvangen voor het afdelingsweekend in Gaasterland van 19 tot 21 september Dit weekend wordt door Louise Ras en Rob Meyer georganiseerd samen met de IVN afdeling Sudwesthoek ter plaatse. Dit weekend is altijd een succes en wordt al voor de zoveelste keer georganiseerd. Kosten rond de 120,- alles inclusief. Er is nog plaats, dus haast je en meld je aan op info@ivndenhaag.nl of bel Een rubriek met telkens één publicatie centraal waarin de natuur een geheel eigen stem krijgt door de auteur(s). In het Vondelpark De lente komt of eigenlijk is ze er al. Doe als wij, maak den zomer lang, door vroeg aan de lente te gelooven. Wie wil dit nu niet, zeker als het zo uitnodigend als hier beschreven staat? Eli Heimans en Jac P Thijsse schreven het samen in 1901, dit boekje over het Vondelpark. Dankzij een heruitgave in 2013 kunnen we het nu op eenvoudige wijze weer tot ons nemen. Een uitgave met gedetailleerde illustraties over bomen, vogels, en alles wat zij aan moois door de seizoenen aanschouwen. De vlier: in juni met bloemtrossen zo groot als een theeschotel, de olm, het elzenboschje, de gele kornoelje. Een beschrijving van vogels, de merel, de winterkoning, fitis, tjiftjaf, nachtegalen en niet te vergeten het vinkenlied: 'pink, pink, pink en pinkerde pinkerde pink met verschillende bijkomende kleine versieringen. In een hoofdstuk Vreemde gasten beschrijven ze de exoten, waaronder ook de sering en kastanje een plaats krijgen: immers ze zijn rond 1600 vanuit Turkije via Wenen onze regio binnengekomen. Tot grote vreugde van de heren, die de pracht van deze twee niet willen missen. Het boekje eindigt met het wintergroen van taxus, aucuba en de hulst, maar zonder een eind tot enige lering kan het niet. Zie hiervoor hun treffende beschrijving van de wens tot niet te veel schoffelen, en anders aankijken tegen onkruid, ons als IVN er toch dierbaar neem ik aan: 'Neen, wij begeeren niets onmogelijks, wij weten heel wel, dat wij van het Vondelpark geen Koninklijk Loo-park, zelfs geen Haagsche Bosch kunnen maken. En wij weten ook wel, dat er menschen zijn, die zoo n wilden boel allerakeligst vinden, die beweren, dat een park netjes aan kant moet zijn, dagelijks gekamd en gewassen moet worden, je moet geen ontuig tusschen en onder de heesters vinden en vooral geen brandnetels en distels. Ze zouden ze uit de heesterperken wel willen wegschuieren als het stof vahun tapijt, al die narigheden, die zoo maar uit zichzelf uit den grond opschieten. Vooral geen brandnetels, geen distels, geen wilde schermbloemen, vooral geen onkruid. Och, wat kennen de menschen dat onkruid toch slecht. Negen tienden van wat hier in t Park, vooral in de bloemperken, als kraakporcelijn wordt vertroeteld, is of heet onkruid, als het elders groeit. O, er is zulk mooi onkruid, zoo mooi, dat je t niet meer missen wilt, als je t maar eerst hebt leeren kennen. Stel de schoffel maar een paar jaartjes op non-activiteit, zoo ge wilt alleen voor plekjes waar de nette wandelaars toch niet vaak komen, langs de randjes van ons park, tusschen de heesters achterin. Voor mensen met een Ipad of Maccomputer is dit boekwerkje gratis te downloaden op I books. Via is het als pdf bestand te downloaden. Marjo Hess 8

25 9 Geen lid? Ga eens mee om kennis te maken. N.B. -Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à 0,08 per km. -Deelname altijd op eigen risico. -Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan. -Info: Els van Maanen-van Wijlen, of PROGRAMMA KNNV juli t/m september 2014 EXCURSIES ZATERDAG 28 JUNI Dagexcursie Westbroekse Zodden. Ten Noorden van Utrecht vinden we langs het Bert Bos-pad verschillende verlandingsstadia in de uitgegraven petgaten. In het trilveen kunnen we bijzondere planten, vogels en insecten verwachten. Ca. 5 km. Horeca nog onbekend. Verzamelen: 09.00u station Den Haag CS bij infopunt. Organisatie: Els en Bert van Maanen, evanmaanen@zonnet.nl of ZATERDAG 12 JULI Ochtendexcursie Vlietlanden. We maken een rondje om de vogelplas en kijken aan het eind naar een paar soorten wilgen. Duur tot ca uur. We nemen de bus naar halte Kniplaan in Voorschoten. Horeca eventueel aan het eind. Verzamelen: 09.00u station Den Haag CS op het busplatform. Organisatie: Els en Bert van Maanen, evanmaanen@zonnet.nl of DINSDAG 22 JULI Avondinventarisatie planten in de Natuurtuin in het Wilhelminapark in Rijswijk. Voor degenen die overdag niet kunnen nu een kans om mee te doen. We hebben al een paar maal de tuin bezocht, dus er is genoeg ruimte om te kijken en te genieten. Duur ca. 2 uur. Verzamelen: 19.30u bij de blokhut van de Natuurtuin aan het Hazepad in Rijswijk. Organisatie: Els van Maanen, evanmaanen@zonnet.nl of ZATERDAG 26 JULI Middagexcursie insecten. Verzamelen: 14.00u op de kruising van de Bezuidenhoutseweg/Hofzichtlaan. Duur ca. 2 uur. Organisatie: Alexander Deelman, ZATERDAG 9 AUGUSTUS Dagexcursie De Blauwe Kamer (4 km) en Plantage Willem III (3,5 km). Plantage Willem III is een buitenlands aandoend en glooiend gebied op de zuidwestflank van de Utrechtse Heuvelrug. Er bevinden zich diverse sneeuwsmeltwaterdalen uit de laatste ijstijd. De natuur in de Blauwe Kamer is divers. De wandeling voert u over het terrein van de voormalige steenfabriek en naar de vogelkijkhut met uitzicht over het vogelrustgebied waar aalscholvers en lepelaars broeden. Horeca halverwege de dag. Verzamelen: 08.30u Station Mariahoeve, parkeerterrein aan de Appelgaarde. Organisatie: Ineke Gilbert en Ineke Zwarekant. Aanmelden: of inekegilbert@ziggo.nl voor plaats in een auto. DONDERDAG 21 AUGUSTUS Ochtendexcursie Westduinen. Het blijft spannend om de gevolgen te ontdekken van de drastische aanpak van dit rijke gebied. Duur ca. 3 uur. Neem brood en drinken mee, naast eventueel verrekijker, vogel-, planten-, insectenboek en regenkleding. Koffie drinken we in een strandtent. Verzamelen: 10.00u bij de keerlus van tramlijn 12, Markenseplein (Duindorp). Bus 22 stopt hier ook. Organisatie: M.O. ZATERDAG 23 AUGUSTUS Dagexcursie Zwanburgerroute, Warmond. Een wandelroute met voetveer (ca. 2) om Het Joppe. Dit water is ontstaan door afgraving van een deel van de Zwanburgerpolder. In deze tijd bloeit de moerasmelkdistel. Route ca. 9 km. Horeca aan het begin. Verzamelen: 09.00u in de hal van station Den Haag CS bij het infopunt. We reizen per trein en bus. Organisatie: Els Kempen en Jola Gerbrands, of gerbrands1@ziggo.nl

