zu tu2elu2us toner vat2 REEKS

Transcriptie

1 zu tu2elu2us vat2 nassou WE 2 toner REEKS

2

3 WILHELMUS VAN NASSOUWE Valerius-melodie uit de Gedenck-clanck,1626, geharmoniseerd door Geertruida van Vladeracken 1. voor een zangstem met pianobegeleiding 2. een-en tweestemmig met vereenvoudigde pianobegeleiding en cijferschrift voor schoolgebruik 3. voor gemengd koor 4. voor mannenkoor Bi'laga van de uitgave WitheTmus van Nassouwe samengesteld door JAN POORTENAAR In Uitgeverij,,In den Toren"- Meentweg 12 - Naarden

4 Wilhelmus van Nassouwe voor een zang9tem met pianobegeleiding ZANG Valerius-melodie Breed en krachtig, geharmoniseerd door l08> Streng in de maat Geertr, van Vladeracken 1. Wil - h el - mus van Nas- sou-we Ben ick van Duyt- sehen PIANO bloet, Den Va - der - lant ghe - trou-we Blijf ick tot in - den doet: Een Prin - ce van 0 - raen - gien Ben ick

5 vrij on - ver - veert, Den Co - - «ninck van His - paen-gien Heb ick al - tiit ghe - eert.

6 ZANG 1 of 2 st Wilhelmus van Nassouwe Een- en tweestemmig met eenv. begeleichng en cijferschrift, voor schoobgebruik, Valerius-me] od ie Breed en krachtig, geharmoniseerd door A Streng in de maat <J =»oaj Oeertr. van Vladeracken 1. Wil - he) - mus van Nas - sou - we Ben ick Van PIANO Duyt-sehen bloet, Den Va - der - lant ghe-trou^ve Blijf ick tot in_ den tfoet; Een Prin - ce_ van _ 0 - -

7 raen-gien Ben ick vrii on - ver - veert, Den Co ninck van His - paen - gien Heb ick al - tijt ghe - eert 'J {2 3 2^ J 2 I r 1 7' ' 5 1. Wil - hei-mus van Nas - sou-we Ben ick van Duyt-schen bloet, Den 1 1 2J U J 2 1. / 3^4 3 si r r 1 5^ 7 1 Ô" j4 3.. r Va - der - Iant ghe - trou-we Blijf ick tot in - den doet : Een T W 1 5 T7 1 FH w'*....» «Prin - ce van - raen-gien Ben ick vrij on - ver - veert, Den T~ l 5 ' 6~ I,. I TT I -» «^ «» *» Co - ninck van His -paen-gien Heb ick al - tijt ghe - eert. 1

8 Ö SOPR. ALT T Wilhelmus van Nassouwe voor gemengd ko or Breed en krachtig j Streng in de maat ( = 108 > Valerius -melodie geharmoniseerd door Geertr. van Vladeracken 1. Wil- hei-mus van Nas sou-we Benickvar Duyt-sehen TENOR BAS bloet.den Va-der-lant ghe trou-we Blijf ick tot in - den doet: Een Prin-ce van O - raen-gien Ben ick vrij on - ver -veert, Den Co - - ninck van His - paen-gienhèb ick al-tijt ghe -efert.

9 TENOR I en II Wilhelmus van Nassouwe voor mannenkoor n «.«j Valerius-melodie Breed en krachtlg J geharmoniseerd door Streng in de maat (* * 108 > Geertr. van Vladeracken 7 1. Wil- hel - mus van Nas-sou-weBen ick van Duyt-schen BAS I en II bloet,der Va- der - lant ghe - trou-we Blijf ick tot in - den doet:een Frin - ce van 0 - raengien Ben ick vrij on - ver - veert, Den Co m nek van His-paen-gien Heb ick al - tijt ghe - eert.

10 1. Wilhelmus van Nassouwe Ben ick van Duytschen bloet, Den Vaderlant ghetrouwe Blijf ick tot inden doer : Een Prince van Oraengien Ben ick vrij onverveert. Den Coninck van Hispaengien Heb ick altijt gheeert. 3. Lijdt u mijn Ondersaeten Die oprecht zijn van aert, Godt sal u niet verlaten. A1 zijt ghy flu beswaert : Die vroom begheert to leven Bidt Godt nacht ende dach, Dat by my cracht wil gheven Dat ick u helpen mach. 6. Mijn Schilt ende betrouwen Syt ghy, o Godt mijn Heer. Op u soo wil ick bouwen Verlaet my nemmermeer : Dat ick dock vroom mach blijven U dienaer taller stondt. Die Tyranny verdrijven, Die my mijn hers doorwondt. 14. Oorlof mijn arme Schapen Die zijt in grooten noot, U Herder sal niet slapen Al zijt ghy flu verstroyt : Tot Godt wilt u begheven. Sijn heylsaem Woort neemt aen, Als vrome Christen leven, Tsa1 hier haest zijn ghedaen. Tekst toegeschreven aan Marnix van St. Aldegonde Bij uitvoering in het openbaar is vermelding van de volledige naarn der bewerkster. Geertruida van Vladeracken, verplicht. COPYRIGHT

