Nieuw-Moscou: achtergronden van een streekdorp.

Transcriptie

1 Nieuw-Moscou: achtergronden van een streekdorp. Albert Metselaar Dinsdag 21 juni 2005 werd Moscou uitgeroepen tot het tiende dorp in de gemeente Hoogeveen. Als symbolische geboortedaad werd het naambord onthuld, door burgemeester Urlings en Jans Scholing. Een dorp dat direct al werd beloond met een prachtig geschilderd dorpswapen, dat onder het naambord hing. Gevonden op internet door schilderes Koosje Zomer. Een wapen met een vermoedde hoge ouderdom, maar achteraf bleek de auteur van dit artikel ook de ontwerper van dat wapen te zijn. Het 10 e dorp van de gemeente Hoogeveen heeft lang op die erkenning moeten wachten. Er is al zolang menselijke activiteit in dit gebied, dat de geschiedenis raakvlakken heeft met alle perioden van de geschiedenis van Drenthe. Zolang er mensen zijn in Nederland, waren ze ook hier. De geschiedenis van Moscou kunnen we laten beginnen in het verre verleden, toen groepen jagers van de Homo Erectus of de Neanderthaler zich ophielden in de gebieden die we nu kennen als Drenthe en Overijssel. We kunnen de officieel geregistreerde stukjes bewerkte vuursteen noemen, die hier in de buurt werden gevonden en de aanwezigheid van de steentijdmens bewijzen. We kunnen ook wijzen op de veenroute langs het Riegmeer, waardoor mensen het veel later ontstane veengebied bezochten. Maar als we geschiedenis beschouwen als de beschreven weergave van menselijke activiteiten, moeten we dat allemaal onder de prehistorie laten vallen en hier buiten beschouwing laten.

2 Officieel geregistreerde archeologische vondsten uit de omgeving van het Zuideropgaande: De geschiedenis van de huidige gemeente Hoogeveen valt uiteen in twee delen, die van het zand en die van het veen. Die van het zand (Pesse, De Weide) valt samen met die van de marken en de aansturing door het klooster van Ruinen. Er is sprake van doorlopende menselijke activiteit, van de prehistorie tot aan het heden. De geschiedenis van het veen begint in Ook de geschiedenis van Nieuw-Moscou begint dan. Geschiedenis begint namelijk waar de eerste geschreven bronnen beginnen. In 1551 werd een uitgestrekt veengebied verkocht, van de Wolfskuilen tot aan de Reest, door de boeren van Meppen aan drost van Drenthe Reinolt van Burmania en zijn vrouw Liesbeth van Braekel. Ook het gebied van het huidige Nieuw-Moscou viel daaronder. In 1631 werd dat hele gebied samengevoegd met een stuk veen dat in 1625 en 1630 al was gekocht, en ontstond het gebied dat we leren kennen als de 5000 Morgen. Het was nog maar een theoretische samenvoeging, want een deel van de eigenaren van de venen van de erven Burmania waren niet akkoord. Uiteindelijk werden ze gedwongen om hun bezittingen af te staan en samen te latenvoegen met de in 1625 en 1630 gekochte venen en ondergronden. Het gevolg was dat het dorp Hoogeveen, op de noordwestelijke hoek van het gebied, de hoofdplaats werd. De eigenaren van de venen van Burmania wilden beginnen met afgraven op de zuidkant van het gebied. Niet de huidige Hoogeveensche Vaart maar een gekanaliseerde Reest moest de afvaart van de turf regelen. Waren de eigenaren van de venen van Burmania de winnaars van de processen geworden, dan was niet het dorp Hoogeveen maar het huidige Nieuw-Moscou het punt geweest waar de vervening op gang werd gebracht. Het hoofddorp. Processen, veel ruzie, jarenlang, en geen schop in de grond. Al die tijd gebeurde er nog niets in het huidige Nieuw-Moscou. Het veen groeide door, het water van het Riegmeer klaterde verder, dat was alles. We moeten voor de eerste menselijke activiteiten in de beschreven geschiedenis naar het jaar 1637 na Christus. Binnen de Algemene Compagnie van de 5000 Morgen was een breuk ontstaan. Er ontstond een krachtige groep Leidse aandeelhouders, die wel verder wilden, maar alleen als afzonderlijke organisatie. Ze richtten op 1 maart 1635 te Leiden de Hollandse Compagnie op, die een deel van de venen en ondergronden van de Compagnie van de 5000 Morgen zou gaan beheren. In 1637 tekende Steven van Broeckhuijsen een kaart van de venen en gronden die ze overgenomen hadden. Nieuw-Moscou ligt binnen hun gebied. Dat jaar wordt begonnen met de aanleg van greppels rond het gebied, om aan te geven waar de grenzen ervan lagen. Zo vinden we in 1637 de mens voor het eerst aan het werk bij Nieuw- Moscou, als hij spittend en wel een omtrekkende beweging om het gebied maakt. verscheept. De oude bodem ligt dus weer helemaal open. De geschiedenis van Moscou is sterk bepaald door de strijd om de zuidgrens van Drenthe en hoe die in het nadeel van Hoogeveen uitviel. Toen in 1637 de greppels om het gebied van de Hollandsche Compagnie werden gegraven, lag de aangegeven zuidgrens honderden meters ten zuiden van de uiterste zuidpunt van de gemeente Hoogeveen en liep recht naar het oosten.

