Beschermingsdossier: Oorlogshospitaal, later sanatorium Sint-Idesbald monument met overgangszone

Transcriptie

1 Beschermingsdossier: Oorlogshospitaal, later sanatorium Sint-Idesbald in Veurne (Houtem), Hondschootebaan 20 monument met INHOUDELIJK DOSSIER INHOUDSTAFEL 1. Beschrijvend gedeelte Historisch overzicht West-Vlaanderen, geteisterd door besmettelijke ziektes Een burgerlijk hospitaal tijdens de Eerste Wereldoorlog Na de Eerste Wereldoorlog Het historisch uitzicht van het oorlogshospitaal en latere sanatorium Beschrijving met inbegrip van de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen Ruimtelijke context Beschrijving erfgoedkenmerken en erfgoedelementen Fysische toestand van het onroerend goed Evaluerend gedeelte Evaluatie van de erfgoedwaarden Historische waarde Architecturale waarde Motivering van het type bescherming Motivering van de afbakening van de bescherming Juridische toestand Beheersvisie Beheersdoelstellingen voor het beschermd onroerend goed Beheersdoelstellingen voor de Bijzondere voorschriften voor het beschermd onroerend goed Toelatingsplichtige handelingen voor het beschermd onroerend goed Toelatingsplichtige handelingen voor de Bronnen Fotobijlage bij het dossier Omgevingsplan bij de bescherming Historisch beeldmateriaal...16 Dossiernummer: 4.001/38025/106.1 Pagina 1 van 16

2 1. BESCHRIJVEND GEDEELTE Voorliggend dossier betreft een adhoc beschermingsdossier dat kadert binnen het thema van het erfgoed van de Eerste Wereldoorlog Historisch overzicht Bakstenen gebouwen, opgetrokken tijdens de Eerste Wereldoorlog als onderdeel van een hospitaalsite dat opgericht was voor de verzorging van achtergebleven burgers in het onbezette deel van België. Dit voormalige hospitaal was in de zomer van 1917 opgericht op het gehucht Doorntje in Veurne (Houtem). Het hospitaal werd tijdens het Bevrijdingsoffensief (september oktober 1918) ook als militair hospitaal gebruikt. Het bleef na de wapenstilstand fungeren als hospitaal ter vervanging van de vele vernielde hospitalen in de frontstreek, vervolgens als sanatorium voor tuberculoselijders West-Vlaanderen, geteisterd door besmettelijke ziektes. Vóór, tijdens en na de Eerste Wereldoorlog kampte de bevolking in België, en zeker in West-Vlaanderen, met hoge sterftecijfers ten gevolge van tuberculose, tyfus en andere besmettelijke of venerische ziektes. Volgens cijfers, weergegeven in het rapport uit 1920 van Dokter Van Boeckel, toenmalig gezondheidsinspecteur in Brugge, kende West-Vlaanderen rond 1913 de hoogste graad van mortaliteit, met 16,9 doden op 1000 inwoners (1). Vooral besmettelijke ziektes, en meer bepaald tuberculose, vormden een belangrijke oorzaak van de hoge sterftecijfers. Tot de vondst van antituberculeuze antibiotica in bleek er maar één methode effectief om van tuberculose te genezen: afzondering in zuivere lucht, absolute rust en de inachtname van een zekere hygiëne onder medisch toezicht. Hiertoe werden sanatoria opgericht, buiten de steden, doorgaans in bebost gebied of aan zee. Deze sanatoria waren voorzien van galerijen, op het zuiden gericht, bedoeld voor rustkuren in ligzetels. De kamers moesten op ruime, goed verlichte en verluchte gangen uitgeven. In België werd het eerste sanatorium opgericht in Bokrijk in 1896 (2). De maatregelen om tuberculose in te perken bij de West-Vlaamse bevolking bleken ondermaats. De vier sanatoria die vóór de Eerste Wereldoorlog in West-Vlaanderen waren opgericht, meer bepaald aan de kust, waren private instellingen die niet toegankelijk waren voor West-Vlamingen. Daarnaast waren er in de provincie slechts twee dispensaria aanwezig, met name in Brugge en Roeselare (3) Een burgerlijk hospitaal tijdens de Eerste Wereldoorlog In het najaar van 1914 geraakte de provincie West-Vlaanderen volledig in de greep van de oorlog. De frontlijn sneed de provincie in twee delen. Hoewel een groot deel van de bevolking gevlucht was, waren er volgens het Amerikaanse Rode Kruis in september 1917 nog burgers achtergebleven in het onbezette België (4). Tijdens de oorlog verslechterden de leefomstandigheden in West-Vlaanderen dramatisch, waardoor het aantal doden ten gevolge van besmettelijke ziektes gevoelig steeg. Cijfergegevens zijn voor West-Vlaanderen onvolledig of niet voorhanden, maar Dokter Van Boeckel stelt in zijn rapport het volgende vast: er was tijdens de oorlog een algemene daling van het aantal geboortes tegenover een algemene stijging van het aantal doden. De kindersterfte nam aan het begin van de oorlog wat af, om vervolgens toe te nemen. De sterfte ten gevolge van tuberculose steeg naarmate de oorlog vorderde. Sterfte ten gevolge van besmettelijke ziektes oversteeg het gemiddelde. Aan het begin van de vijandelijkheden waren er veel gevallen van tyfus, maar dankzij vaccinatiecampagnes in 1915, zowel bij de militairen als bij burgers, kon deze ziekte 1 AR, I 566, 256, VAN BOECKEL 1920, DIERCKX 2005, AR, I 566, 256, VAN BOECKEL 1920, American Red Cross Work for Belgium [ ], 8. Dossiernummer: 4.001/38025/106.1 Pagina 2 van 16