11

12

13 WILHELMUS VAN NASSOUWE

14

15 WILHELMUS VAN NASSOUWE UITGAVE, SAMENGESTELD DOOR JAN POORTENAAI2 * Dr. P. LEENDERTZ Jr.: TEKSTVERKLARING CASPER HOWELER: DE MELODIE GEERTRUIDA VAN VLADERACKEN : TOONZETTING Een~ en tweestemmig met pianobegeleiding, voor gemengd en mannenkoor I,' i UITGEVERIJ,,IN DEN TOREN" MEENTWEG 12 - NAARDEN

16 In de T'oren-Reeks verschenen : 1. BIJ HET UITPAKKEN VAN DE BOEKEN door Arthur van Schendel 2. WILHELMUS VAN NASSOUWE het gedicht, de melodie en toonzettingen 3-4. HET KUNSTIG BLOEMENSCHIKKEN door Prof. Dr. A. L. Sadler 5. MATTHIJS MARTS door Jan Poortenaar 6. DE BERGREDE met inleiding door Prof. Dr. L. J. van Holk 7. VONDEL, GYSBRECHT VAN AEMSTEL 8.9. DE GULDEN SNEDE door Jan Poortenaar 10. REMBRANDT ALS ETSER door Jan Poortenaar

17 VOORWOORD Een beknopt boekje, dat ons yolk, jong en oud, over het Wilhelmus, zijn tekst en zijn melodic de inlichtingen verschaft, die noodig zijn our het in hoofdzaak to kennen en to verstaan, heeft tot dusver steeds ontbroken. Moge men sours den tekst niet boven het gewone peil van zijn tijd hebben geacht, dat de melodic in de notatie van Valerius een statige grootschheid bezit, die haar boven menig ander, op zich zelf prachtig Oud-Hollandsch lied doet uitrijzen - ieder weet het, die niet van muzikaal gevoel totaal verstoken is. Maar de uitvoering moet dan niet met de omen volkszang zoo vaak aanklevende traagheid geschieden. Terecht waarschuwde Catharina van Rennes tegen onze liefde voor de sleepjapon" en wees Dr. Kossmann er op, dat men het Wilhelmus niet als een koraal moet zingen. Geen points d'orgue" in dit edel, stuwend rhythme. Hoe ontroerend is het dan steeds weer! Wat de woorden betreft, in Het Wilhelmus van Nassouwe" door Dr. P. Leendertz Jr (1925, uitgave van W. J. Thieme & Cie., Zutphenj bezitten wij een uiterst degelijke, zeer veel omvattende studie. De schrijver geeft daar een zoo voortref f elijk gedocumenteerde toelichting tot den tekst, den tijd van zijn ontstaan, den dichter, en de geschiedenis van ons volkslied, en voegt daaraan nog beschouwingen toe omtrent oorspronkelijkheid, vertalingen en zelfs parodieering der verzen, dat men zich het niet helderder en uitvoeriger wenschen kan. Wij zijn dus de Firma Thieme & Cie, wet zeer erkentelijk voor de toestemming,, er enkele grepen uit to molten doen. 5

18 Anders staat het met de melodie ; over haar vindt men tot dusver geen overzichtelijke beschouwing welke ons toont hoe de ruwe steep tot schitterenden diamant" werd, zooals Florimond van Duyse het uitdrukt. Hetgeen deze zelf, Dr. Fr. Kossmann en anderen bijeenbrachten zijn waardevolle gegevens, kostelijke vondsten, in de eerste plaats bestemd voor den historicus. *) Een korte bespreking, die in ruimeren bring het hoog noodig inzicht schenkt, wat de kern, groei en verwording, wat het wezen der melodie is, en ons zoo tot de notatie voert, die voor de uitvoering gebruikt dient to worden, werd voor dit uitgaafje door den musicoloog Casper Howeler opgesteld en door een tabel met de belangrijkste varianten geruggesteund. Ten derde vindt men in deze uitgave bijeen de Wilhelmusmelodie volgens Valerius, een- en tweestemmig met pianobegeleiding, en voor vier zangstemmen genet door Geertruida van Vladeracl en. Daar niet iedere zangbundel voor de uitvoering een goed hou-vast biedt, en geen enkele in deze verschillende mogelijkheden voorziet, zal dit gedeelte voor het daadwerkelijk zingen goede diensten kunnen bewijzen, immers ook bij het eenstemmig zingen wordt door nawerking van onjuiste notaties nog to vaak geaarzeld. Over oude en nieuwe vertalingen wordt in de volgende bladzij den niet gesproken ; de Duitsche en Fransche ban men bij Van Duyse en Dr. Leendertz vinden. Prof. Gerard Brom herinnert er (in De Gids", 1932) aan, dat een Latijnsche door Prof. J. van Vliet geleverd werd voor de eerste-steenlegging van het Utrechtsche Uni- *) v. Duyse, Het oude Nederl. Lied", Den Haag, 1905; v. Duyse-Kossmann, Wilhelmus van Nassouwe", Den Haag, 1923 ; Dr. Fr. Kossmann, Het ontstaan van het Wilhelmus" in het gedenkboek Prins Willem van Oranje", Haar lem, 1933, en zettingen der primaire melodie, Amsterdam,