26 10 ZATERDAG 6 SEPTEMBER Dagexcursie Monnikendevel en arboretum, Zwijndrecht. Route ca. 9 km. In 1985 is de veenrivier de Devel weer deels opengegraven. Hieromheen is een natuurgebied ontstaan waar we door weide, bos en over (asfalt)-dijkpaden onze wandeling maken. Ook bezoeken we het Arboretum naast bezoekerscentrum Het Weetpunt. Koffie (kiosk) en toilet op station Zwijndrecht en/of indien geopend bij Het Weetpunt. Verzamelen: 08.30u in de hal van station Den Haag Centraal bij infopunt. Reis per trein en bus. Organisatie: Dick en Jola Gerbrands, of gerbrands1@ziggo.nl ZONDAG 21 SEPTEMBER. Ochtendexcursie Planten in het Laakkwartier. Wandeling langs de kades van de Laakhaven, op zoek naar varens en andere (muur)planten. Duur wandeling in onderling overleg. Verzamelen: 10.00u Station Hollands Spoor bij kaartverkoop. Organisatie Jan Cevat, of jancevat@gmail.com KNNV-kraam: Zondag 13 juli Zondag 14 sept. Rozenfestival Westbroekpark Locatie: Westbroekpark van uur. Natuurfeestdag Meijendel Locatie: bezoekerscentrum Meijendel van uur BIJ DE FOTO OP HET VOORBLAD Perenbloedluis (Eriosoma lanuginosum) Deze fraaie en grote gal wordt veroorzaakt door een bladluis en komt alleen voor op iepen. Ze hebben een interessante levenscyclus die hieronder (verkort en versimpeld) wordt beschreven. De luizen overwinteren als eitje ergens op een iep, meestal veldiep (Ulmus minor). Die eitjes komen laat in het voorjaar uit als het blad al is uitgelopen, ze ontwikkelen zich tot ongevleugelde en zoeken dan een sappig blaadje op. Door hun zuigactiviteit reageert de iep met vorming van de zakvormige gal, die zo groot als een flinke appel kan worden en die kost en inwoning biedt aan nakomelingen van die ongevleugelde en zich ongeslachtelijk voortplantende. Meerdere generaties luizen ontstaan en leven in de gal totdat het er te druk gaat worden. Dan vallen er gaten en scheuren in de galwand en gaan de luizen migreren naar.de wortels van peer(!!), alwaar ze de dunne wortels koloniseren. Ze veroorzaken daar geen gallen of kankerplekken, maar de perenbomen kunnen wel schade lijden aan de wortels en, in extreme gevallen, daardoor afsterven. Ondertussen gaat het ongeslachtelijk voortplanten zeer gestaag door. Totdat er in de herfst ineens gevleugelde mannetjes en geslachtelijk voortplantende vrouwtjes worden geproduceerd die, na paring, weer eitjes leggen in holten van de bast van iepen. En zo is de cirkel rond! Lex van der Steur Waarnemingen doorgeven! Door onze leden worden het hele jaar door waarnemingen gedaan. De waarnemingen in werkgroepverband worden vaak doorgegeven aan b.v. Floron of NMV. De waarnemingen van de individuele leden worden ook al doorgegeven aan Waarneming.nl. Het bestuur zou graag zien dat alle leden hun waarnemingen door gaan geven aan Waarneming.nl. Op die manier zijn deze waardevolle gegevens voor altijd vastgelegd en voor iedereen beschikbaar. De ingevoerde waarnemingen worden beoordeeld door een grote groep vrijwilligers. De waarnemingen, en zeker de meest zeldzame, worden door een ter zake deskundige beoordeeld. Dit kan resulteren in het goedkeuren van de waarneming, maar de deskundige kan ook besluiten om aanvullende informatie te vragen. Op het forum van Waarneming.nl ( kan er over waarnemingen gediscussieerd worden. Zo wordt Waarneming.nl ook een leeromgeving waar vrijwilligers van elkaar en van specialisten kunnen leren en zo hun natuurkennis kunnen vergroten. Waarneming.nl is een recente ontwikkeling en tot dusver was er nog geen handleiding beschikbaar waarin alle functies worden uitgelegd. Deze handleiding is er nu wel. Workshop Mogelijkheden van waarneming.nl Wie voor de eerste keer op terechtkomt, wordt misschien wel overdonderd door de vele mogelijkheden. Bij voldoende belangstelling wil de afdeling een middag organiseren waar in een computerlokaal het aanmelden bij Waarneming.nl, het invoeren van waarnemingen kan worden geoefend onder leiding van een ervaren Waarnemer.nl gebruiker. Als u daar interesse in heeft graag een mailtje naar de penningmeester: penningmeester@den-haag.knnv.nl

27 VAN DE VOORZITTER We sluiten het hek van het Milieuservicepunt Zuiderpark. Fietsend door het spaarzaam verlichte Zuiderpark, kijk ik terug op mijn eerste bestuursvergadering voor de KNNV. Het verliep vlot en zakelijk. Veel onderwerpen kwamen bekend voor. Veel namen ook. Maar wie wat doet, vraagt nog even tijd. De inhoud ook. Mijn naam is John van Wensveen, jullie nieuwe voorzitter. Toen Els van Maanen mij benaderde, had ik wel enige bedenktijd nodig. Met mijn pensioen in zicht is de tijdbesteding niet het eerste waar ik aan dacht. Wel of ik voldoende KNNV er ben en niet te veel IVN er. Jarenlang heb ik publiekswandelingen verzorgd voor het IVN. Daarnaast heb ik voor deze vereniging een paar jaar het secretariaat en zes jaar het voorzitterschap vervuld. Mijn bijdrage aan het KNNV-lidmaatschap is op zijn zachtst gezegd wat mager geweest. Goed, ik zit in de strandwerkgroep en lever een bijdrage aan een landelijk databestand. Maar een halve dag studeren op vondsten, dat zit er bij mij nog niet in. Nu een fusie tussen beide verenigingen op landelijk niveau wordt nagestreefd en binnen de afdeling met enige reserve tegen deze ontwikkeling wordt aangekeken, zou dit een bezwaar kunnen zijn. Een kennismaking met het bestuur was voldoende om van mijn kant dat bezwaar te laten vallen. Stuk voor stuk ervaren natuurmensen, met elk zijn of haar specialisme. Daar wil je wat van meenemen. Duidelijk is dat de samenwerking met IVN, laat staan fusie, niet zo vanzelfsprekend is als ik dacht. Heeft het bundelen van krachten meerwaarde? Kunnen twee verschillende culturen naast elkaar bestaan binnen een vereniging? Ik ben benieuwd hoe jullie daarover denken. Vooral, onder welke voorwaarden denken jullie dat het kan! Eind mei hadden we een gesprek met het IVN-bestuur. Daar is dit onderwerp ongetwijfeld aan bod gekomen. Het bestuur is bezig te onderzoeken welk terrein geschikt is om als gezamenlijk inventarisatieproject aan te merken. Het Hertenkampproject van 2011 is een succes gebleken. Dat vraagt om een goed vervolg. John van Wensveen OPROEP Het bestuur stelt uit het Klaas Kromhoutfonds ter beschikking voor een activiteit of een project. Daarvoor roept zij haar leden op met voorstellen te komen. De activiteit of het project moet voldoen aan de volgende eisen: - passen binnen een van de doelen van de vereniging: o vermeerderen en verbreiding van kennis van de natuur o vergroten van belangstelling en liefde voor de natuur o betrekking hebben op de natuur- en landschapsbescherming - ten goede komen aan zoveel mogelijk leden; - de voorbereiding, de eventuele aanvullende financiële dekking en de uitvoering is op papier geregeld; de organisatie is in jouw handen; - het voorstel wordt uiterlijk in 2016 uitgevoerd; - samenwerking tussen werkgroepen is een pre; - samenwerking met IVN is een pre. Het bestuur kijkt uit naar de vele creatieve ideeën die uiterlijk 1 oktober 2014 binnen zijn gekomen! Foto bijenorchis: Ruud Wielinga Het bestuur maakt in een van de daaropvolgende bestuursvergaderingen een keuze en meldt dit aan alle indieners en doet verslag van de keuze in de Ratelaar. Contactadres: voorzitter@den-haag.knnv.nl. 11