3 ingedijkt worden. De griep, nu gekend als de Spaanse Griep, richtte een grote ravage aan bij de bevolking in Het aantal venerische aandoeningen steeg zienderogen (5). Bovendien was de reguliere medische dienstverlening ten behoeve van de bevolking door de oorlogsomstandigheden weggevallen. Behalve humanitaire en economische aspecten van de gezondheidsproblematiek bij de burgerbevolking, was het zowel voor de Duitse als voor de geallieerde militairen van belang om eventuele besmettelijke ziektes zo snel mogelijk in te dijken Het Sint-Idesbaldhospitaal Tijdens de oorlog kon de achtergebleven burgerbevolking in de noordelijke Westhoek terecht in een klein burgerlijk hospitaal in Sint-Idesbald bij Koksijde (6). Dit hospitaaltje viel onder de bevoegdheid van de Gezondheidsdienst van het Ministerie van Binnenlandse Zaken (7). Het Sint-Idesbaldhospitaal in Koksijde was gericht op de behandeling van besmettelijke ziektes en infectieziektes. Veel aandacht ging naar de bestrijding van de tyfusuitbraak bij de burgerbevolking. In het Sint-Idesbaldhospitaal werden bijvoorbeeld na september 1915 tyfuspatiënten uit de streek rond Ieper opgevangen (8). Er waren nog een beperkt aantal andere medische diensten ten behoeve van de burgerbevolking in het onbezette België, waarvan de belangrijkste wellicht het Sint- Elisabeth hospitaal in Poperinge en de materniteit van Roesbrugge (Poperinge) waren (9). Tijdelijk konden burgers ook in militaire hospitalen verzorgd worden. Daarnaast was er nog een beperkt gamma aan medische dienstverlening voor de burgerbevolking, zoals bijvoorbeeld een mobiele ontsmettingsdienst en de organisatie van grootschalige vaccinatiecampagnes tegen tyfus Het Sint-Idesbaldhospitaal in Houtem In de zomer van 1917 verhuisde het Sint-Idesbaldhospitaal naar het gehucht Doorntje in Houtem, net tegen de Franse grens. De reden voor deze verhuis was de sterke toename van vijandelijke beschietingen boven Sint-Idesbald in de zomer van 1917 (10). Er wordt in de bronnen en literatuur op verschillende wijzen naar deze hospitaalsite verwezen: Doorntje, de Graeyaert, Sint-Idesbald, Leysele of Leisele, Clabank Hoek. Vermoedelijk was er gezocht naar een locatie zo ver mogelijk van het front, buiten het bereik van de vijandelijke artillerie, maar toch nog net op Belgisch grondgebied. Het lijkt er op dat deze redenering ook gold voor de vele andere, voornamelijk militaire diensten die in Houtem gevestigd waren, waaronder het hoofdkwartier van het Belgische leger en een vliegveld. Ook in het naburige Leisele, Wulveringem en Vinkem waren heel wat diensten ingericht, waaronder een schoolkolonie ( School van de Koningin ), een militair hospitaal ( L Océan II ), enzovoort. Het is niet duidelijk of er bewust gezocht werd naar een afgelegen locatie, omdat er in dit hospitaal vooral mensen met besmettelijke ziektes behandeld werden. Het Amerikaanse Rode Kruis was betrokken bij de inrichting van het hospitaaltje bij Doorntje. Het Amerikaanse Rode Kruis was tussen september 1917 en april 1919 heel actief in zowel het bezette als onbezette België, en steunde er instellingen en diensten die ingericht waren ten behoeve van militairen en de achtergebleven burgerbevolking tijdens de oorlog en de eerste naoorlogse jaren (11). De Commissioner for Belgium bij 5 AR, I 566, 256, VAN BOECKEL 1920, 1-12; JANSSENS 2000, Dit betreft het huidige Home Emmaüs, E. Bertrandlaan 8 in Koksijde. VANDEN BUSSCHE 2015, 125; WILLEMS 2007, 9. 7 AR, I 566, 256, VAN BOECKEL 1920, 35; VANDEN BUSSCHE 2015, Dokter Rulot van het Ministerie van Binnenlandse Zaken wordt aangeduid als de verantwoordelijke voor de oprichting van dit burgerlijk hospitaaltje. Het hospitaaltje in Sint-Idesbald stond onder directe leiding van dokter Pierre Nolf. Dokter Nolf werd in het voorjaar van 1917 directeur van het militaire hospitaal Cabour. Zie Onroerend Erfgoed. Digitaal beschermingsdossier DW002429, Domein Cabour (DECOODT H., STROBBE M. & TERMOTE J., 2010). 8 Exilium [ ] Elisabeth Hospitaal [online]. 9 De materniteit van Roesbrugge verhuisde later in de oorlog naar Leisele (Veurne). 10 American Red Cross Work for Belgium [ ], 20; VANDEN BUSSCHE 2015, VAN SCHAICK 1922, , 259. In het totaal zou het Amerikaanse Rode Kruis tussen 12 juni 1917 en 30 juni $ spenderen aan hulp in België of voor de gevluchte Belgische bevolking in het buitenland, Dossiernummer: 4.001/38025/106.1 Pagina 3 van 16

4 het Amerikaanse Rode Kruis, John van Schaick, schrijft over een klein burgerlijk hospitaaltje bij Doorntje nabij Leysele waarvan de inrichting en de oprichting van een deel van de barakken ten bedrage van $ bekostigd werd door het Amerikaanse Rode Kruis (12). Dr. Jacques Roskam wordt genoemd als directeur van het burgerlijke hospitaaltje van Sint-Idesbald, Leisele en Doorntje (13). Het burgerhospitaal van Houtem fungeerde tijdelijk als moederhuis, toen de tijdens de oorlog opgerichte materniteit van Roesbrugge gebombardeerd werd (14). In de week van 16 tot 23 augustus 1918 zouden er elf geboortes plaatsgevonden hebben in het hospitaal bij Doorntje. Op 23 augustus 1918 zou de materniteit naar een militair hospitaal in Leisele verhuisd zijn (15). Zoals hoger vermeld, werden er in het hospitaaltje van het Ministerie van Binnenlandse Zaken inwendige en besmettelijke ziektes behandeld. Het hospitaal beschikte over een bacteriologisch en chemisch laboratorium, dat aanvankelijk ook door het leger werd gebruikt (16). Eind september 1918 werden er bovendien, in voorbereiding tot het Bevrijdingsoffensief, 150 bedden van het burgerlijk hospitaal bij Doorntje voorbehouden voor het Belgische leger (17). Op 9 oktober 1918 werden er, als voorbereiding op de tweede fase van het Bevrijdingsoffensief, nog eens 75 bedden ter beschikking van het leger gesteld (18). Uiteindelijk zouden er hier tussen 27 september 1918 en 24 oktober 1918 in het totaal 71 militairen opgenomen worden, waarvan 27 slachtoffers van gasaanvallen en 39 militairen geïnfecteerd met de Spaanse Griep (19). In de literatuur en de pers wordt het hospitaaltje bij Doorntje vaak foutief aangeduid als een militair hospitaal zonder meer: vermoedelijk is de verwarring ontstaan door dit korte militaire gebruik van het burgerlijke hospitaal Na de Eerste Wereldoorlog Na de oorlog diende de inrichting in Houtem als voorlopig hospitaal ter vervanging van de vele vernielde hospitalen in de Verwoeste Gewesten. Dokter van Boeckel schetst in zijn rapport de toestand op 1 januari 1920 als volgt (20): de inrichting bij Doorntje richtte zich in de eerste plaats op inwendige en besmettelijke ziektes. In het hospitaal waren er ook solferbaden (zwavelbaden) voor de behandeling van schurft, die op maandag en donderdag toegankelijk waren voor de bewoners van de Verwoeste Gewesten. Het hospitaal beschikte eveneens over een mobiele ontsmettingspost die gratis de gemeenten van de Verwoeste Gewesten bediende. Het Ministerie van Binnenlandse Zaken had enkele paviljoenen gereserveerd voor een sanatoriumkuur voor de behandeling van longtuberculose bij inwoners van de provincie. De inwoners van de provincie konden voor een sanatoriumkuur ook nog steeds terecht in twee Belgische sanatoria in Frankrijk, namelijk in Job (departement Puy-de-Dôme) voor de mannen en in Chanay (departement l Ain) voor de vrouwen. Beide sanatoria waren tijdens de oorlog door het Ministerie van Binnenlandse Zaken in Frankrijk ingericht, eveneens met de steun van het Amerikaanse Rode Kruis. waarvan $ voor militaire doeleinden (hospitalen, kantines, cinema s), $ voor hospitalen en medische voorzieningen voor burgers, $ voor de opvang van kinderen (schoolkolonies, materniteiten, bevoorrading), $ voor vluchtelingenwerk (huisvesting, medische voorzieningen, kleding, bevoorrading) en $ voor algemene toezicht en bevoorrading. 12 VAN SCHAICK 1922, , 263. Leisele grenst aan Houtem 13 VAN SCHAICK 1922, 259. Volgens de Académie Royale de Médecine de Belgique was het Roskam die in 1917 het hospitaaltje voor besmettelijke ziektes van Doorntje-Houtem inrichtte. Zie Jacques Roskam [online]. 14 VAN SCHAICK 1922, 153. Volgens van Schaick werd de eveneens door het Amerikaanse Rode Kruis gesteunde materniteit in Roesbrugge gebombardeerd en overgebracht naar Leisele. Toen ook Leisele werd gebombardeerd, werden de patiënten overgebracht naar een deel van het burgerlijk hospitaal in Doorntje. 15 Dit militair hospitaal zou ter hoogte van Houtemstraat 1 gesitueerd zijn. Zie COSSEY 1977, MELIS 1932, MELIS 1932, MELIS 1932, JANSSENS 2000, , AR, I 566, 256, VAN BOECKEL 1920, Dossiernummer: 4.001/38025/106.1 Pagina 4 van 16