19 versite itsgebouw op 10 Juni 1$92, Dr, N, Japikse was zoo vriendelijk, ons attent to maken op de in 1939 gepubliceerde Hebreeuwsche (,,Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis," Se Reeks, deel I), Ook Dr, Fr, Kossmann en Dr, W, C, Schuylenburg gaven enkele waardevolle aanwijzingen ten behoeve van deze uitgave, Wij hopen hiermede dit mooi en eenig dichtstuk",,,als alleenspraak van den Prins jets geheel nieuws en oorspronkelijks," zooals de dichter Mr, P, N, van Eyck het noemt, voor een breederen kring toegankelijk to maken don tot nu toe het geval was, opdat het, zoo. als Dr. Leendertz dot zegt, het volkslied kan zijn voor alle Neder~ landers, zonder onderscheid van godsdienstige of politieke partij, een symbool van de eenheid van het Nederlandsche yolk, van onze zelfstandigheid als een vrije natie," J. P. 7

20

21

22 Prins Willem van Oranje Toegeschreven aan Pourhus de Oude. iijksmuseum

23 DE TEKST VAN HET WILHELMUS Dr P VERKLARING DOOR

24

25 HET LIED EN ZIJN DICFiTER HOE HET LIED ONTSTOND Het Wilhelmus is ontstaan in een tij d, toen hat er voor Nederland zoo donkey mogelijk uitzag. Alle pogingen om van den landsvorst, den koning van Spanje, een regeering to verkrijgen in overeenstemming met den volksaard en met de van ouds overgeleverde instellingen, hadden gef aald, Blinds, deaf sche gehoorzaamheid was hat, wet hij verlangde ; en niet alleen over de lichamen wilds hij heerschen, maar ook over de zielen. Zelf s wat zij zouden gelooven, hoe zij hun God zouden dienen, wilds hij hun voorschrijven, wilds hij hun opdwingen. Dat was to veal voor de Nederlanders. Allerwege kwam er verzet. Maar er was geen eenheid, geen samenwerking, en de op zichzeif staande pogingen van enkelingen of kleine groepjes warden gemakkelijk onderdrukt, Toch groeide de ontevredenheid steeds aan ; er ontbrak nog slechts een leider. Toen kwam Alva, de verschrikkelijke, aan hat hoof d zijner geduchte benden, gehard en geoefend in den onmeedoogenden krijg van die dagen, In dezen nood gevoelden onze voorouders de waarheid van wet sans de spreuk van den nog om zijn geboorte worstelenden staat zou worden : Eendracht maakt macht. Alle kleinere en grootere verschillen wilds men vergeten om gezamenlijk tegen den tiran to strijden. Wie zou de leider zijn? Slechts een man was er, in wiens bekwaamheid en eerlijkheid, in wiens onwankelbare toewij ding aan de heilige zaak van hat vaderland alien vertrouwen konden stellen ; Willem van Oranje, De aanzienlijksten en edeisten listen hun hoof d op hat schavot, Ook de krijgstocht under aanvoering van Oranje zeif ward een droevige mislukking ; hij moest near Frankrijk vluchten, gehoond door zijn vijanden, die de zwaarste beschuldigingen tegen hem inbrachtene 11

26 Thans was de verslagenheid algemeen. Wie dorst flu nog den mond openen of de hand ophef f en tegen den tiran? Nederland scheen voorbestemd to gronde to gaan, een wingewest to warden van Spanje. Daar klonken de forsche, opwekkende tonen van een lied. In here taal verwerpt Oranje de tegen hem ingebrachte beschuldigingen, en vertroost en bemoedigt tegelijk zijn terneergeslagen landgenooten. Hij vermaant hen deemoedig de beproevingen to dragen, die God hun oplegt, en vertrouwende op de rechtvaardigheid van hun zaak uitkomst to hopen van dien God, die de zijnen niet verlaat en in wiens hand hij een werktuig hoopt to zijn tot de verlossing van Nederland. Dit lied miste zijn uitwerking niet. Waar hat Wilhelmus klonk, herleef de de hoop in de harten. VUie hat zong, deed daarmede de gelofte alles to geven, zelfs zijn leven to willen offeren voor de heilige zaak van hat vaderland. Men beloofde elkander trouw, men sprak elkander cooed in met de woorden van Oranje, eendraehtig trok men op under de tonen van hat Wilhelmus, die weldra den vijanden als een bedreiging in de ooren klonken. Een voorbeeld uit vale van den indruk, dien hat lied op den vij and maakte ; in 1624 ondernam Hendrik van den Berg den z,g. Vastenavondtocht to Ede op de Veluwe. Reeds was hat dorp door de Spa.nsche ruiters bezet en was de plundering begonnen, toen zij verontrust warden door hat geraas van hat ijs, dat began to breken doordien de boeren de sluis geopend hadden. En toen nu een jager daar in de buurt, die nog van niets moist, bij toeval op zijn hoorn hat Wilhelmus begun to blazen, warden de Spanjaarden door een panischen schrik aangegrepen en vluchtten zoo overhaast, dat zij niet alleen hat eten, maar ook zilveren bakers op tafel lieten staan, en sommigen zelfs hun wapenen wegwierpen. Eerst bij Ginkel kwamen zij tot staan. De donkere wolken scheurden. Een nieuwe toestand trad in. De 12