3 Jan Crul, schulte van Hardenberg, kreeg de 10e augustus 1637 verlof om de arbeiders aan de greppel met de sterke arm te dwingen hun werk te staken. Onderschulte Veldman werd erop af gestuurd. De staten van Drenthe kregen te horen dat ze Overijssels grondgebied zouden moeten eerbiedigen. Echtens-Hoogeveen werd echter sterk door de Drentse staten gesteund. Al op de 31e augustus 1637 kwam van hen het bericht dat de arbeiders gewoon door konden graven. Volgens hen zou de zuidgrens van Drenthe, Hoogeveen, nog veel zuidelijker liggen dan waar men toen al aan het graven was. Het merenpatroon van Op de randen van de meren zien we bomen staan. Het blauwe gebied is het veengebied van de Compagnie van de 5000 Morgen, volgens de Perfecte Kaart van De nummers geven de plaats weer van de huidige dorpen: Noordscheschut (1), Hollandscheveld (2), Elim (3) en Nieuwlande (4), Hoogeveen (5), Nieuw- Moscou (6) en tot slot Nieuweroord (7). Pas op 24 maart 1648 werd er een voorlopige grens in het gebied vastgesteld, en wel zoals deze in 1637 afgegreppeld was. De eigenaren van de Hollandsche Compagnie wilden geen risico lopen. Ze dwongen de toenmalige Heer van Echten tot een gebiedsruil, waardoor de Hollandsche Compagnie een noordelijker complex kreeg en de familie Van Echten de omstreden zuidelijke venen. Zo kwam het gebied waar zo n 100 jaar later de zuidpunt van het Zuideropgaande uitgegraven zou worden, het oorspronkelijke Moscou, buiten het Hollandsche Veld te liggen. Het lag in wat men het Ritmeestersveld noemde, naar een Van Echten die ritmeesters was. Deze ritmeester, Hendrik van Echten, kon zijn financiële verplichtingen ten aanzien van de Algemene Compagnie van 5000 Morgen niet nakomen. Na een reeks van twisten met zijn erfgenamen werd het Ritmeestersveld in 1693 algemeen bezit van alle participanten van de hele Algemene Compagnie van 5000 Morgen. Deze verdeelden het in 1746 onder alle kleine compagnieën die toentertijd bestonden en het gebied raakte totaal versnipperd. Maar dat maakte niet veel uit. Uiteindelijk zou het namelijk grotendeels verloren gaan. In het voorjaar van 1776 begon het conflict voor de zoveelste keer op te lopen, doordat de boeren uit Lutten en Ane boekweitenland inzaaiden en verkochten in het gebied dat de Drenthen al vanaf 1637 had toebehoord. De mensen uit Overijssel tekenden trouwens kaarten waarop de zuidgrens van Drenthe zo hoog lag, dat heel Moscou en Elim aan hen toeviel. De grenskwestie bleef onrust veroorzaken en alle pogingen om deze te regelen waren voorlopig

4 nog tevergeefs. Het geschil leek uiteindelijk een ware oorlog te worden. Op 29 augustus 1790 zouden mensen uit Overijssel een strooptocht houden op de akkers van de Hoogeveners, rond waar nu Moscou en Elim ligt, zo vernam men bij geruchte. Dat was op een zondag. Er werd een waar leger van zo n 100 bewoners van Hoogeveen en de omliggende velden op de been gebracht, allemaal eigenaren van venen in het bedreigde gebied. Maar ze kwamen te laat. Een groep van 40 man en vier wagens, onder leiding van de schulte of de onderschulte van Hardenberg, had de rijpe boekweitenvelden inmiddels al kaal gemaaid. We mogen achteraf van geluk spreken dat beide groepen elkaar misliepen, want de gemoederen waren zeer hoog opgelopen. Dat beseften blijkbaar ook de hogere overheden en er moest nu echt wat definitiefs