5 Vanaf 15 mei 1920 tot 1 februari 1927 stond het hospitaal van Houtem, net als de naburige materniteit van Leisele, onder leiding van Dokter Dewulf (21). Naarmate er meer hospitaalsites heringericht werden in de Verwoeste Gewesten verlegde de focus van de inrichting bij het Doorntje naar een sanatorium voor teringlijders en werden de patiënten van de twee Belgische sanatoria in Frankrijk Job en Chanay overgebracht naar Houtem. Tegen 1926 diende de inrichting bij Doorntje bijna uitsluitend als sanatorium voor tuberculosepatiënten. De provincieraad van West- Vlaanderen had zich op 14 juli 1922 voorgenomen twee sanatoria op te richten in de provincie, één voor mannen en één voor vrouwen. Het sanatorium voor vrouwen werd als eerste opgericht, in Sijsele. Ook het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Volksgezondheid was vragende partij om het sanatorium van Houtem over te laten (22). De uitbating van de site in Houtem, 4 ha 66 are groot, werd op 1 augustus 1926 overgenomen door een maatschappij zonder winstgevend doel, de vzw Sanatorium Sint- Idesbald, met de hulp van de provincie West-Vlaanderen (23). Het was de bedoeling dat deze site zou uitgroeien als sanatorium, exclusief voor mannen, maar in augustus 1926 werden er ook nog vrouwen opgenomen, in afwachting van de voltooiing van de bouw van het nieuwe sanatorium voor vrouwen in Sijsele. Een sanatorium als dit in Houtem bleek nodig te zijn. In 1927 zou er sprake zijn van teringlijders voor de Provincie West-Vlaanderen (24). Voor het jaar 1929 werden volgende cijfergegevens in De Poperinghenaar gepubliceerd (25): begin 1929 werden er 106 tuberculosepatiënten verzorgd in Houtem. Tijdens het jaar 1929 kwamen daar 204 patiënten bij. Van de in totaal 310 patiënten stierven 32 patiënten in het sanatorium en verlieten er 154 de instelling, waardoor er eind december 1929 nog 124 teringlijders overbleven. Een gemiddelde kuur duurde 143 dagen, ongeveer 4 maand en 3 weken. De levensomstandigheden voor de zieken, die grotendeels in houten oorlogsbarakken dienden te verblijven, bleken echter niet comfortabel. Er werden in de loop der jaren meerdere pistes onderzocht voor de oprichting van een duurzaam sanatorium. Uiteindelijk kwam de vzw uit bij de aankoop van het kasteel De Lovie in Proven (Poperinge): deze aankoop voor een bedrag van frank werd door de provincieraad op 5 februari 1929 goedgekeurd (26). Hoewel De Lovie nog niet afgewerkt was, konden de patiënten van Houtem op 21 november 1930 al naar Proven verhuizen (27). De barakken van Houtem werden via een openbare verkoop verkocht, evenals de gronden met de bakstenen gebouwen (28). Eén barak en de toegangspoort tot het sanatorium verhuisden mee naar De Lovie, en zijn er tot op de dag van vandaag bewaard en inmiddels als monument beschermd Het historisch uitzicht van het oorlogshospitaal en latere sanatorium Tijdens de oorlog Het enige teruggevonden iconografische bewijs van het bestaan van het hospitaal tijdens de oorlog is een luchtfoto van 1 augustus 1918 (29). Deze toont een uitgebouwde hospitaalsite, met de twee langwerpige bakstenen gebouwen haaks op de straat en barakken ten noordoosten ervan. De meeste barakken zijn parallel met de straat opgetrokken, bij veel barakken is een kruis op het dak geschilderd. Aan de straatzijde staat er een kleinere houten barak onder zadeldak. 21 K.B. 8/1/1921; PAB, 2014/P.B./1a, Verslagboek van de Beheerraad, 18/12/1926, 8/1/1927. Dokter Dewulf werd later burgemeester van De Panne. 22 De Poperinghenaar, 10/1/ De Poperinghenaar, 25/7/ PAB, 2014/P.B./1d, brief 24/10/ De Poperinghenaar, 13/4/ De Poperinghenaar, 9/2/ De Poperinghenaar, 7/12/ De Poperinghenaar, 14/12/1930, 28/12/ KLM, Collectie militaire luchtfoto s Eerste Wereldoorlog, In t Doorntje N.E. Hondschoote, 1/8/1918. Zie 7. Historisch beeldmateriaal, afbeelding 1. Dossiernummer: 4.001/38025/106.1 Pagina 5 van 16