27 vrijheid en onafhankelijkheid waren verworven en werden genoten als jets dat vanzelf sprak, maar het Wilhelmus bleef als het symbool van de eenheid van het Nederlandsche yolk. Dat moet het ook blijven, en daarom verzetten wij ons met alle kracht, die in ons is, tegen elke poging om er het lied van een bepaalde godsdienstige of politieke partij van to maken, of het voor to stellen als tegen een bepaalde partij gericht. A11een zij, die betreuren dat wij een eigen yolk zijn, die het bejammeren dat Nederland geen Spaansch wingewest geworden is, alleen zij kunnen zich ergeren, wanneer zij het Wilhelmus hooren, DE AARD VAN DEN TEKST Gewoonlijk wordt het Wilhelmus een lied van vertroosting en bemoediging genoemd. Daarmede wordt echter slechts een deel van den inhoud aangewezen. Het is in de eerste plaats een verdediging, een apologie", die de dichter den Prins zelven in den mond legt. Het eerste couplet bevat den korten inhoud der apologie, is als het ware de tekst van de preek die volgt. Er wordt niet verteld, welke beschuldigingen tegen den Prins werden ingebracht ; deze worden als bekend verondersteld. Een der oorzaken van de ontevredenheid met de regeering van Philips was, dat zoovele vreemdelingen hier hooge betrekkingen kregen. Vooral de adel voelde dat als een grievende achteruitzetting. Bet is dus to begrijpen, dat men in de geboorte van Willem van Oranje to Dillenburg een welkom voorwendsel vond om hem het recht to ontzeggen, zich met Nederlandsche zaken to bemoeien. In zijn Apologie antwoordt de Prins hier zeer uitvoerig op. Bet is dan oak niet to verwonderen, dat het Wilhelmus hiermede begint en hij zich van Duytschen (d.w.z. Nederlandsch) bloet noemt. Een tweede, hatelijke beschuldiging tegen den Prins was die van 13

28 lafhartigheid. In pleats van hier to blijven om de Nederlanders to helpen, zei men, nam hij bij de komst van Alva lafhartig de wijk en liet de door hem verleide Nederlanders aan hun lot over. Hierop antwoordt de Prins (regal 5-8) Een Prince van Oraengien Ben ick vrij onverveert, Den Coninck van Hispaengien Heb ick altijt gheeert. De verklaring nu van regal 5 tot 8 - de moeilijkste van hat geheele lied - brengt ons eveneens de Apologia van Er is voor Oranje maar heel weinig reden tot dankbaarheid aan Karel V of aan Philips, maar wel hebben zij veal aan hem en aan zijn familie to darken. Hij legt den nadruk op wet deze voor,,den Coninck van Hispaengien" gedaan hebben : Philibert veroverde Milaan en Napels, Rene veroverde fielder en sneuvelde bij hat beleg van St. Dizier, Zulk een zeer onverveert" grins van Oranje is Willem ook, Zonder deze historische toelichting zijn regal 5 en 6 onbegrijpelijk. En regal 7-8? Den Coninck van Hispaengien heb ick altijt gheeert" sleet op de bewering, dat Prins Willem zich had schuldig gemaakt aan hat grootste misdrijf, dat een edelman order hat leenstelsel begaan kon : felonie", gebrek aan eerbied en trouw tegenover zijn leenheer, den koning van Spanje. Tegenover die aanklacht, die even als de andere beschuldigingen door den dichter van de verzen bij zijn lezers als bekend worden geacht, step de Prins de besliste verklaring, dat hij in zijn eerbied voor den koning nooit to kort geschoten is. Hij herhaalt die verklaring zelfs voor Godt" aan hat einde van hat gedicht, regal 113 en volgende. Wij moeten daarbij bedenken, dat dit gezegd ward voor de plechtige afzwering van Philips ; ook hat Verbond der Edelen had zich daarvoor Fidelles au roy verklaard. Na de afzwering, toen de souvereiniteit van Philips niet meer erkend ward, schenen deze regels gear zin meer to 14