gebeuren. De zaak werd voorgelegd aan het Hof van Utrecht. Het eindrapport kwam 27 maart 1792 gereed, en hield in dat grote delen van het zuiden van de gemeente Hoogeveen voor Drenthe en Hoogeveen verloren gingen. Dit is van groot belang geweest voor het huidige Moscou. Als Drenthe de zaak had gewonnen, dan was Moscou nu geen uithoek van de gemeente Hoogeveen geweest, maar een doorgangsgebied, zoals nu ook de noordelijker delen van het Zuideropgaande zijn. In dat geval had het mogelijk nooit zo gauw een eigen naam gekregen, want het was geen uithoek maar een onopvallend doorgaansgebied. Maar het gebied zou dan mogelijk wel eerder een centrumfunctie hebben kunnen ontwikkelen, omdat het een achterland had, uitgaande van een Dwarsgat, net als Elim en Nieuwlande, zodat het tiende dorp van de gemeente Hoogeveen veel eerder van de grond had kunnen komen! Vroeger sprak men niet van Nieuw-Moscou, maar van Moscou. Met het oude Moscou wordt vooral de zuidpunt van het Zuideropgaande bedoeld. We kunnen dan ook gerust stellen, dat het Moscou zoals we dat nu kennen pas is ontstaan op het moment dat het Zuideropgaande zijn zuidpunt bereikte. Plannen voor het aanleggen van een Zuider Opgaande waren er al vroeg. Op verschillende kaarten uit de periode vinden we het Zuideropgaande al ingetekend. Het betrof voorstellen over hoe de zaak aan te pakken. Landmeter Jan Carsten kreeg de opdracht tot het maken van een verdelingsplan van de Hollandse venen rondom het huidige Hollandscheveldse Opgaande en het Zuideropgaande, en gaf daarbij tevens aan waar laatstgenoemde opgaande zou moeten komen te liggen. Op de vergadering van de Hollandsche Compagnie van 22 mei 1679 te Hoogeveen werden zijn voorstellen aanvaard. Daarmee was het Zuideropgaande nog lang geen feit. Op de 26e en 27e oktober 1714 kwamen de Hollandse participanten bij elkaar in de herberg De Munt te Amsterdam. Er werd een werkschema opgesteld volgens welk het Zuideropgaande uiteindelijk wel gegraven zou worden. In de periode werd een vaart gegraven vanaf wat we nu kennen als Het Hoekje tot ongeveer 80 meter ten noorden van de Oostwijk. In die zelfde tien jaar zouden participanten tevens het aansluitende stuk opgaande graven van de Oostwijk tot ongeveer 80 meter ten noorden van de Jufferswijk. Men was dus op twee plaatsen tegelijk aan het graven. In de periode werd langs de Jufferswijk gegraven en ontstond een opgaande tot half tussen de Bakkerswijk en de Calkoenswijk. In de jaren groef men verder tot half tussen de Carstenswijk en de Langewijk., om in de periode het stuk tot half tussen Brandligtswijk en Jeulenwijk door te trekken. Het werkschema voorzag in afronding van het werk van de Hollandsche Compagnie in 1760, omdat op dat moment het Zuideropgaande klaar moest zijn tot ongeveer 80 meter ten zuiden van de Groot Hendrikswijk. Volgens dit schema werd de huidige Barsweg, vroeger Barswijk, omstreeks 1757 gepasseerd, en werd vanaf toen gegraven in het gebied dat nu Nieuw-Moscou heet. Alles wijst erop dat