6 In de naoorlogse periode Voor de naoorlogse site is het historische bronnenmateriaal beperkt tot enkele naoorlogse postkaarten, een boedelbeschrijving uit 1926 en kadastrale mutatieschetsen (30). Na 1 augustus 1918 (cf. de luchtfoto) zijn er nog bakstenen volumes bijgekomen. In de vermelde boedelbeschrijving van 1926 is er sprake van 18 bakstenen gebouwen/ruimtes en 21 houten paviljoenen, allen met eternitplaten bedekt. De bakstenen gebouwen betreffen een verblijfplaats voor de dokter en één voor de aalmoezenier, maar bijvoorbeeld ook een kleine opslagplaats voor tuingerief of een ruimte voor een elektrische centrale. Op naoorlogse postkaarten is te zien hoe het langgerekte bakstenen paviljoen het dichtst bij de straat centraal onder zadeldak een uitsprong kent aan noordelijke zijde, met vensters en wellicht een deuropening (31). Aan zuidelijke zijde is er op de luchtfoto eveneens een uitsprong te zien. Later is net naast deze uitsprong een bakstenen aanbouw gerealiseerd, haaks gesitueerd op het langwerpige paviljoen. Deze bakstenen aanbouw wordt weergegeven op de mutatieschets die in 1932 is opgemaakt naar aanleiding van de verkoop van de site (32). De bakstenen aanbouw diende wellicht als verblijfplaats voor de aalmoezenier. Het hoge gebouw met klokkentoren dat achter het paviljoen te zien is op naoorlogse postkaarten betreft vermoedelijk een houten kapel (33). Bij verbouwingen rond 1959 werd het westelijke deel van dit paviljoen afgebroken. De aanwezige sporen, waaronder gedichte muuropeningen onder streklaag, doen vermoeden dat een deel van de haakse aanbouw verwerkt is in de huidige woning. Het tweede oostelijke paviljoen, waarvan het volume bijna integraal bewaard is en waartegen in een latere fase een lighalle werd gebouwd (zie verder), kent een min of meer centrale uitsprong aan beide zijden van het gebouw, waarbij de uitsprong aan zuidelijke zijde dieper is dan aan noordelijke zijde. Daarnaast zijn er aan de noordelijke zijde ook nog twee kleinere uitsprongen in de vorm van een apsis zichtbaar, waarvan er één bewaard is (34). De muurvlakken van de beide langgerekte volumes waren voorzien van dunne muurpijlers. De dakbedekking bestond uit ruitvormige bitumen leien. Het lijkt aannemelijk dat deze bakstenen volumes de twee paviljoenen bevatten met elf kamertjes ( chambrettes ) voor vrouwen respectievelijk twaalf kamertjes voor mannen, zoals beschreven in de boedelbeschrijving van Er worden in de boedelbeschrijving telkens twee paviljoenen voor een cure d air voor vrouwen respectievelijk voor mannen opgegeven. Een naar het zuiden toe open paviljoen voor openluchtkuur komt vaak voor bij sanatoria voor tuberculoselijders: hier konden ze in ligstoelen genieten van het zonlicht. De boedelbeschrijving laat dus uitschijnen dat er meerdere bakstenen lighallen waren, zoals het bewaarde exemplaar dat het oostelijke verlengstuk vormt van het oostelijke paviljoen. De bewaarde lighalle is evenwel nog niet te zien op een postkaart van Edition Lux, Bruxelles, getiteld Houthem (Veurne) Sanatorium. Algemeen Zicht (35). Op deze postkaart staat een houten barak op de plaats van de bewaarde lighalle, haaks ten aanzien van de bewaarde bakstenen paviljoenen. Een andere postkaart van Edition Lux, Bruxelles, getiteld Houthem (Veurne) Sanatorium. Lighalle, toont dan weer een lighalle met open zijde, met parallel ernaast een houten barak (36). Het is onduidelijk op welk tijdstip de foto s op beide 30 Kadasterarchief West-Vlaanderen, Mutatieschetsen en bijhorende mutatiestaten Veurne, afdeling XI, 1932/6, 1953/32, 1959/10; PAB, 2014/P.B./12f, Inventaris van de inboedel van het Sanatorium Sint-Idesbald De Lovie ; Postkaarten en foto s van het sanatorium [online], (geraadpleegd op 1/10/2015). Deze illustraties zijn opgenomen in het afzonderlijke document met als titel: Hoofdstuk 7. Historisch beeldmateriaal. 31 Zie hoofdstuk 7. Historisch beeldmateriaal: afbeeldingen 4, Ibidem: afbeelding Ibidem: afbeelding Ibidem: afbeeldingen 4, 7, 8, Ibidem: afbeelding Ibidem: afbeelding 9. Dossiernummer: 4.001/38025/106.1 Pagina 6 van 16

7 postkaarten genomen zijn. Het is eveneens niet zeker of de weergegeven lighalle met bijhorende ligweide overeenstemt met de bewaarde lighalle. Naoorlogse postkaarten suggereren dat er na 1 augustus 1918 nog barakken zijn toegevoegd en dat er aan noordoostelijke zijde een tuin met brugje was aangelegd (37). De barakken bevatten meestal een verhoogde lichtstraat en waren geschilderd in afwisselend lichte en donkere stroken. Het zou gaan om witte en groene stroken (38). In de boedelbeschrijving van 1926 wordt een bakstenen morgue (lijkenhuisje) onder eternitplaten vermeld, waarin drie lits anglais, één kruisbeeld, twee kandelaars en één elektrische lamp aanwezig waren (39). Deze beschrijving maakt duidelijk dat hier drie lijken konden ondergebracht worden. Het klein gebouwtje onder tentdak, net naast de woning, wordt door de huidige bewoner aangeduid als lijkenhuisje. Dit gebouwtje werd pas in 1953 op een mutatieschets ingetekend, naar aanleiding van grenswijzigingen van de percelen en nieuwe aanbouwen aan het zuidoostelijke langwerpige gebouw. Dit sluit echter niet uit dat het klein gebouwtje, dat geen groot economisch nut kon hebben en bijgevolg niet erg belangrijk was voor opname in het kadaster, al vroeger was opgetrokken. Het gebouwtje vertoont dezelfde stijlkenmerken als de andere bewaarde oorspronkelijke bakstenen gebouwen, waaronder het gebruik van gele baksteen, bitumen leien en de baksteenarchitectuur met muurpijlers. Het schaliebert aan het dakgebinte doet meer bepaald vermoeden dat dit gebouwtje is opgetrokken op hetzelfde tijdstip als de bewaarde lighalle, waarvan het dakgebinte eveneens met schaliebert is beslagen. De muren zijn witgekalkt, omwille van de hygiënische kenmerken van kalk. Mogelijk is de rechthoekige put in de weide ten oosten van de paviljoenen het restant van de watertoren voor niet drinkbaar water, zoals vermeld in de boedelbeschrijving Beschrijving met inbegrip van de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen Ruimtelijke context De bakstenen gebouwen van het vroegere oorlogshospitaal liggen bij de hoeve op het adres Hondschootebaan 20, op twee kilometer ten zuiden van de dorpskern van Houtem, op het gehucht Graaiaard/Graeyaert. De gebouwen liggen tot op tien meter van de Houtgracht verwijderd, die hier de grens tussen België en Frankrijk vormt. Het betreft grosso modo twee langwerpige bakstenen volumes, haaks op de Hondschootebaan ingeplant, met een smallere, langwerpige aanbouw aan oostelijke zijde, de zogenaamde lighalle. Het volume van het meest oostelijk gelegen gebouw is bijna volledig bewaard. Aan zuidelijke zijde van dit paviljoen zijn rond 1953 aanbouwen gerealiseerd. Het westelijke langgerekte gebouw is ten dele afgebroken, terwijl een deel van een haakse bakstenen aanbouw rond 1959 is verwerkt in een nieuwe hoevewoning. Ter hoogte van deze woning staat ook nog een klein vrijstaand bakstenen gebouwtje onder tentdak, het zogenaamde lijkenhuisje. Ten noorden van de langgerekte volumes zijn later hoevegebouwen opgetrokken Beschrijving erfgoedkenmerken en erfgoedelementen Oostelijk paviljoen met aangebouwde lighalle Het oostelijk gebouw bestaat uit twee delen van één bouwlaag hoog onder zadeldak, met name het oorspronkelijk langwerpig paviljoen uit de oorlog waartegen na de oorlog een lighalle is aangebouwd. 37 Ibidem: afbeeldingen 2, 4, 5, 6, 7, BELLENGE R. 2002, Lits anglais is waarschijnlijk een vrije vertaling van britsen, naar analogie van brits = anglais. Dossiernummer: 4.001/38025/106.1 Pagina 7 van 16