29 hebben, En zonder de historische toelichting omtrent hun beteekenis zou men er een misplaatste onderdanigheidsverklaring in kunnen zien ; zij zijn als een zinsnede uit 's Prinsen verdedigingsgeschrif t to lezen, DE DICHTER Het is niet toevallig, dat bij de verklaring van het Wilhelmus telkens ons de Apologia van Willem van 4ranje voor den geest komt. Het lied drukt zoo geheel de denkbeelden en gevoelens van den Prins uit, zooals wij die uit zijn laden en zijn gechriften kennen, dat het alleen door hemzelf gedicht kan zijn of door iemand, die hem geheel kende en in zijn vertrouwen was, Men heeft dan ook terecht den dichter steeds in de omgeving van den Prins of althans onder zijn vertrouwde aanhangers gezocht (in de oude drukken wordt geen dichter genoemd) Daarnaast leidde de erkenning van de dichter lijke waarde van zelf tot de vrij algemeene veronderstelling, dat hat Wilhelmus van een bekend dichter, of althans van een bekend schrijver zou zijn. Vier mannen zijn in den loop der tijden genoemd ; Marnix, Coornhert, Houwaert, Saravia, De eerste, die Coornhert genoemd heef t, is Brandt (Historie der Reformatie, I, 535), Hierbij geeft hij de kantteekening ; I. Uitenb, in sijn Dag-register uit monde van H, Grot," (Grotius). Hij geef t dus geen gronden voor zijn meaning, maar dealt alleen made, dal hij het van een geloofwaardig persoon had, die hat wear van een ander had gehoord. Algemeen hield men hem echter niet voor den dichter, want de verzamelaar van zijn Werken nam daarin wel hat lied der ballingen op, maar niet hat Wilhelmus. Thans houdt, naar ik mean, niemand maar Coornhert voor den dichter. De oudste vermelding van hat Wilhelmus is in Houwaert's beschrijving der inkomst van den Prins to Brussel op 18 September 15

30 1577. Hierom meende C. Kramm, dat Houwaert wel de dichter kon zijn. Maar hij gaf deze meening op. Prof. Blok heef t, ofschoon aarzelend, naar de nagelaten aanteekeningen van Fruin, gewezen op Saravia, den veldprediker van den Prins. Ook voor dezen is geen enkele directe aanwijzing. Fruin was dan oak later van een andere meening. Er is dus even weinig grand om Saravia voor den dichter to houden als Houwaert. De meeste, zoowel vroegere als latere, schrijvers houden Marnix voor den dichter. De oudste vermelding van Marnix als dichter van het Wilhelmus is van Jac. Verheiden, rector to Nijmegen. Zij komt voor in diens bijschriften voor een reeks van vijftig portretten, in 1602 to 's-gravenhage uitgegeven. Ongeveer vijftien jaren jonger is de mededeeling van Willem de Gortter. Deze schreef het Wilhelmus over en zette daaronder ; 1568 ghecomponeert ende ghemaeckt door jonckheer Philips van Marnix, heere van Sinte-Aldegonde, excellent poeet." Wij zien dus, dat een dertig, veertig jaren nadat het gedicht is, een vrij algemeene overlevering Marnix noemde op twee plaatsen, het Staatsche Nijmegen en het Spaansche Mechelen. Andere directe aanwijzingen zijn er niet. Maar in het lied zelve ligt er nog een. Wij geven in de tekstverklaring eenige gronden voor het vermoeden, dat de dichter een theoloog was. Aan den anderen kant maakt de ridderlijke toon van het lied het haast noodzakelijk, dat de dichter een edelman was. Welnu, Marnix was theoloog en edelman tegelijk. Er is dus niemand, die eerder in aanmerking komt om den dichter genoemd to worden. In vele oudere en oak wel nieuwere gedichten vinden wij tal van woorden en vormen, die alleen gebruikt worden om het vers en de maat vol to maken, of om een zuiver rijm to verkrijgen. De inhoud is dan dikwijls heel vaag. Maar er zijn oak andere gedichten, en daartoe behoort het Wilhelmus, waarbij wij niet tevreden mogen 16

31 Marnix van St, Aldegonde Naar de gravure op zilver door H. Wierix.

32

33 zijn, voordat wij van elk woord weten, wat de dichter daarmede bedoelt. Het is een naamdicht ; de beginletters der coupletten vormen den naam lillem van Nassou (de v en de u werden destijds vaak in elkanders plaats gebruikt, en zoo is de beginletter van het laatste couplet een V). De hier volgende tekst is die van het Geuzenliedboek van Maar in de versregels 89, 97 en 104 is een woord uit een lateren druk opgenomen (zie de aanteekeningen op die verzen)

34 18 Prins Willem to Brussel verwelkomd, 18 September 1577, terwijl men op Schalmeyen ende cornetten" het Wilhelmus blies.