28 12 U kunt in deze rubriek kennismaken met leden van onze KNNV-afdeling. De rubriek wordt verzorgd door Samantha van der Wolf. Anja Kreffer stelt zich voor. LEDEN IN DE KIJKER Mijn naam is Anja Kreffer en ben nog maar net lid van de KNNV, sinds augustus Wel heb ik al langer belangstelling voor de natuur, eigenlijk altijd al, maar het echte willen weten is van de laatste jaren. Daar is nu ook meer tijd voor. De kiem voor dit alles was de beslissing van mijn tuinvereniging om over te gaan op Natuurlijk Tuinieren. We wonen op een bovenhuis en ik tuinier al zeker 25 jaar op stukjes grond elders, sinds 15 jaar op ATV de Uithof. Het keurmerk Natuurlijk Tuinieren is een project van de landelijke tuindersvereniging, met de bedoeling gemeenschappelijke gedeelten van het groen op tuinverenigingen op een andere manier te onderhouden. De meeste tuinders houden van zwarte aarde met hier en daar een plantje of struikje en zo zag het er bij mij ook uit. Dit was een kans om dat te veranderen. Mijn idee was om een nulmeting te doen: wat is er nu te vinden op de tuin aan (wilde) flora en fauna en hoe ziet dat er na vijf of tien jaar uit. Op die manier kom je te weten of het zin heeft om op een andere manier te tuinieren. Door die vraag kwam ik in contact met Geert van Poelgeest, werkzaam bij Haags Milieucentrum en voorzitter van KNNV afdeling Delfland. Hij heeft me aan het waarnemen gezet. Op waarneming.nl kun je alles melden wat je ziet en tegenkomt. Heel veel mensen doen dit, je kan er van alles vinden, eerste bloei, waar komt iets voor, foto's van een lastige soort. Iets dat je niet kent of waar je onzeker van bent, kan je op forum plaatsen en daar komt altijd reactie op. Ik ben er heel aarzelend aan begonnen, maar vind het nu leuk om zoveel mogelijk soorten te melden en/of iets wat op een bijzondere plek groeit, zoals zeepkruid bij een lantaarnpaal of hertshoornweegbree langs het fietspad van de Laan van Meerdervoort (waar bij sneeuw veel zout gestrooid wordt). Veel moet ik nog leren en leren zien, zou niet weten waar dat beter kan dan bij de KNNV! Enthousiast als ik was voor dat andere tuinieren en stukjes die ik schreef als voorlichting voor de tuinders, ben ik veel gaan lezen over processen in de natuur. Daar was opeens ook de verbinding met mijn studie van lang geleden. Ik ben socioloog en had milieukunde als bijvak. Hoe mensen te bereiken, het belang van kringloop, de wonderlijke wereld van schimmels, het gevaar van in elkaar geknutselde chemische verbindingen, etc. Mijn belangstelling voor natuur gaat uit naar alles, maar soorten waar wat moeite voor gedaan moet worden vind ik extra leuk. Omdat de planten in de winter niet zo zichtbaar zijn, ben ik terecht gekomen bij de paddenstoelenwerkgroep. Super spannend, want paddenstoelen geven zich echt niet zomaar gewonnen en moeten onder de microscoop bekeken worden, voor zekere determinatie. Wat een wereld openbaart zich dan, zo mooi en bijzonder. Insecten vind ik het meest fascinerend, de gedaantewisseling die ze doormaken, de soms lange voorbereiding als larve en het vaak kortstondige leven als imago. Lang geleden wandelde ik in het zuiden van Frankrijk en de geweldige hoeveelheid en verschillende soorten daar imponeerden mij. Helaas het gaat niet zo goed met ze. Vroeger, hoeveel jaar geleden is dat wel niet, hadden we altijd wel wat vliegen in huis, nu verbaast het me als er eens een vlieg binnen vliegt. Mensen vinden het allang best, al die kleine beestjes zijn eng en vies, maar zonder deze bijzondere dieren is er geen bestuiving, geen afbraak van organisch afval, geen voedsel voor de soorten die mensen wel graag zien. Ik voel zelfs lichte weerstand als vogels en andere soorten worden aanbevolen als insecteneters: lok deze dieren in uw tuin en u heeft minder last van rupsen en zo. Tja... insecten hebben het al zo moeilijk. Ik heb geen favoriete plekken; als het ergens rustig is en er geen honden zijn, ben ik al tevreden. Wel ben ik blij dicht bij de duinen en het strand te wonen. De zee ziet er altijd weer anders uit, dat gaat nooit vervelen. Het waarnemen dwingt mij elke dag naar buiten en ik kan er op elk moment van de dag gelukkig worden. Maar natuur is ook heel dichtbij te vinden: plantjes tussen stoeptegels, een huismoeder in de vensterbank, laatst bij het ophangen van de was: enorm spektakel van een groep meeuwen, vliegt er een buizerd tussen! Schoonheid is overal voor degene die het kan en wil zien. Anja Kreffer Foto Anja: Els van Maanen. Foto Viervleklibel: Ruud Wielinga

29 EEN WONDERLIJK BOUWSEL In de Natura (2013/5) stond een artikel over een niet vaak waargenomen insect, geschreven door onze eigen Jan Engelenburg, met medewerking van Alexander Deelman (insectenwerkgroep) en Hans van Eijk (foto's). Hier volgt een korte samenvatting. Voor het volledige artikel met nog veel meer foto's zie Natura 2013/5.( Red.) Wat de vorige winter in onze tuin tevoorschijn kwam vanonder een betonnen schaal leek in eerste instantie op een hoopje verdorde bladeren (foto rechts). Maar mijn hovenier René wist beter: "het is iets van insecten" zei hij. En inderdaad, bij nader inzien bestond het geval uit een tiental zijdelings verbonden kokertjes van ragfijne maar sterke draden. Elke koker bleek bewoond door een rups van ca. 3cm lang en 1,3cm dik (foto links). Dus de voorman van onze insectenwerkgroep, Alexander Deelman, erbij gehaald. Die herkende de schepping als een hibernaculum (winterverblijf) van mogelijk een mot. Na enige literatuurstudie determineerde hij de soort als de wasmot of hommelnestmot (Aphomia sociella), behorend tot de groep Gallerinae van de familie Pyralidae (Lepidoptera). Mogelijk aangemoedigd door de kamertemperatuur verpopten de rupsen zich snel en enkele weken daarna kwamen de imago's tevoorschijn (foto rechts). De rupsen leven van augustus tot april. Oude wespennesten zijn favoriet voor het maken van de hibernacula waar de verpopping plaats vindt, omstreeks februari. De motten vliegen van juni tot in september, vooral in de schemering. Jan Engelenburg GENIETEN Na de Twentse wafels met wame kersen, wandelen we rond de watermolen in de Dinkel op landgoed Singrave. We worden begroet door de roodmus: nice to meet you, zien een paartje grote gele kwikstaarten fourageren, heen en weer vliegend naar hun nest (?) onder de struiken aan de overzijde, zien de witte kwikstaarten op het dak, horen en zien de blauwborst en worden verrast door de blauwe flits en schelle kreet van een ijsvogel. Niet te vergeten de talrijke kleurige boomklevers (foto) in de bossen rondom. Die dag kon niet meer stuk. Foto boomklever: Ruud Wielinga Jan en Anneke Engelenburg 13