8 Het oostelijk paviljoen is opgetrokken met gele baksteen in halfsteensverband onder zadeldaken bedekt met ruitvormige bitumen leien (40). In de zuidelijke gevel is ook rode baksteen gebruikt. Enkele vierkante schoorstenen zijn bewaard. De muren zijn geritmeerd door muurpijlers van anderhalve baksteen breed en halve baksteen dik. Bijna centraal in dit paviljoen aan westelijke zijde zijn er vermoedelijk negen traveeën, aan oostelijke zijde zeven vormen twee haakse uitsprongen aan weerszijden onder snijdende zadeldaken een kruising, waarbij de uitsprong aan zuidelijke zijde dieper doorloopt. De zuidelijke uitsprong is drie traveeën breed, met drie raamopeningen onder een steekboogvormige streklaag (41). De twee delen, links en rechts van deze uitsprongen, bevatten oorspronkelijk aan noordelijke zijde elk een kleine uitsprong in de vorm van een apsis, maar de westelijke apsis is verdwenen (42). De zijgevel van drie traveeën breed is opgevat als een puntgevel en wordt geritmeerd door lisenen. De deels bewaarde oorspronkelijke muuropeningen bevatten deels bewaard oorspronkelijk schrijnwerk. Het gaat om kozijnconstructies met vierkante roedeverdeling in negen gelijke stukken. Zoals te zien ter hoogte van de kruising van het langgerekte paviljoen met de dwarsvleugel betreft het een eenvoudige kapconstructie, bestaande uit een sporenkap met nokgording, steunend op makelaars, die op hun beurt steunen op metalen trekbalken (43). De bitumen leien liggen rechtstreeks op dit dakgebinte. De plafonds bestaan uit rinkellatten, aan de onderzijde bestreken met een kalklaag. De oorspronkelijke indeling met één gang, waarop de kleine kamertjes uitgeven, is ten dele bewaard (44). De kleine kamertjes zijn afgesloten met opgeklampte deuren en bevatten telkens rug aan rug een schoorsteen met eenvoudige, met hout beklede schoorsteenmantel en bovenaan een trekgat (45). De reliëfvlakken in de muren naast de schoorsteen waren wellicht de plaats waar de wastafel met spiegel bevestigd waren. De originele vloertegels met ingelegde kruisvormige motieven zijn grotendeels in de gang en kamertjes bewaard. Er zijn sporen van afwerkingslagen op bestaand pleisterwerk. In het verlengde van dit gebouw is aan oostelijke zijde een smallere aanbouw gerealiseerd van vermoedelijk acht traveeën, eveneens onder zadeldak bedekt met ruitvormige bitumen leien. Dit is de naoorlogse lighalle. Opvallend bij deze aanbouw zijn de steunberen die de noordelijke muur om de twee muurpijlers versterken (46). De oostelijke zijgevel is uitgewerkt als een puntgevel, deels opgetrokken in staand verband (47). Deze gevel is geritmeerd door twee verdiepte muurvlakken die bovenaan rondbogig zijn afgewerkt. Het meest zuidelijke muurvlak bevat een rondboogvenster (kozijnconstructie) met gekleurd glas: twee van de oorspronkelijk vier glassegmenten zijn bewaard, in donkerrode respectievelijk groene kleur. Het is onduidelijk in hoeverre de oorspronkelijke houten wand met openingen bewaard gebleven is aan zuidelijke zijde, maar het lijkt ernaar dat minimum een deel van de oorspronkelijke houten structuur bewaard is. In de lighalle bestaat de kapconstructie uit een gordingenkap met trekbalken op afwisselend brede en smalle stijlen (48). De beplanking van de wanden is aangebracht in de uitsparing tussen de smalle stijlen en de muurplaat van de dakkap. Het dakgebinte is beslagen met schaliebert, waarop de bitumen leien rusten. De lighalle is in meerdere ruimtes verdeeld via houten wanden. De vloer bestaat uit rode tegels. 40 Zie Bijlage 4. Fotoregistratie van de fysieke toestand bij het ministerieel besluit: foto s 1, 2, 3, 4, 5, Ibidem: foto Ibidem: foto Ibidem: foto Ibidem: foto Ibidem: foto s 12, Ibidem: foto Ibidem: foto s 4, Ibidem: foto 9. Dossiernummer: 4.001/38025/106.1 Pagina 8 van 16

9 Westelijk paviljoen met restanten aanbouw Van het westelijk langgerekte gebouw zijn zes en een deel van de zevende en achtste travee bewaard (49). De zuidelijke zijde is grotendeels opgetrokken met rode baksteen. Het bewaarde deel van dit gebouw kent min of meer dezelfde kenmerken als het oostelijke paviljoen. Ook hier is een deel van de oorspronkelijke indeling met één gang, waarop de kleine kamertjes uitgeven, bewaard. Ter hoogte van de nu verdwenen centrale uitsprongen werd later een bakstenen aanbouw gerealiseerd aan zuidelijke zijde Lijkenhuisje Dit is een klein gebouwtje met vierkante plattegrond onder tentdak, bedekt met ruitvormige bitumen leien op houten schaliebert (50). Centraal bovenaan in het dak zit een kleine opening, evenals een klein dakvenstertje aan oostelijke zijde. Alle buitenmuren zijn voorzien van lisenen, behalve aan zuidelijke zijde, waar de muurpijlers grotendeels zijn afgebroken voor een recentere, lagere aanbouw. Aan noordelijke zijde zit centraal een toegang met houten deur, aan de bovenzijde met beglazing in rechthoekige roedeverdeling. Deze deur wordt geflankeerd door twee kleine venstertjes, zijnde kozijnconstructies ingevuld met raampjes met rechthoekige roedeverdeling. Op de binnenmuren is een witte kalklaag aangebracht. De originele vloertegels met ingelegde kruisvormige motieven zijn in het lijkenhuisje bewaard Fysische toestand van het onroerend goed Het betreft heel eenvoudige baksteenarchitectuur van inmiddels een eeuw oud. Doorheen de jaren zijn deze bakstenen gebouwen gebruikt en aangepast in functie van nieuwe doelstellingen (landbouw, opslagruimte), maar niettemin is de originele structuur en architectuur op vele plaatsen bewaard. De bewaarde bakstenen paviljoenen en het lijkenhuisje worden waterdicht en winddicht gehouden. De gebouwen hebben te lijden onder achterstallig onderhoud. 2. EVALUEREND GEDEELTE 2.1. Evaluatie van de erfgoedwaarden Historische waarde De site vormt, als overblijfsel van een burgerlijk oorlogshospitaal, een zeldzame historische getuige van de zware oorlogsomstandigheden waarin de achtergebleven burgerbevolking in het onbezette België diende te leven en de problematiek van de beperkte medische voorzieningen waarmee ze er geconfronteerd werd. Volgens het Amerikaanse Rode Kruis waren er in september 1917 zo n burgers achtergebleven in het onbezette België. Door de oorlogsomstandigheden waren de reguliere medische voorzieningen voor de burgerbevolking weggevallen, dit terwijl deze bevolking door de oorlogssituatie net meer nood had aan medische verzorging, niet enkel ten gevolge van het oorlogsgeweld, maar ook omdat besmettelijke ziektes zoals tyfus en tuberculose veel slachtoffers maakten. Medische voorzieningen voor deze burgerbevolking waren zeldzaam: in de frontstreek rond Ieper vormde het Elisabeth hospitaal in Poperinge de belangrijkste medische inrichting. Voor de noordelijke Westhoek was dit het Sint-Idesbaldhospitaal van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, dat eerst in Sint-Idesbald bij Koksijde was gevestigd, maar later in de oorlog verhuisde naar de nieuw opgerichte hospitaalsite in Houtem. Daarnaast was er nog een materniteit 49 Ibidem: foto Ibidem: foto s 8, 14, 15. Dossiernummer: 4.001/38025/106.1 Pagina 9 van 16