35 EEN NIEUW CHRISTELICK LIEDT gemaect ter eeren des Doorluchtichsten Heeren, Heere Wilhelm Prince van Graengien, Grave van Nassou, Patris Patriae, mijnen G, Forsten ende Heeren. Waer van deerste Capitael letteren van elck veers, sljner. G. name metbrengen. Na de wijse van Chartres 19

36 \\/ ilhelmus van Nassouwe Ben ick van Duytschen bloet, Den Vaderlant ghetrouwe Blij f ick tot inden doet : 5 Een Prince van Oraengien Ben ick vrij onverveert, Den Coninck van Hispaengien Heb ick altijt gheeert. 20

37 Duytsch beteekent meestal Nederlandsch" ; wat wij flu Duitsch" noemen, heette toen Hoochduytsch. In vers 1-2 wordt dus gezegd ; Ik, Willem van Nassau, ban als zoodanig van Nederlandschen bloede" ; een tegenspraak van hat (reeds genoemde) verwijt, dat de Prins geen Nederlander zou zijn. Dat hij hier groote bezittingen had, was reeds voldoende om den Prins een Nederlander to noemen, Dat de Nederlandsche bezittingen voor de belangrijkste gehouden werden (niet de Duitsche of Fransche, Nassau en Oranje) blijkt o.a, hieruit, dat daze steeds aan den oudsten zoon kwamen en dat het familie-archief to Breda was. Met voile recht kon dus gezegd worden, dat de Nassau's een Nederlandsch geslacht was en de Prins van Duytschen bloat. In regal 3-4 vinden wij een onzuiver rijm, bloat : doot. Vermoedelijk heeft de dichter hier een vorm uit zijn eigen spreektaal gebruikt, waarin men bloat : doet uitsprak. Hij was dan een Zuidnederlander. In verschillende Brabantsche en Limburgsche dialecten spreekt men nu nog doed uit. Vers 5-6. Vrij in vers 6 (en evenzoo in 38) hee'ft niet de tegenwoordige beteekenis van tamelijk", maar van zeer", Ik heat Prins van Oranje en draag dien edelen naam, die ons dadelijk hat denkbeeld van dapperheid geeft, met eere." Dat wordt nog nader toegelicht in de regels 25-4o en ; Mijn leven en goad heb ik niet ontzien, mijn broader Adolf is bij Heiligerlee gesneuveld," Zie oak hat op biz. 14 gezegde over de verklaring van regal 7 8, 21

38 AANTEEKENING VAN DEN SAMENSTELLER Sedert Dr, Leendertz' boek verscheen, voerden nog enkele andere geleerden de pen over het Wilhelmus, Mr, P. N, van Eyck uitte opnieuw een afwijkende meening omtrent de beteekenis van den tweeden en den zesden regel (,,Wilhelmus van Nassouwe" door P. Geyl Middelburg, 1933). Hij is van oordeel, dat bij van Duytschen bloet" het tweede woord als ons hedendaagsch Duitsch", en verder vrij als zelf standig" opgevat moet worden ; hij plaatst dan een komma achter vrij. Volgens Mr, Van Eyck zou de bedoeling zijn : Willem van Oranje is een Duitsch, zelfstandig regeerend soe- verein en heeft als zoodanig het recht om tegen Philips als vorst tegen vorst to vechten", Dr. Leendertz had die zienswijze reeds in zijn boek (1925) verworpen ; De onjuistheid der dikwijls gegeven verklaring, dat vrij hier eigenmachtig, souverein zou beteekenen, omdat hij als Prins van Oranje een souverein vorst was, blijkt reeds daaruit, dat dan onverveert een nietszeggende stoplap wordt." Ook de komma achtte hij onjuist. Zij staat dan ook niet in de bran, het Geuzenliedboek, Dr. Kossmann vindt deze komma evenmin verantwoord en was zoo vriendelijk er nog op to wijzen, dat vrij als bijwoord in de beteekenis van voorwaar, geloof het maar vrij, toen algemeen in gebruik was. Maar of men nu de eene, dan wel de andere tekstverklaring aanvaardt, in ieder geval -- en dat is misschien nog het belangrijkste geldt wat Dr. G. Brom (in De Gids" van 1932) schreef ; er,,is hier onder nuchtere Hollanders een snort ritueele vorm gevonden, die juist met verouderde klanken als Duyts" en Hispanje" iets eeuwigs weet op to roepen Mr, Van Eyck twij f el de tevens opnieuw aan het auteurschap van Marnix. In zijn artikel Het ontstaan van het Wilhelmus" (Gedenk- 22

39 boek Prins Willem van Oranje, Haarlem, 1933) noemt Dr. Kossmann het zeer wel mogelijk, dat deze de woorden schreef, Zoo ook vele anderen ; Dr, Brom ging niet minder ver dan Dr. Leendertz toen hij schreef dat de waarschijnlijkheid, waarmede Marnix de dichter van ons volkslied wordt genoemd, de zekerheid nadert" (,,Stemmen des Tijds"). Eveneens acht Dr, A, A, van Schelven weer het 't waarschijnlijkst, dat Marnix den tekst dichtte (,,Marnix van St, Aldegonde", Utrecht, 1939) ; in 1831 scheen dit reeds een uitgemaakte zaak (zie Van Duyse, Het Oude Ned Lied, II, 1905, blz, 1634) 23