30 14 PADDENSTOELENCURSUS Wie meer wil weten over de honderden soorten paddenstoelen die rond Den Haag te zien zijn, kan zich inschrijven voor een paddenstoelencursus, die de KNNV Den Haag dit najaar organiseert. De cursus bestaat uit twee delen 1. Beginners De volgende onderwerpen worden behandeld: bouw, determinatie, classificatie en basisecologie. Theorie met praktijkdeel op dinsdagavond 2 september, maandagavond 8 september en dinsdagavond 16 september. Elke cursusavond wordt gevolgd door een excursie in de mooiste parken of natuurgebieden in de regio en wel op de zaterdagen 6, 13 en 20 september. 2. Gevorderden In dit deel behandelen we eerst het werken met een microscoop, om sporen en cellen te ontdekken. Daarna een avond over de ecologie: wat doen paddenstoelen met planten en bomen. Vervolgens twee avonden waarin de habitat Bossen en Duinen behandeld worden. Tot slot een speciale avond over myxomyceten, de fraaie slijmzwammen. De avonden zijn op de dinsdagen 30 september, 14 en 28 oktober, 4 en 18 november. Elke avond wordt gevolgd door een excursie op zaterdag van uur in een passend natuurterrein. Deze data zijn onder voorbehoud, want afhankelijk van de beschikbaarheid van onze gastdocenten. De cursus wordt gehouden in het Milieu Servicepunt (MSP) in het Zuiderpark aan de Anna Polakweg (bij de kinderboerderij) te Den Haag. Dank zij een subsidie van Landschapsbeheer Nederland zijn de kosten laag: 15,- voor de beginnerscursus en 25,- voor de gevorderdencursus. U kunt voor een cursus of voor beide cursussen inschrijven. Leden van de KNNV Den Haag en IVN Den Haag hebben voorrang bij aanmelding. Inschrijven via onze website Daar vindt u alle info en het inschrijfformulier. Deadline voor inschrijven is op 20 augustus Uw aanmelding wordt definitief als u het inschrijfgeld overgemaakt heeft. Voor meer informatie: Kees Pinster of pr@den-haag.knnv.nl

31 15 OUDE GLORIE VERGAAT NIET! Over het boekje "IN HET BOSCH", door E. Heimans en Jac. P. Thijsse, 2de druk 1920 bij W. Versluys (1ste druk 1901). (Vervolg) In de vorige Ratelaar( blz. 15) stond een vraag bij het "Elfjarig korttakje van den Beuk" waarom het jaar 1895 zo'n voorspoedig jaar voor beuken was. Pak het artikel er nog eens bij en lees hiernaast wat Heimans en Thijsse daarover te melden hebben. Maar.. hebben ze in de tekst zich niet een jaartje vergist? LvdS Boek Langs Haagse Bomen ook in het Engels verkrijgbaar In de eerste helft van de 16de eeuw ordonneerde Keizer Karel V de aanplant van linden op het Lange Voorhout. Zo oud minstens is in Den Haag het verbond tussen straat, bebouwing en boom. De Haagse bomen zijn een essentieel onderdeel van het openbare en levende Museum voor Stadslandschappelijke Historie. Deze gids voert u langs acht verschillende routes in dit Museum, dat op elk moment open is. In elk seizoen vertellen de bomen een ander verhaal, maar steeds hun eigen verhaal in verband met hun omgeving. Zo realiseert u zich hoe belangrijk bomen zijn voor de kwaliteit van het stedelijk landschap. De routes volgend komt u op plaatsen waar u anders niet geweest zou zijn met voor elke boom een ander gezichtspunt. Auteurs Pieter van Mourik en Gerard van der Veen The City of The Hague attaches great importance to the role the city plays as a home to its large expat community and as a welcoming place to its many international visitors. This is de reason for funding the publication of this English version. What would The Hague be without its trees? The city has had a long history with these giants of nature, dating back as far as the 16th century, when rows of lime trees were planted along thelange Voorhout. Today, the trees play a vital role in the urban landscape. This guide contains eight different walking en cycling routes that will lead you through this open air Museum of local urban landscape discovering interesting parts of The Hague that many people tend to overlook.

32 16 Verzendadres: Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg Port betaald Kruisspinnen op de Goudsbloemlaan Op 12 april jl. had ik twee nestjes kleine kruisspinnen (Araneus diadematus) op de stoep. Door aanraking gaan ze zich bliksemsnel verspreiden, om daarna - als de rust is weergekeerd mekaar weer op te zoeken. Altijd leuk voor de buurkinderen om dat te demonstreren. Sommigen vinden het leuk, maar anderen schrikken toch nog en roepen: "bah!" of "eng!". Met de beste groeten van Fien Aleman. (de foto's zijn ook van mij)

33 De Ratelaar 33 e jaargang nr. 3, sept met Programma 4 de kwartaal Raamtuinbouw p. 6 Kattestaarten p Excursies oktober t/m december Excursies oktober t/m december

34 2 DE RATELAAR 33 ste jaargang nr. 3 september 2014 De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN en is een voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het blad verschijnt vier keer per jaar, rond 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december. Kopij voor het volgende nummer graag voor 1 november 2014 mailen naar de redactie van IVN of KNNV, als bijlage in Word. Foto s als aparte bijlage versturen. Eindredactie: Ineke Gilbert Tel red.ratelaar@gmail.com KNNV redactie: Lex van der Steur tel redactie@den-haag.knnv.nl IVN redactie: Ingrid Piek tel ingridpiek@ziggo.nl Foto voorzijde: Marjo Hess, Haagse Bos Druk: drukkerij Lifoka, Den Haag Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie. Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot de Natuur en Milieu te verruimen. Contributie voor donateurs en leden 18,- en voor huisgenoten 5,- Bankrekening nr. NL25 INGB t.n.v. IVN afd. Den Haag, te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, info@ivndenhaag.nl Website: Webmaster: Marjanne Dominicus Voorzitter: Henk Wardenaar, tel voorzitter@ivndenhaag.nl Secretaris: Mieke Muller, tel secretaris@ivndenhaag.nl Penningmeester: Irene van Wissen, tel penningmeester@ivndenhaag.nl Bestuurslid Ledenadministratie: Henk Muller, tel ledenadministratie@ivndenhaag.nl Coördinator Wandelingen op aanvraag: Gerda Idsinga gp.idsinga@casema.nl Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afd. Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen. Contributie leden 28,- huisgenootleden 9,50 en jeugdleden 15,- Bankrekening nr. NL76 INGB t.n.v. KNNV afd. Den Haag, te Den Haag. Inlichtingen: Bert van Maanen, tel Ledenadministratie@den-haag.knnv.nl Website: Webmaster: Dick Gerbrands den-haag@knnv.nl Voorzitter: John van Wensveen, tel voorzitter@den-haag.knnv.nl Vice-voorzitter en PR: Kees Pinster, tel pr@den-haag.knnv.nl Secretaris: Ineke Gilbert, tel secretaris@den-haag.knnv.nl Penningmeester: Ruud Wielinga, tel penningmeester@den-haag.knnv.nl Postadres Secretariaat: Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag Lezingen: Ingrid Piek tel Ingridpiek@ziggo.nl Cursussen: Laus Hendriks, tel cursussen@ivndenhaag.nl Volg ons op