10 in Roesbrugge, dat later omwille van bombardementen naar Leisele en zelfs tijdelijk naar het hospitaaltje in Houtem verhuisde. Bij hoge nood kon de bevolking ook beperkt terecht in militaire hospitalen. Maar deze regel gold ook andersom: bij hoge nood, zoals tijdens het Bevrijdingsoffensief in september en oktober 1918, werd een deel van het hospitaal in Houtem voorbehouden voor militairen. De contextwaarde, meer bepaald de historische contextwaarde van het hospitaaltje in Houtem is hoog, door haar inplanting vlak tegen de Franse grens. Houtem lag, net zoals de naburige gemeentes, buiten het bereik van het gros van de vijandelijke artillerie, waardoor hier heel wat diensten gevestigd werden, zowel van burgerlijke als van militaire aard. Veel sporen van de drukke activiteiten in deze regio tijdens de oorlogsjaren zijn er niet meer. Een belangrijke reden hiervoor is dat de meeste sites wellicht uitgebouwd waren met weinig duurzame houten barakken. Wel nog bewaard is de inmiddels als monument beschermde en gerestaureerde bakstenen Pouponnière van de School van de Koningin in het naburige Wulveringem, dat getuigt van een ander facet van de moeilijke oorlogsomstandigheden voor de achtergebleven burgerbevolking, met name de opvangproblematiek van de achtergebleven kinderen in de frontstreek. Mogelijk werd er voor de localisatie van het hospitaaltje uitgekeken naar een afgelegen locatie, aangezien er veel mensen met besmettelijke ziektes behandeld werden. Het oorlogshospitaal heeft een belangrijke historische waarde, omdat het getuigt van de enorme inspanningen die het Amerikaanse Rode Kruis vanaf september 1917 tot in 1919 in België leverde. Dit Amerikaanse Rode Kruis financierde infrastructuur en activiteiten ten behoeve van (geallieerde) militairen en burgers, in België of voor de gevluchte Belgische bevolking in het buitenland. Hoewel veel Amerikaanse steun niet resulteerde in tastbare sporen, zijn enkele getuigen van deze Amerikaanse weldadigheid vandaag de dag nog zichtbaar, zoals bij de bakstenen gebouwen van het oorlogshospitaal in Houtem, bij de Pouponnière van de School van de Koningin in Wulveringem of bij het eveneens beschermde hospitaal in Wervik, dat na de oorlog was opgericht met de steun van het Amerikaanse Rode Kruis. Het hospitaal in Houtem getuigt, net zoals het naoorlogse hospitaal in Wervik van de moeilijke leefomstandigheden in de Verwoeste Gewesten in de eerste naoorlogse jaren. Omdat er nog geen andere hospitalen beschikbaar waren de meeste vooroorlogse hospitalen in de frontstreek waren vernield diende het oorlogshospitaal van Houtem verder te functioneren als medische inrichting. Het oorlogshospitaal in Houtem heeft een belangrijke historische erfgoedwaarde, omdat het getuigt van de problematiek van besmettelijke ziektes waarmee de bevolking tijdens en na de Eerste Wereldoorlog werd geconfronteerd. Het Sint-Idesbaldhospitaaltje was in eerste instantie bedoeld voor de behandeling van besmettelijke ziektes en infectieziektes. Ziektes, zoals tuberculose en tyfus, die vóór de oorlog al lelijk huisgehouden hadden op het West-Vlaamse platteland, namen door de barre oorlogsomstandigheden niet af, integendeel. Vóór de oorlog was de verzorging van tuberculosepatiënten in West- Vlaanderen ondermaats. Ondanks de nabijheid van de kust was er in West-Vlaanderen bijvoorbeeld geen enkel sanatorium beschikbaar voor de behandeling van tuberculose bij de eigen bevolking. Ook na de oorlog lag de focus van het Sint-Idesbaldhospitaal op de verzorging van besmettelijke ziektes. Enkele paviljoenen waren gereserveerd voor de behandeling van longtuberculose. Geleidelijk aan zou het hospitaaltje zich volledig richten op de behandeling van tuberculose en werden Belgische teringlijders uit buitenlandse sanatoria naar Houtem overgebracht. Ondanks de weinig comfortabele leefomstandigheden de meeste patiënten dienden te verblijven in houten oorlogsbarakken groeide het Sint-Idesbaldhospitaal in de jaren 1920 uit tot het enige sanatorium voor mannelijke tuberculosepatiënten in West-Vlaanderen. De bewaarde lighalle en het dodenhuisje vormen een authentieke getuige uit de periode dat de site als sanatorium werd gebruikt. Dat een sanatorium broodnodig was, getuigen de cijfers Dossiernummer: 4.001/38025/106.1 Pagina 10 van 16