40 n Godes vrees to leven 10 Heb ick altijt betracht, Daerom ben ick verdreven Gm Landt om Luyd ghebracht : Maer Godt sal my regeren Als een goes Instrument, 15 Dat ick sal wederkeeren In mijnen Regiment. 24

41 Met de verdediging van vers 7 en 3 was de dichter echter niet tevreden. Het was hem niet voldoende aan to toonen, dat de Prins bepaalde gebreken niet bezat. Vooral de vroomheid van den Prins wilds hij doers uitkomen ; van de 15 strophen zijn er slechts drie (de 1e, loe en 11e), waarin daar niet uitdrukkelijk op gewezen wordt. Vers 9-12, Altijd heb ik mij beijverd een godvruchtig levers to leiden ; daarom bee ik verdreven, van land en yolk beroofd," Deze beteekenis van om : aan het einde", zien wij nag duidelijk in om list levers komen, d,i, aan list einde des levees komen" en vender in om list levers brengen, di. aan list einde van list levers brengen", van list levers berooven", waaruit de kortere uitdrukkingen omkomen, ombrengen zijn voortgevloeid. Vers , Maar God zal mij besturen als een goed werktuig, zoodat ik in mijn regeering zal terugkeeren". De beteekenis regeering" van regiment is tegenwoordig op den achtergrond gedrongen door die van af deeling, waarover men het bevel voert." Hier wordt duidelijk op den Christelijken deemoed van den Prins gewezen. Hij west zich een werktuig in Gods hand, Prof. Brom merkt op, dat in Godes vrees to levers beantwoordt aan de uitdrukking wandelen in de vreze Gods" in den Bijbel, 25

42 ijdt u mijn Ondersaeten Die oprecht zijn van aert, Godt sal u niet verlaten, 20 A1 zijt ghy nu beswaert : Die vroom begheert to levee Bidt Godt nacht ende dach, Dat by my cracht wil gheven Dat ick u helpen mach. 26

43 Versregel 17, Weest lijdzaam en geduldig, mijn onderdanen," 20. Beswaert : in verdrukking, 22, Bid! : bidde (aanvoegende wijs), Mach : moge (aanvoegende wijs), 27

44 ij f en goet al to samen Heb ick u niet verschoont, Mijn $roeders hooch van Namen Hebbent u oock vertoont : Graef Adolff is ghebleven, 30 In Vrieslandt in den Slach, Zijn Siel int eeuwich Leven Verwacht den Jongsten dach. 28

45 Mijn leven en mijn goed heb ik om Uwentwille niet ontzien. Mijn zeer aanzienlijke broeders hebben U dezelf de off ervaardigheid to zien gegeven. Zoo is Graaf Adolf bij Heiligerlee gesneuveld, Zijn ziel wacht in de zalige gewesten den Grooten Oordeelsdag Dat lijf ook leven" beteekent, zien wij nog in samenstellingen als lijfrente, ii]!sbehoud! Versregel 28, Hebbent = hebben 't. Versregel 30. Vriesland t. In dien tij d was Groningen alleen de naam van de stad en werden de Ommelanden tot Friesland gerekend ; vergelijk nog den naam Oost-Friesland, 29

46 Ldel en Hooch gheboren Van Keyserlicken scam : 35 Een Vorst des Rijcks vercoren Als een vroom Christen Klan, Voor Codes Woort ghepreesen, Heb ick vrij onversaecht, Als een Helt sonder vreesen 40 Mijn Edel bloet ghewaecht. 30

47 Edel en van hooge geboorte, afstammende van een Keizer, die tot vorst van het Duitsche Rijk gekozen was, heb ik als een vroom Christen voor Gods heilig woord zeer dapper, als een onverschrokken held, mijn leven gewaagd," Na den dood van Rudolf van Habsburg kozen de Duitsche vorsten in Mei 1292 Adolf van Nassau tot keizer. Weldra trad Rudolfs zoon als tegenkeizer op. In den hierop gevolgden strijd sneuvelde Adolf in In regel 34 en 36 hebben wij een onzuiver rijm, stain : man. Dergelijke klinkerrijmen kwamen meer voor. Regel 35 is een bepaling van het eerste deel van het woord Keyserlicken. Woort ghepresen. Het plaatsen van het bepalende achter het be. paalde woord was in dien tijd nog zeer gewoon, Regel 38, Vrij zeer. Zie de aanteekening op bl. 21 en

48 I4 ijn Schilt ende betrouwen Sijt ghy, o Godt mijn Heer, Op u soo wil ick bouwen Verlaet my nemmermeer : 45 Dat ick dock vroom mach blijven U dienaer taller stondt, Die Tyranny verdrijven, Die my mijn Inert doorwondt, 32

49 Regel 41, Mijn bescherming en toeverlaat 45, Ik hoop, dat ik vroom mag blijven, altijd uw getrouwe dienaar, en dat het mij gegeven words de tirannie to verdrijven, die mij zoozeer bedroeft," Een weerklank van Ps, 18, vc, 3 en vooral van Ps, 144, vs. 2, Doch = toch, Taller = to alter. Woorden, die geen eigen klem.toon hebben, werden vroeger veelal, in overeenstemming met de uitspraak, ook in het schrift met het voorafgaande of het volgende verbonden. Ook regel 4 ; inden in den, enz.