35 3 Van de Voorzitter Als je het zakelijk en privé prettig druk hebt, dan schiet een excursie er gauw bij in. Eigenlijk komt het er helemaal niet van. Tot die zaterdagmiddag in juli. De insectenexcursie wilde ik niet missen. Om kennis te maken met de gids Alexander Deelman, natuurlijk. Maar ook om in de boeiende wereld van kriebelbeestjes te treden. O ja, mijn kleinzoon van zes kwam logeren. Hij kan van alles wat beweegt niet afblijven en wilde graag mee. Je kunt er niet vroeg genoeg mee beginnen. Zo reageert ook Alexander gelukkig. Als het zicht wat lager bij de grond is, dan kijk je toch anders, zo blijkt. Staan wij stil bij allerlei soorten vliegen, libellen, vlinders, torren en wantsen. Die zich keurig voor ons uitstallen op schermbloemen, andere bloeiende kruiden, bomen en struiken. Kleinkind stort zich letterlijk op ander bewegend materiaal. Regenwormen en padden werden van de grond geplukt, soms tussen de benen van de andere deelnemers van de excursie. Werken met een insectenvanger is niet alleen voor volwassenen een nuttig hulpmiddel. Ook kleinkind blijkt daar veel plezier aan te beleven. Speuren, zuigen en kijken wat je precies hebt gevangen. Ik had niet verwacht de twee uren vol te maken. De eigenaar van het apparaat moest ruim over de helft van de route erom vragen, anders was hij hem de hele excursie kwijt geweest. De interactie tussen groot en klein maakte de excursie zeer plezierig en in balans, zonder dat de een de overhand had op de ander. In de auto weer op weg naar huis vraagt mijn kleinzoon vanaf de achterbank of Alexander nog eens een excursie geeft. Niet zo snel, antwoord ik. We kunnen misschien een andere doen, over paddenstoelen bijvoorbeeld? Leuk, wanneer? John van Wensveen UITNODIGING workshop DUURZAAMHEID voor IVN-ers (en KNNV-ers) zaterdag 27 september 2014 van uur in MSP Zuiderpark In naam en logo heeft IVN sinds enkele jaren duurzaamheid toegevoegd. Wat houdt dat in en wat willen we er mee als natuurgidsen? De syllabus voor de landelijke Natuurgidsenopleiding is aangepast: hoofdstuk 6 heeft nu als inhoud Duurzaamheid gekregen en de overige hoofdstukken hebben aansluiting met dat begrip gekregen. Max Leerentveld, Ineke Smits en ondergetekende hebben daar bijdragen voor geleverd. We bieden de workshop op 27 september aan als education permanente, om het nieuwe begrip bij jullie te introduceren en om gezamenlijk te kijken hoe we er handen en voeten aan kunnen geven (bijvoorbeeld bij excursies of andere natuuractiviteiten) in de afdeling. De ochtend bestaat uit een korte introductie van duurzaamheid en daarna gaan we via de begrippen Hoofd, Hart en Handen kijken wat we ermee kunnen doen. Na de (duurzame) lunch kunnen jullie aan de slag met het voorbereiden en uitvoeren van een excursie die zich mede richt op duurzaamheid. We sluiten de dag af met een terugblik op de resultaten en bespreken of en hoe we verder willen gaan met duurzaamheid. Deelname aan de workshop inclusief lunch is gratis voor IVN ers en KNNV ers. U kunt zich voor de workshop opgeven bij ondergetekende. Voorzitter, Henk Wardenaar

36 HEIMANSHOFWEEKEND op 21 en 22 juni Eli Heimans, de bekende natuurvorser en beschermer overleed op 14 juli Dus precies 100 jaar geleden. Dit feit hebben wij herdacht met tal van activiteiten rondom de Heimanshof in het Zuiderpark. Op woensdag 18 juni gaf Marga Coesèl van de Heimans en Thijssestichting een lezing over het leven en werken van Eli Heimans. Hierdoor kreeg je een goede indruk van hetgeen Heimans voor ons heeft betekend. Hij was samen met Thijsse constant op onderzoek uit om met zijn opgedane kennis kinderen en volwassenen van alles bij te brengen wat de natuur ons te bieden heeft. In en rondom de standjes in de Heimanshof kon je tal van leuke dingen doen, zoals het ontdekken van frisse kruiden, het speuren in de slootjes naar waterbeestjes, de raadsels van het energiepad ontrafelen en muntthee maken en proeven. Met de Natuurverkenners kon je een spannende speurtocht maken langs bomen en struiken en als je vier activiteiten had gedaan, dan kon je bij de imker een bijenwaskaars rollen. Als je wilde kon je nog even je licht opsteken in de Eetbare Tuin van Rachelle Erhart. Het eigenlijke Heimanshofweekend hebben wij als IVN samen met de HNV (Haagse Natuur Verkenners) georganiseerd. Er was een geweldig programma samengesteld voor groot en klein, waarbij een aantal vrijwilligers van IVN, KNNV en natuurlijk van Milieueducatie van de Gemeente Den Haag- de organisatie achter de HNV- zich hebben ingezet om de activiteiten zo soepel mogelijk te laten verlopen. Op zondag gaf Max Leerentveld twee rondleidingen door de Heimanshof en tevens was er op die dag het hoogtepunt van het weekend: de onthulling van het herdenkingsbord ter ere van Eli Heimans door wethouder Baldewsingh, bijgestaan door IVN voorzitter Henk Wardenaar. Foto rechts: Wethouder Baldewsingh bij de onthulling van het herdenkingsbord. Het weer was uitstekend, lekker zonnig en de bezoekers, zowel jong als oud, hebben zich naar wat wij hoorden prima geamuseerd. We kunnen onmogelijk iedereen die aan het weekend heeft meegewerkt, bedanken, maar toch wil ik er een paar noemen, zonder wiens hulp dit weekend niet gerealiseerd kon worden. Ans Ulijn, Erik van Veen, Max Leerentveld en Marjanne Dominicus: jullie worden extra bedankt! Tekst en foto s Rob Meyer 4

37 5 DE WONDERE WERELD VAN Ingrid en kikkers en kinderen Alledaags en toch bijzonder: wie kent dat niet in een ervaring met natuur? De nieuwe rubriek : De wondere wereld van wordt hopelijk een ontmoeting van mooie verhalen. Als IVN redacteur begin ik, wie volgt? Al bijna 20 jaar ben ik in schoolverband bezig met kinderen, tuinieren en de natuur: Iedere lesperiode van weken een nieuwe groep. De ene keer zijn het jonge kinderen van 6-9 jr., de andere keer in de leeftijd van 9-12 jr. Welke groep ook, de eerste kennismaking met de natuur verloopt eigenlijk altijd volgens een vast patroon. Gillen bij alles wat beweegt in de tuin, slakken zijn hun leven niet zeker, leuk, kraakt lekker als je er op gaat staan, tot juf hoe kan dat, eerst zitten er bloemen aan die boom, waar zijn die nu gebleven. Hé nu hangen er appeltjes. Kun je die eten? Wat ook altijd weer terugkomt: groenten die met wortel en al worden uitgetrokken als gedacht onkruid. Er zijn ontelbare bietjes, uitjes, aardappelplantjes e.d. achter de spreekwoordelijke Rhododendrons verdwenen voor het doordringt dat het bij tuinieren juist om deze plantjes gaat. Niet getreurd: ik vind de oogst van de tuintjes bijzaak. Leuk voor thuis, kijk eens wat we geoogst hebben, maar het belangrijkste vind ik toch om ze te laten zien wat er allemaal buiten gebeurt. Als je kinderen niet al op heel jonge leeftijd laat kennismaken met buiten, dan mis je een kans. Want na het beginritueel krijg je langzamerhand andere kinderen te zien. Zoals de jongen van groep 4 die naar me toe komt rennen: Juf kom gauw, hij maakt de bloemen kapot. Wat denk je dan: misschien iemand in de kraag grijpen? Maar het ging hier niet om een kwajongen, maar om hommels, op bezoek bij de bloemen De kikkers zijn voor mij het beste voorbeeld: druk, springerig, onberekenbaar welke kant op. De eerste keer dus: gillen, gillen als tijdens het tuinieren weer eens een kikker tevoorschijn komt. Na een aantal lessen echter willen ze, heel voorzichtig, toch wel eens voelen aan zo n kikker: brr, nat en koud. Tijdens één van de laatste lessen wil één van de meisjes wel proberen een kikker van mij aan te pakken. Stoer, geen van de jongens is nog zo ver. Omdat ze hem (te) voorzichtig vasthoudt, springt hij weg, tegen haar aan en blijft op haar t-shirt zitten. Ze blijft roerloos staan, blik op de kikker. Wie kijkt er nu naar wie Als u dit leest ben ik al weer met een nieuwe groep basisscholieren gestart met tuinieren, ik verheug me er nu al op. Tekst en foto s : Ingrid Piek Wilt u ook een ervaring delen? We ontvangen uw bijdrage graag voor 1 november. U kunt die, in maximaal 400 woorden, zenden naar red.ratelaar@gmail.com liefst met foto. Waar nodig maakt de redactie een selectie uit inzendingen; ook zijn soms tekstuele aanpassingen Verantwoorde mogelijk.