11 uit 1929: er werden in dat jaar 310 patiënten opgevangen, waarvan er 32 stierven in het sanatorium. Uiteindelijk zou het sanatorium van Houtem in 1930 verhuizen naar het nieuw ingerichte sanatorium in het kasteel De Lovie in Proven (Poperinge). Eén barak en de toegangspoort van de site in Houtem verhuisden mee naar Proven, en werden daar in 2009 als monument beschermd Architecturale waarde Het oorlogshospitaal in Houtem heeft een belangrijke architecturale waarde, omdat het getuigt van de eenvoudige architectuur, die kenmerkend is voor de bakstenen gebouwen die tijdens de Eerste Wereldoorlog werden opgetrokken in het onbezette België ten behoeve van militairen en burgers. Tijdens de oorlog ontwikkelden zich heel wat militaire diensten in en rond de frontzone, zoals militaire hospitalen, onderkomens voor manschappen, opslagplaatsen, enzovoort. Daar waar mogelijk werden deze gehuisvest in bestaande gebouwen, zoals scholen, hotels of villa s. Door vijandelijke beschietingen was dit bestaand gebouwenpatrimonium niet steeds veilig meer. Nieuwe infrastructuur diende opgericht te worden op nieuwe locaties, verder van het front verwijderd. Hierbij werd in eerste instantie gebruik gemaakt van eenvoudige constructies zoals tenten of houten barakken. Er werden ook heel wat bakstenen gebouwen opgetrokken zoals onderkomens voor officieren en manschappen (51). Er verschenen bakstenen militaire keukens, zoals het als monument beschermde keukentje aan de Gapaard in Pollinkhove (Lo-Reninge). Militaire medische voorzieningen werden ondergebracht in nieuw opgerichte tentenkampen of barakken. Op deze sites werden geleidelijk aan ook bakstenen gebouwen opgetrokken. Het befaamde hospitaal l Océan in De Panne illustreert dit goed: in de zomer van 1917 verhuisde dit hospitaal naar Vinkem. In een nu verdwenen centraal bakstenen gebouw van L Océan 2 werden onder meer de operatiekwartieren ingericht (52). De eenvoudige dunne muren met kenmerkende lisenen en ruitvormige bitumen leien op het dak zoals authentiek bewaard bij de langwerpige paviljoenen en het lijkenhuisje zijn bijvoorbeeld ook terug te vinden bij bakstenen militaire barakken of keukens in bijvoorbeeld Koksijde of Alveringem, zoals te zien op gepubliceerde foto s (53). Het als monument beschermde militaire keukentje in Pollinkhove (Lo-Reninge) vertoont dezelfde kenmerken. De eenvoudige bewaarde baksteenarchitectuur is met andere woorden representatief voor de bakstenen infrastructuur die tijdens en kort na de oorlog werd opgetrokken. De spaarvelden onder rondboog met het rondboogvenster wijzen er anderzijds op dat men bij de bouw van de lighalle een zekere architecturale kwaliteit wenste na te streven. Dat het om een medische inrichting gaat, is duidelijk herkenbaar in de deels bewaarde planindeling van de bakstenen gebouwen. Het betreft langwerpige paviljoenen, telkens bestaande uit een gang waarop kleine kamertjes uitgeven. De halfopen, naar het zuiden gerichte lighalle getuigt van het naoorlogs gebruik van de site als sanatorium. Sanatoria werden in die tijd uitgerust met open, zuidwaarts gerichte galerijen voor rustkuren op ligstoelen. Ook het kleine lijkenhuisje dateert uit de naoorlogse periode. Het aanbrengen van een witte kalklaag op de binnenmuren van het lijkenhuisje is ingegeven omwille van de ontsmettende kenmerken van kalk Motivering van het type bescherming In dit beschermingsvoorstel worden de gebouwen, die opgetrokken zijn in functie van het oorlogshospitaal of het naoorlogse hospitaal/sanatorium, en bijgevolg erfgoedwaarden bezitten, beschermd als monument. Dit betreft meer bepaald de bakstenen 51 Zie bijvoorbeeld Wackenier 2006, 123, Janssens 2014, Vanden Bussche 2015, 190, 301. Wackenier 2006, 157. Dossiernummer: 4.001/38025/106.1 Pagina 11 van 16

12 paviljoenen van het oorlogshospitaal met aan oostelijke zijde de later aangebouwde lighalle en het lijkenhuisje. Een bescherming als monument beoogt het optimale behoud van de aanwezige erfgoedwaarden. Gebouwen die na 1932 zijn toegevoegd in functie van de landbouwuitbating worden niet als monument beschermd. Hoewel in het later opgetrokken woonhuis een deel van een haakse aanbouw uit de periode van het hospitaal/sanatorium is verwerkt, zijn de erfgoedelementen te fragmentair om een bescherming als monument te verantwoorden. Rond de gebouwen die als monument ter bescherming worden voorgesteld, wordt een afgebakend. Door het instellen van deze wordt gepoogd de relatie tussen de naar het zuiden georiënteerde lighalle en de Houtgracht te vrijwaren, evenals het tracé van de nog steeds bestaande toegangsweg. De afbakening van de moet het eveneens mogelijk maken het zicht op de paviljoenen en de relatie tussen de verschillende waardevolle gebouwen te bewaken Motivering van de afbakening van de bescherming In dit beschermingsvoorstel worden de oorspronkelijke gebouwen, die opgetrokken zijn in functie van het oorlogshospitaal of naoorlogse hospitaal/sanatorium, en bijgevolg erfgoedwaarde bezitten, als monument voorgesteld: de langgerekte bakstenen paviljoenen, met aan oostelijke zijde de later aangebouwde lighalle, allen deel van het perceel 424k en het lijkenhuisje, deel uitmakend van perceel 424h. Gebouwen die na 1932 zijn toegevoegd in functie van de landbouwuitbating, zijnde het woonhuis ten westen van het deels bewaarde westelijke paviljoen en de latere aanbouwen aan zuidelijke zijde van het oostelijke paviljoen, allen eveneens deel uitmakend van het perceel 424k, en de later gerealiseerde aanbouw aan de oostelijke zijde van het lijkenhuisje, deel van het perceel 424h, worden niet als monument beschermd. Rond de gebouwen die als monument ter bescherming worden voorgesteld, wordt een afgebakend, met name de volledige percelen 429c en 429d, de latere aanbouwen (woonhuis, aanbouwen aan zuidelijke zijde van het oostelijke paviljoen) op het perceel 424k, het perceel 424h exclusief het lijkenhuisje, en het deel van het perceel 423k dat de toegangsweg omvat Juridische toestand Gelegen in landschappelijk waardevol agrarisch gebied. Geen APA, BPA of RUP van toepassing. Opgenomen in de databank Inventaris Onroerend Erfgoed, ID-nummer Niet opgenomen in de vastgestelde inventaris. Gelegen binnen de geplande ruilverkaveling Zandleemplateau van Izenberge. 3. BEHEERSVISIE 3.1. Beheersdoelstellingen voor het beschermd onroerend goed De bescherming beoogt het behoud van de bewaarde bakstenen paviljoenen met aangebouwde lighalle en het lijkenhuisje, allen opgetrokken in functie van het oorlogshospitaal en het naoorlogse sanatorium. De algemene doelstelling van de bescherming is meer bepaald het behoud van de erfgoedkenmerken en -elementen die de basis vormen voor de erfgoedwaarden, waaronder de bewaarde structuur en de typerende indeling van de bakstenen paviljoenen (lange gang, aansluitende kamers spiegelsgewijs aan mekaar gekoppeld), de structuur van de lighalle met open houten wand, het behoud van dakstructuur met de Dossiernummer: 4.001/38025/106.1 Pagina 12 van 16