5 het schema trouw is afgerond in de daarvoor vastgestelde perioden. Dat houdt dus onder meer in dat we de geschiedenis van de lintbebouwing en het streekdorp Nieuw-Moscou in 1757 kunnen laten beginnen, omdat op dat moment het kanaal ontstond dat vorm zou gaan geven aan het lint. Het laatste stuk van het Zuideropgaande lag in de 18e eeuw in het gebied van de Adellijke- of Echtens Compagnie, het bezit van de samenwerkende erfgenamen van het geslacht Van Echten. De Van Echtens hadden zoals hiervoor beschreven - noodgedwongen een stuk veen en ondergrond moeten ruilen met de Hollandsche Compagnie. Ze verkochten veen en grond weer aan derden, maar die bleven de naam Adellijke- of Echtens Compagnie voeren. Deze mensen lieten in de periode het werk aan het Zuideropgaande afronden, waarmee de huidige zuidpunt van het Zuideropgaande werd bereikt. Oorspronkelijk was het de bedoeling om daarna nog verder te gaan, maar doordat grote delen van de venen afgestaan moesten worden aan Overijssel is het daar niet van gekomen. De eerste bewoners van Moscou waren seizoenarbeiders, die hier alleen in de zomer verbleven, in hutten op de rand van het af te graven veen en het al leeg gegraven veld van heide en berken. Na de seizoenarbeiders kwamen de vaste bewoners. De eerste vaste bewoners van het gebied ten zuiden van de Barsweg (toentertijd Barswijk) waren Hendrik Pieters Duinkerken en zijn vrouw. Hendrik werd te Wanneperveen gedoopt als zoon van Peter Hendriks Duinkerken en Hendrikje Peters. Hij trouwde met Leentje Hendriks Vos, de dochter van Hendrik Roelofs Vos en Grietje Harmens. In 1779 kochten Hendrik Pieters Duinkerken en zijn vrouw voor f 500,-,- grond voor een plaatsje, een boerenbedrijfje, van vervener Jan Arents Hartman, op de Vierde Wijk van Schoonhovens Tweede Blok. Zo noemde men dus toentertijd de grond van het huidige Nieuw-Moscou. De wijken van het Hollandsche Veld heetten oorspronkelijk naar de Hollandse participanten of een compagnie en vaak werd er tevens een nummer aan gegeven. De meeste wijken kregen in de loop der jaren een andere naam, afgeleid van een vervener en grootgrondbezitter of iemand die voorop een wijk woonde. De wijk waar Hendrik Pieters Duinkerken kwam te wonen zou zijn (bij)naam gaan dragen: Groot Hendrikswijk. Groot Hendrik was sponturfmaker en had als zodanig een eigen vervenerijtje. In 1807 werden alle woningen en stukken grond in Hoogeveen en omstreken beschreven. Op dat moment stonden er twee woningen ten zuiden van de Barsweg, beide aan de Groot Hendrikswijk. Op de noordkant van de Groot Hendrikswijk, op de oostkant van het Zuideropgaande, woonde Geert Stoffers Oelen. Op de westkant van het Zuideropgaande, maar wel weer op de noordkant van de Groot Hendrikswijk, woonde Groote Hendrik zelf. Hij had daar een tapperij. De eerste woning noordelijker stond pas aan de Brandligtswijk. In de loop van vele jaren groeide er rond de zuidpunt van het Zuideropgaande een gemeenschap, doordat er mondjesmaat woningen werden gebouwd en gezinnen werden gesticht. De bevolking bestond vooral uit mensen met een eigen boerenbedrijfje. Al stonden ze als arbeider op papier, ze hadden vaak koeien en wat land erbij, zodat ze over het algemeen redelijk rond konden komen. De armere arbeiders, die geen vee hadden en daardoor in de winter vaak zonder inkomsten zaten, woonden meer achteraf, op de wijken rond Elim. Maar de naam Elim kende men nog niet in die tijd (dat was Hollandscheveld Zuid-Oost), net zo min als men de naam Moscou kende. Men sprak van Hollandscheveld-Zuid, of had het gewoon over het Zuideropgaande, waarbij men dan ook de bevolking van het gebied tot aan het Jan Wintersdijkje erbij in betrok.