38 6 Glastuinbouw: in je eigen huis of bedrijf denkt dat het mogelijk moet zijn een bijenvolk in dit systeem te huisvesten door bijvoorbeeld een raampje bovenaan de fles te bevestigen en zo een nest mogelijk te maken. Het voorzaaien gebeurt in vermiculiet, dat een kleinere uitgave is van de bekende gebakken kleikorrels van de hydrocultuur. Soms heb je al binnen twee weken planten die overgeplant kunnen worden in de raamtuin. Daar komt worteldoek in met daarop de grote kleikorrels, en voedingsstoffen, waaronder Pokon, zoals Mic opmerkt. Je zou het een Nederlandse vertaling kunnen noemen van windowfarms, enkele jaren geleden gestart door enthousiastelingen in New York. Verticaal tuinieren is een andere term, maar hoe dan ook: het is een vorm van moestuinieren met gebruik van de warmte achter glas - je eigen ramen thuis of in een bedrijf. Via ingenieuze zelfontworpen systemen kun je zo op redelijke schaal je eigen groente en kruiden oogsten. Naast het verkleinen van je eigen ecologische voetafdruk heb je bovendien heerlijke producten uit eigen raamtuin. De windowfarm XXL is een nieuwe versie van de algemene windowfarm: tot nu toe is met kleinere flessen gewerkt. Deze grote flessen geven echter nog meer mogelijkheden. Een kolom bevat, zo is de planning, vijf waterkoelerflessen. Onderaan vind je een gesloten fles van waaruit de watertoevoer plaatsvindt naar de vier andere flessen. Dat gebeurt met een schuine buis buitenom. Via een voetbalpompnaald, een luchtslangetje en luchtpomp zoals gebruikt bij aquaria, zorgt dit alles voor de watercirculatie. De vier andere flessen hebben een uitsparing voor de planten, uitgezaagd met een dremel en haakse slijpschijf. Met een gatenboor zijn de gaten aangebracht die de flessen aan elkaar verbinden. Vervolgens worden de flessen geschilderd om algenvorming tegen te gaan. Na de grondverf volgt een lichtblauwe kleur die past bij het groen van planten. Mogelijkheden Ook in onze eigen regio zijn er mensen actief in windowfarms.xxl. Op een zolder in een huis in Den Haag West, tref ik drie mensen aan die bezig zijn waterkoelerflessen te bewerken tot een systeem van een raamtuin. Er kan veel met dit type tuinieren. Komkommer, tomaten, pepers, courgette, aubergine, augurken, ze gedijen goed, Mic heeft er ervaring mee en hoe. De augurken groeiden thuis tegen het plafond op. Plaatsing op de zuid- of westkant voldoet het beste, maar met daglichtlampen kun je ook op de noord- en oostkant kolomtuinen inrichten. De bestuiving doe je met een fijn penseeltje. Als we daarover spreken, vertelt Mic hoe ook een imker geïnteresseerd is. Hij kweekt ook koninginnen en

39 7 Vervolg Verantwoorde glastuinbouw Locaties Er zijn inmiddels vijf locaties gevonden die een proefopstelling van de Windowfarm XXL willen testen. Een ervan is bedrijfsverzamelgebouw, in beheer bij Anna Vastgoed en Cultuur op de Raamweg 47 in Den Haag. De locaties zijn uitgezocht op hun openheid en op de aanwezigheid van groene vingers, zodat de planten niets te kort komen. De groep zocht ook naar plekken waar veel mensen in- en uitlopen, zodat de opstellingen goed in beeld komen, en waar een direct belang is bij een goede oogst uit de Windowfarm. Een cateraar heeft een direct belang, een lunchroom en een kookstudio ook. Door de proefopstellingen in zulke passende omstandigheden neer te zetten, kan de Windowfarm XXL optimaal getest worden. Waarschijnlijk zijn de resultaten minder als we de eerste proefopstellingen in een leeg pakhuis zetten, waar een keer in de week iemand even komt kijken hoe het goed gaat. In Den Haag ontstond anderhalf jaar geleden het plan om leegstaande gebouwen met stadslandbouw te vullen. Dit was de aanleiding voor Mic om de Windowfarm in het groot te gaan maken. In het gebouw de Schilde in de Televisiestraat nam de gemeente het initiatief door een oproep om stadslandbouwideeën voor dit pand te verzinnen. Er was verder een groep kunstenaars bezig ideeën te inventariseren voor de Toren van Oud bij het Gemeentemuseum/ WorldForum. Ook daar zagen we meteen visioenen van begroeide waterkoelerflessen voor de ramen. In de Schilde zijn inmiddels verschillende stadslandbouwinitiatieven in de vorm van bedrijfjes doorgegaan. Met de ideeën voor de Toren van Oud, is, voor zover de groep weet, niks gebeurd. Voor de kunstenaars was het project afgerond toen er een stapel ideeën voor een nieuwe functie van de Toren lag. Zelf vonden we dat we eerst maar eens een werkende opstelling moesten maken, voordat we achter dit soort enorme dromen aan gaan, getuigt van hun wens om nu vooral zichtbaar te maken waar het hen om gaat. En steeds weer op zoek gaan Mic Bijl, met een achtergrond van tekstschrijver en vormgever, begon hiermee als veel bijklussende ZZP er. Ik zag het toen ik ging zoeken op verticaal tuinieren, je komt dan vanzelf op windowfarms met veel informatie uit de VS. Hermen, werkend onder andere als ZZP er/begeleider van volwassenen en kinderen met autisme, vertelt hoe ze producent Nestlé gevraagd hebben of deze flessen over had. En ja, zo hebben we er ongeveer 50 gekregen. Ook Wouter van Kuijk die bijna is afgestudeerd in duurzaamheidsrecht, herkent zich in het enthousiast worden van zoeken naar nieuwe oplossingen. Gelukkig biedt vaak de open source gemeenschap uitkomst: via internet worden veel ideeën over de praktische uitvoering gedeeld. Dat complicaties hen niet verhinderen te blijven zoeken, blijkt uit het voorbeeld rond de voetbalpompnaald. Volgens de internetinstructies zou een voetbalpompnaald prima voldoen voor de werking met de luchtpomp zoals die in de aquariumwereld wordt gebruikt. Tot je erachter komt dat een voetbalpompnaald uit de VS anders is dan hier, omdat de voetballen anders zijn! Een welwillende kringloop-fietsenhandelaar bleef net zo lang zoeken tot een andere passende oplossing gevonden was: een verloopnippel dat je op een Frans ventiel moet zetten. De man was zo enthousiast dat hij de sissende waarschuwing van zijn baas op de achtergrond: Kun je die mevrouw niet in je vrije tijd helpen?, kalm negeerde. Het is niet het enige voorbeeld dat laat zien hoe aanstekelijk dit idee van raammoestuinieren werkt. Wie weet hoeveel mooier nog die Oh oh De Haag, mauie stad achtâh de dùine wordt als deze vorm van tuinieren zich echt weet te verspreiden. Tekst en foto s van Marjo Hess GeÏnteresseerden verwijzen we ook graag naar een aantal algemene links: Het platform voor Nederlands(talige) windowfarmers De Amerikaanse site voor Windowfarms Het wereldwijde forum voor Windowfarmers Het Kunstproject rond de Toren van Oud Het stadslandbouwinitiatief in De Schilde