13 dakbedekking met ruitvormige leien, het behoud en onderhoud van het oorspronkelijke schrijnwerk, het behoud van de bewaarde cementtegels en de bewaarde schoorstenen. Ook de structuur van het lijkenhuisje, inclusief dakbedekking, schrijnwerk en vloertegels, dient behouden te blijven. De erfgoedwaarden van de paviljoenen met lighalle en het lijkenhuisje zouden versterkt kunnen worden door het verwijderen van latere aanbouwen en het herstel van de oorspronkelijke baksteenarchitectuur, de oorspronkelijke muuropeningen en de oorspronkelijke afwerking. Bij herstel kan eventueel ook overwogen worden om de verdwenen uitsprong aan noordelijke zijde van het meest oostelijke paviljoen te reconstrueren op basis van historische informatie Beheersdoelstellingen voor de De beoogt de relatie tussen de naar het zuiden georiënteerde lighalle en de Houtgracht te vrijwaren, evenals het tracé van de nog bestaande toegangsweg. De beoogt eveneens het zicht op de paviljoenen en de relatie tussen de verschillende waardevolle gebouwen te bewaken Bijzondere voorschriften voor het beschermd onroerend goed De zakelijkrechthouder en de gebruiker van een beschermd goed zijn verplicht de instandhouding en het onderhoud ervan te verzekeren door: 1 het goed als een goede huisvader te beheren en de nodige voorzorgsmaatregelen te nemen tegen schade ten gevolge van brand, blikseminslag, diefstal, vandalisme, wind of water; 2 de toestand van het goed regelmatig te controleren; 3 regulier onderhoud uit te oefenen; 4 onmiddellijk passende consolidatie- en beveiligingsmaatregelen te nemen in geval van nood Toelatingsplichtige handelingen voor het beschermd onroerend goed Voor de gebouwen opgenomen in de bescherming zijn volgende handelingen toelatingsplichtig: 1 het plaatsen, slopen, verbouwen of heropbouwen van een constructie; 2 het verwijderen, vervangen, wijzigen of verstevigen van constructieve elementen; 3 het verwijderen, vervangen of wijzigen van historische materialen en het toepassen van behandelingen met als doel de historische materialen te reinigen, te herstellen, te verduurzamen of te beschermen tegen verweer en aantasting; 4 het uitvoeren van de volgende werken aan het dak en de buitenmuren van constructies: a) het verwijderen, vervangen of wijzigen van dakbedekking en gootconstructies; b) het verwijderen van voegen en het hervoegen; c) het aanbrengen, verwijderen, vervangen of wijzigen van de kleur, textuur of samenstelling van de afwerkingslagen; d) het aanbrengen, verwijderen, vervangen of wijzigen van buitenschrijnwerken, deuren, ramen, poorten, beslag, hang- en sluitwerk; e) het aanbrengen, verwijderen, vervangen of wijzigen van aard- en nagelvaste elementen, smeedijzer en beeldhouwwerk, inclusief nieuwe toevoegingen; f) het aanbrengen van opschriften, publiciteitsinrichtingen of uithangborden met uitzondering van verkiezingspubliciteit en met uitzondering van publiciteitsinrichtingen, waarbij wordt bekendgemaakt dat het goed te koop of te huur is, op voorwaarde dat de totale maximale oppervlakte niet meer bedraagt dan 4 m². Dossiernummer: 4.001/38025/106.1 Pagina 13 van 16

14 Voor het interieur: 1 het uitvoeren van destructief materiaaltechnisch onderzoek; 2 het uitvoeren van structurele werken en het toevoegen van nieuwe structuren; 3 het verwijderen, vervangen of wijzigen van historische materialen en het toepassen van behandelingen met als doel de historische materialen te reinigen, te herstellen, te verduurzamen of te beschermen tegen verweer en aantasting; 4 het verwijderen, vervangen of wijzigen van plafonds, gewelven, vloeren, binnenschrijnwerken, inclusief de al dan niet figuratieve beglazing, hang- en sluitwerk; 5 het bepleisteren van niet-bepleisterde elementen of het bepleisteren met een andere samenstelling of textuur, alsook het ontpleisteren van bepleisterde elementen; 6 het beschilderen van ongeschilderde elementen of het schilderen in andere kleuren of kleurschakeringen of met een andere verfsoort dan de aanwezige. Er is geen toelating vereist voor het onmiddellijk nemen van passende consolidatie- en beveiligingsmaatregelen in geval van nood, noch voor de uitvoering van regulier onderhoud van beschermde goederen Toelatingsplichtige handelingen voor de Voor de percelen, die deel uitmaken van de, zijn volgende handelingen toelatingsplichtig: 1 het plaatsen, slopen, verbouwen of heropbouwen van een constructie; 2 het uitvoeren van volgende omgevingswerken: a) het plaatsen of wijzigen van bovengrondse nutsvoorzieningen en leidingen; b) het plaatsen of wijzigen van afsluitingen, met uitzondering van gladde schrikdraad en prikkeldraad ten behoeve van veekering; c) het aanleggen, structureel en fundamenteel wijzigen of verwijderen van wegen en paden; d) het aanleggen of wijzigen van verharding met een minimale gezamenlijke grondoppervlakte van 30 m² of het uitbreiden van bestaande verhardingen met minimaal 30 m², met uitzondering van verhardingen geplaatst binnen een straal van 30 m rond een vergund of een vergund geacht gebouw. 4. BRONNEN - Algemeen Rijksarchief Brussel, Inventaris van het archief van het Ministerie van Volksgezondheid en van het Gezin. Bestuur van Volksgezondheid, I 566, Dossier inzake een project van dr. Van Boeckel, gezondheidsinspecteur in Brugge, tot oprichting van dispensaria van sociale hygiëne in het geteisterde oorlogsgebied van West-Vlaanderen, , 256, VAN BOECKEL 1920: Avant-projet de création de dispensaires d Hygiène sociale dans la zone dévastée de la Flandre Occidentale (niet gepubliceerd rapport). - Algemeen Rijksarchief Brussel, Ministerie van Volksgezondheid, I 352, Koninklijke en Ministeriële besluiten, 60, K.B. 8/1/ Archief Provincie West-Vlaanderen, Private Archieven van de Provincie West- Vlaanderen, De Lovie, 2014/P.B./12j, Stukken betreffende het ontwerp van de afstandsakte voor het domein in Houtem door Sanatorium Sint-Idesbald De Lovie, 21 juni 1930; 2014/P.B./1a, Vereniging zonder Winstgevend Doel Sanatorium Sint-Idesbald, Verslagboek van den Beheerraad; 2014/P.B./12f, Inventaris van de inboedel van het Sanatorium Sint-Idesbald De Lovie ; 2014/P.B./1d, brief 24/10/ Kadasterarchief West-Vlaanderen, Mutatieschetsen en bijhorende mutatiestaten Veurne, afdeling XI, 1932/6, 1953/32, 1959/10. - Koninklijk Legermuseum Brussel, Collectie militaire luchtfoto s Eerste Wereldoorlog, In t Doorntje N.E. Hondschoote, 1/8/1918. Dossiernummer: 4.001/38025/106.1 Pagina 14 van 16