6 De naam Moscou is ontstaan in de tweede helft van de 19e eeuw. De Hoogeveense schrijver Jan van der Veen Azn. schreef het boek " t Een en ander van de gemeente Hoogeveen",dat in 1873 verscheen. Van der Veen was zeer geïnteresseerd in alle mogelijke wetenswaardigheden en opvallende namen. Hij noemde wel Siberië, dat volgens hem zo werd genoemd omdat het vroeger een zeer afgelegen, dor en woest oord was, maar nergens in zijn boek de naam Moscou! We moeten hieruit concluderen dat de naam in die jaren nog niet algemeen werd gebruikt. De naam Moscou kan men namelijk op soortgelijke wijze verklaren. Men bedoelde hiermee dat de streek erg ver weg was, en zal daarmee tevens hebben willen aangeven dat het er niet goed toeven was. Het dor en woest van Siberië klinkt erin door. Dit is een naam die mensen hun eigen streek niet gauw zullen geven. Moscou moet zijn naam hebben gekregen van mensen voor wie de streek ver weg was, van de Hoogeveners dus. In dat geval moet Jan van der Veen de naam hebben gekend, als deze toen al volop werd gebruikt. Maar Jan kende de naam niet, en hij zal dus nog niet algemeen zijn geweest. Bij het ontstaan van deze naam zullen tal van internationale verwikkelingen een rol hebben gespeeld. Er leefden nog verhalen van veenarbeiders die in de Franse Tijd onder Napoleon hadden gediend, en ook vertelden over de al dan niet zelf meegemaakte tocht naar Rusland. Zo kreeg de uithoek van de gemeente Hoogeveen, de punt die het verst af lag van het hoofddorp, de naam van die andere uithoek van de wereld, Moscou. De naamgeving vond doorgang, door een actie van een van de bewoners. Tegen het eind van de 19e eeuw stond er helemaal achterop het Zuideropgaande, net voor het opgaande zelf, aan wat men wel het Ritmeestersdwarsgat noemde, een woning met een naambordje. Met grote letters las men Moscou op de woning. Sinds die periode werd de naam algemener, al bedoelde men aanvankelijk met de naam vooral de uiterste zuidpunt van het opgaande. Later was Moscou alles ten zuiden van de Barsweg. Na de Tweede Wereldoorlog wordt Moscou als begrip steeds breder, vooral door de activiteiten van de in de vijftiger jaren opgerichte vereniging Plaatselijk Belang. Nieuw-Moscou is een nog jonger begrip. De oudere streekbewoner spreekt nog gewoon van Moscou, als hij of zij het al niet uitspreekt als Muskou. In het wapen van Nieuw-Moscou vinden we flink wat van de geschiedenis van het gebied terug. De veenschop staat voor het harde werken en het vele spitten. De schop staat ook in het wapen en de vlag van Hollandscheveld, wat onderlinge verbondenheid uitdrukt. Heel Nieuw-Moscou is ontstaan met mankracht. Op de achtergrond zien we twee grote sleutels, de sleutels van Petrus, afkomstig uit het wapen van Leiden. De Hollandse Compagnie kwam uit Leiden. Het geel staat voor het zand, waarin het Zuideropgaande werd uitgegraven en dat overbleef toen het veen weg was. Het groen staat voor de uitgestrekte weidegebieden. De golvende blauwe band herinnert aan het kabbelende water van het Riegmeer.

7 Het Zuideropgaande en Nieuw-Moscou op een kaart uit De rode vierkantjes aan het opgaande, de donkere streep, zijn de eerste woningen van de permanente bewoners. De rode vierkantjes rechts daarvan, op de zijkant van de kaart, zijn de steeds verder oprukkende hutten van de seizoenarbeiders. De stippellijnen zijn grenzen van Overijssel, aangegeven op kaarten van die provincie. Overijssel heeft tot 1791 heel Nieuw- Moscou opgeëist. Pas daarna hoorde het met zekerheid bij Drenthe.