40 8 IVN Den Haag Excursieprogramma 4 e kwartaal 2014 OKTOBER Za 04 okt 13:00 Westduinpark: Verschillende duinzones via het strand, onverharde paden. De Savornin Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Za 11 okt 10:00 Sorghvliet: Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24. Zo 12 okt 14:00 Leidschendammerhout: Paddenstoelen. Oostvlietweg tussen nrs. 28b en 29, Leidschendam. Zo 12 okt 10:30 De Horsten: Een zeer bijzonder paddenstoelenlandgoed. Start zuidingang Horst- en Voordelaan. Beperkt parkeren. Entree 1 euro. Zo 12 okt 14:00 Kijkduin: Wat vinden we op het strand? Start Muziektent, Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Wo 15 14:00 Clingendael: De Japanse tuin in herfsttinten. Bruggetje Van Alkemadelaan t.o. Van Montfoortlaan. okt Za 18 okt 11:00 Kijfhoek/Bierlap: Op zoek naar 100 soorten paddenstoelen. Infobord parkeerplaats Kievietsduin, Meijendelseweg. Zo 19 okt 10:00 Te Werve: Herfstwandeling. Van Vredenburchweg , ingang Te Werve. Zo 19 okt 14:00 Berkheide: Lekker struinen door 50 hectare duingebied. Hotel Duinoord, Wassenaarseslag, Wassenaar. Wo 22 14:00 Rusthout: Herfstwandeling. Kinderen speciaal welkom. Ingang Noordsingel, t.o. Leidsenhage. okt Za 25 okt 10:30 Sorghvliet: Herfst in Sorghvliet, Scheveningseweg 24. Za 25 okt 10:30 Heimanshof Zuiderpark: Herfst in de Heimanshof. Stadsboerderij, ingang Vreeswijkstraat. Zo 26 okt 14:00 Haagse Beek, combinatie met heemtuin Segbroek College: Natuur in de stad. Hoek Segbroeklaan/Goudenregenstraat. Do 30 okt 10:30 Sorghvliet: Herfst in Sorghvliet. Scheveningseweg 24. NOVEMBER Zo 02 nov 10:00 Leidschendammerhout: Vallende bladeren. Oostvlietweg naast nr 28b. Za 08 nov 11:00 Meijendel, waterwingebied Dunea: Op naar de winter. Infobord tegenover buitenbak paardenstal. Wandeling over onverharde (zand)paden. Zo 09 nov 10:30 De Horsten: Hoofdingang Papeweg Voorschoten. Entree 1 euro. Zo 09 nov 14:00 Ter Heijde/Zandmotor: Einde Machiel Vrijenhoeklaan t.o. ingang vakantiepark. Warme kleding aanbevolen. Zo 12 nov 14:00 Vlietland: Kale bomen. Kniplaan bij de fietsbrug over de snelweg, Leidschendam (Restaurant De Knip). Za 15 nov 10:00 Sorghvliet: Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Ingang Scheveningseweg 24. Zo 16 nov 10:30 Begraafplaats Oud Eik en Duinen: Oude bomen. Ingang begraafplaats Laan van Eik en Duinen. Wo 19 14:00 Duivenvoorde: Nieuwe paden. Laan v. Duivenvoorde 1, Voorschoten, t.o. parkeerplaats. nov Zo 23 nov 14:00 Heimanshof Zuiderpark: Bomen uit alle landstreken. Stadsboerderij Herweijerhoeve, Zuiderpark, ingang Vreeswijkstraat. Zo 30 nov 10:00 Westduinpark: Het veranderende duingebied. Start einde De Savornin Lohmanlaan. DECEMBER Za 06 dec 13:00 Westduinpark: Verschillende duinzones via het strand, onverharde paden. De Savornin Lohmanlaan, hoek Laan van Poot. Zo 07 dec 10:30 De Horsten: Doorstapwandeling. Start hoofdingang Papeweg Voorschoten. Entree 1 euro. Za 13 dec 10:00 Sorghvliet: Eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Scheveningseweg 24. Za 20 dec 14:00 Ter Heijde/Zandmotor: Einde Machiel Vrijenhoeklaan t.o. ingang vakantiepark. Warme kleding aanbevolen. Zo 21 dec 10:00 Kijkduin: Wat vinden we op het strand? Start Muziektent, Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Do 25 dec 13:30 Meijendel, waterwingebied Dunea: Kerstmis: frisse neuzenwandeling. Infobord tegenover buitenbak paardenstal. Wandeling over onverharde (zand)paden. DATA EN TIJDEN ONDER VOORBEHOUD. Kijk voor eventuele wijzigingen op de website

41 9 Geen lid? Ga eens mee om kennis te maken. N.B. -Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à 0,08 per km. -Deelname altijd op eigen risico. -Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan. -Info: Els van Maanen-van Wijlen, of EXCURSIES ZONDAG 21 SEPTEMBER Ochtendexcursie Planten in het Laakkwartier. Wandeling langs de kades van het Laakhaven, op zoek naar varens en andere (muur)planten. Duur wandeling in onderling overleg. Verzamelen: 10.00u Station Hollands Spoor bij kaartverkoop. Organisatie: Jan Cevat, , ZONDAG 12 OKTOBER Middagexcursie Strandwerkgroep: Wat vinden we op het strand? Tweewekelijks wordt een km strand bij Kijkduin geïnventariseerd door onze Strandwerkgroep. Daaraan doen veel IVN ers mee. Hier blijkt ook de samenwerking met het IVN al jaren goed te werken. De publieksexcursie die iedere twee maanden door het IVN gegeven wordt, is uiteraard voor KNNV ers ook heel interessant. Duur ca. 1,5 uur (trek eventueel rubber laarzen aan). Verzamelen: 14.00u bij de muziektent op het Deltaplein in Kijkduin. Organisatie: Strandwerkgroep, Gerda Idsinga, of ZATERDAG 18 OKTOBER Dagexcursie Oostvaardersplassen. Jaap Zoet neemt ons mee naar de Oostvaardersplassen. Indien er gebruik wordt gemaakt van de diensten van een boswachter/ terreinbeheerder zijn de kosten hiervan voor de deelnemers. Verzamelen: 08.30u Station Mariahoeve, parkeerterrein Appelgaarde. Organisatie: Vogelstudiegroep o.l.v. Jaap Zoet. Info en aanmelden bij Jaap, of Aanmelden vóór 13 oktober. Na 1 september weet hij te vertellen wat de plannen en kosten voor die dag zijn. DINSDAG 21 OKTOBER Middagexcursie Starrevaartplas, Leidschendam. Vogels in de herfst. Verzamelen: 13.30u bij halte Kniplaan, Voorschoten. Bus 45 of 46. Duur excursie ca. 2 uur. Organisatie: Hilde Küpfer of hilde.kupfer@kpnplanet.nl Aanmelden svp. vóór 20 oktober 18.00u ZATERDAG 1 NOVEMBER Ochtendexcursie Landgoed Voorlinden, Wassenaar. Voor velen nog onbekend terrein, maar het landgoed is zo'n interessante combinatie van heuvelachtig ruig duin met nagenoeg oorspronkelijk duinbos. Duur plm. 2 uren. Verzamelen: Organisatie: PROGRAMMA KNNV oktober t/m december u parkeerplaats op het Landgoed, Buurtweg 90, Wassenaar. Lex van der Steur, of a.vandersteur@online.nl Nadere gegevens zullen via de nieuwsbrief worden bekendgemaakt. DONDERDAG 6 NOVEMBER Ochtendexcursie Westduinen. Duur ca. 3 uur. Neem brood en drinken mee, naast eventueel verrekijker, vogel-, planten-, insectenboek en regenkleding. Geen horeca aanwezig. Verzamelen: 10.00u bij de keerlus van tramlijn 12. Markenseplein (Duindorp). Bus 22 stopt hier ook. Organisatie: M.O.

42 10 ZATERDAG 22 NOVEMBER Dagexcursie Amsterdamse Waterleidingduinen. We gaan wandelen door de altijd mooie Amsterdamse Waterleidingduinen, dit keer vanaf de Zandvoortselaan. Hoe lang hangt af van weer en omstandigheden. Lunch e.d. meenemen. Horeca aan het begin en (evt.) eind. Verzamelen: 08.55u in de hal van station Den Haag Centraal bij infopunt. Met de trein naar Heemstede-Aerdenhout en dan met bus 80. Organisatie: Jola Gerbrands, en Els Kempen, ZATERDAG 29 NOVEMBER Excursie Kijfhoek en Bierlap. In het besloten natuurgebied Kijfhoek en Bierlap kun je nog verdwalen! Kees Pinster kent het als zijn broekzak. Het is er zeer gevarieerd, met duinbos, stuifzand, duinmeren en schrale graslanden. We kijken naar late paddenstoelen en korstmossen enz. Duur minstens 3 uur. Verzamelen: 11.00u bij infobord parkeerplaats Kievitsduin aan de Meijendelseweg. Ook met bus 43 bereikbaar, halte De Kievit, Wassenaar, dan nog 15 minuten lopen. Organisatie: Kees Pinster of pinster@ziggo.nl. ZATERDAG 13 DECEMBER Dagexcursie Oostvoorne, Landgoed Mildenburg Een mooie beschutte wandeling in een winters bos- en duingebied. De lengte hangt af van de weersomstandigheden. We lopen door lange eikenlanen, door een beukenbos, over duinen en een stinsenplantentuin. Het landgoed Mildenburg is in de loop van de 18e eeuw aangelegd en uitgebreid. Horeca (halverwege) aanwezig. Verzamelen: Organisatie: 09.00u parkeerterrein bij eindpunt Randstadrail 4, De Uithof (Lozerlaan/Meppelweg). Ineke Gilbert en Ineke Zwarekant. Aanmelden voor plaats in een auto, bij Ineke G of inekegilbert@ziggo.nl DINSDAG 30 DECEMBER Traditionele Pannenkoekenexcursie Bij ons 100-jarig jubileum in 2001, is er een speciale uitgave gemaakt met een excursie door het Haagse Bos. Wij zijn benieuwd of er veel veranderd is. Wie niet mee wil/kan lopen met de excursie is welkom om mee te eten om 12.30u in het Poffertjes- Pannenkoekenpaviljoen op het Malieveld. Verzamelen: 11.00u in hal van Station Den Haag Centraal, bij infopunt. Organisatie: Els en Bert van Maanen, of of evanmaanen@zonnet.nl UIT DE BOMENNIEUWSBRIEF NR. 42 VAN GEMEENTE DEN HAAG Op de stam van essen is regelmatig een oranjerode verkleuring te zien. Wat is het? En kan het kwaad? Een enthousiaste burger met veel bomenkennis belde de gemeente op met deze vragen. Om eerlijk te zijn, moest de redactie van deze nieuwsbrief het antwoord schuldig blijven. Wat we wel wisten was dat het fenomeen al jaren te zien is in Den Haag en dat die bomen er geen schade van lijken te ondervinden. Diezelfde enthousiaste burger heeft daarop de Universiteit van Wageningen geraadpleegd en kreeg het verlossende antwoord van Leo Goudzwaard, een bekend schrijver en deskundige op het gebied van bomen. Het blijkt een oranje alg (Trentepohlia spp.) te zijn die vooral voor komt op essen, maar ook wel op andere boomsoorten. Onder vochtige omstandigheden, dus aan de schaduwzijde van de boomstam, groeit de alg goed. Het komt de laatste jaren vaker voor. Sommige deskundigen schrijven dit toe aan de opwarming van de aarde. Duidelijk is in ieder geval dat het geen gevaar voor de boom oplevert. (tekst integraal overgenomen, foto LvdS, red.)

43 11 LEDEN IN DE KIJKER U kunt in deze rubriek kennismaken met leden van onze KNNV-afdeling. De rubriek wordt verzorgd door Samantha van der Wolf. Renske Minnen stelt zich voor Mijn naam is Renske Minnen en ik ben 28 jaar. Sinds januari dit jaar ben ik lid van de KNNV. Ik heb biologie gestudeerd met als specialisatie ecologie en heb dus veel liefde en passie voor de natuur. Helaas is er in dit vakgebied weinig werk te vinden. Bij de KNNV kan ik, naast mijn huidige baan op de klantenservice van Samsung, toch mijn kennis van de natuur blijven ontwikkelen. Als universitair student mis ik namelijk een beetje de praktische veldkennis. Ik heb een heel brede interesse en nog niet echt een specialisme. Het meest weet ik van planten (o.a. dankzij de plantenwerkgroep) en inmiddels herken ik ook een aantal vogels op zang en uiterlijk. Ik geniet van de duinen, de zee en het strand bij Kijkduin want daar woon ik dicht in de buurt. Daarnaast vind ik Texel erg mooi. Tijdens het plantenweekeinde aldaar heb ik dan ook erg genoten van de rust, ruimte, wadvogels en zoutminnende planten. Mijn favoriete plekken zijn het Kruger National Park en Lajuma Private Nature Reserve, beiden in Zuid-Afrika. In dit laatste park heb ik onderzoek gedaan naar de invloed van apen op de kieming en verspreiding van plantenzaden. Het typische savannelandschap met het bijbehorende wild was prachtig. Mijn mooiste herinneringen zijn oei, zo veel een groep spelende bavianen, een grote roofvogel die 3 meter boven je hoofd cirkelt, een mannetjesleeuw op 5 meter afstand van je open pick-up truck in Zuid-Afrika. Maar ook het werken aan een beheerplan tijdens mijn stage bij Natuurmonumenten, terwijl de reeën voor je raam staan te grazen. Voor de bavianen in Zuid- Afrika heb ik nog steeds een zwak vanwege mijn onderzoek. Naast dat ze heel slim, grappig en baldadig zijn, hebben ze ook nog een grote invloed op het ecosysteem, vooral door de verspreiding van plantenzaden. Mijn meest opmerkelijke ervaring in de natuur of interessante waarneming in 2013? Ik ben nog maar net begonnen bij de KNNV en ging daarvoor niet echt vaak het veld in, op de universiteit heb ik vooral theorie gehad. De kievitsbloemen die ik in het Wilhelminapark zag, vond ik erg mooi. De stinzenplanten (waaronder hele velden vol bloeiende boshyacinten) in landgoed Sorghvliet, prachtig, prachtig!! Ook het buizerdechtpaar in het Westduinpark bij de Laan van Poot maakte veel indruk op me toen ze op een paar meter afstand rondvlogen tijdens de excursie van Vogelbescherming. Daarnaast vond ik het horen van de groene specht, nachtegaal en sprinkhaanrietzanger bijzonder. Je vraagt me tot slot wat ik anderen nog zou willen meegeven? Juist omdat ik voorheen weinig het veld in ging zou ik zeggen: trek erop uit, kijk om je heen, de natuur in je eigen stad en buurt heeft zoveel moois te bieden, dus heb daar eerbied voor en geniet ervan! Maar dat hoef je een KNNV-er niet te vertellen, toch? Tekst en foto's: Renske Minnen.