50 Van al die my beswaren, 50 End mijn Vervolghers zijn, Mijn Godt wilt dock bewaren Den trouwen dienaer dijn : Dat sy my niet verrasschen In haren boosen moet, 55 Haer handen niet en wasschen In mijn onschuldich bloet. 34

51 Mijn God, wil mij, uwen trouwen dienaar, beschermen tegen hen, die mij verdrukken ; geef, dat zij mij niet overvallen," Versregel 52 ; dienaer dijn = uw dienaar. Regel ; In dien tijd had men er werkelijk sours nog behagen in, zich in den meest letterlijken zin des woords met het bloed zijner vijanden to bevlekken, Prof, Dr, G, Brom wijst er op (De Gids, 1932) dat in de Psal1 men ook gesproken wordt van zich de voeten wasschen in het bloed van anderen. Er zijn meer zinsneden die een weerklank vormen van het Oude Testament ; de schapen, die verstrooid rahen, de herder, die niet zat slapen, terwijl de uitdrukking zijn heilzaam Woord nee nt aan bekend is uit het Nieuwe Testament, 35

52 Is David moeste vluchten Voor Saul den Tyran : Soo heb ick moeten suchten 60 Met menich Edelman : Maer Godt heels hem verheven, Verlost uut alder foot, Een Coninckrijck ghegheven In Israel seer groot. 36

53 Ats : zooals, Regel 61, Verheven weer tot eere gebracht. Dat hij heeft moeten vluchten, als David, is geen schande. Ook David toch is later rijk gezegend, Niet toevallig vergelijkt Oranje zich uitdrukkelik bij David, die moest vluchten voor Saul den tiran" ; en mogelik herinnert zijn plechtig getuigenis in 't begin en in 't slot, de Koning nooit veracht to hebben, weer aan Davids loyale houding tegenover de Vorst". (Prof. G, Brom in De Gids",) 37

54 ae tsuer sal ick ontfanghen Van Godt mijn Heer dat soet, Daer na so doet verlanghen Mijn Vorstelick ghemoet, Dat is dat ick mach sterven 70 Met eeren in dat Velt. Een eeuwich Rijck verwerven Als een ghetrouwe Helt. 38

55 Regal 65 : (suer = 't zure, rampen. Na alle rampen hoop ik van God hat geluk (hat zoete) to krijgen, waarnaar mijn vorstelijk ge moed verlangt, n.1, dat ik met eere in den slrijd snag vallen en als een getrouwe h2ld de zaligheid verwerven. Zooais dat een edelman past, den dood op hat slag jeld vin.en. Aan so in regal 67 moat men niet to veal beteekenis willen hechten en hat niet opvatten als,,zoozeer'. He is slechts een aanvullend woord, 39

56 jet doet mij meer erbarmen In mijnen wederspoet, 75 Dan dat men siet verarmen Des Conincks Landen goet, Dat u de Spaengiaerts crencken o Edel Neerlandt soet, Als ick daer aen ghedencke 80 Mijn Edel hers dat bloet. 40

57 Niets wekt meer mijn deernis in al mijn ellende, dan dat men de schoone landen des konings zoo ziet verarmen. Dat de Spanj aarden U zooveel leed en schade aandoen, o Nederland, als ik dat bedenk, dan hloedt mijn hart," 41

58 Is een Prins op gheseten Met mijner Heyres cracht, Vanden Tyran vermeten Heb ick den Slach verwacht, 85 Die by Maestricht begraven Bevreesde mijn ghewelt, Mijn Ruyters sachmen draven Seerr moedich door dat Velt. 42

59 Als een prins to paard gestegen heb ik met mijn legermacht den overmoedigen tiran in het veld opgewacht, maar deze verschanste zich bij Maastricht, omdat hij mijn macht vreesde. Daarentegen zag men mijn ruiters moedig door het veld draven." Alva hield zich binnen zijn verschansingen, niet zooals hier gezegd wordt, uit vrees, maar uit wijs overleg. Hij wist toch, dat juist daardoor de Prins weldra uit geldgebrek zijn leger zou moeten ontbinden. Regel 83. Vanden = van den. Tyran vermeten die zich overmeten, overschat heeft. Regel 85. Begraven verschanst, ingegraven, 43

60 00 het den wil des Heeren 90 Op die tijt had gheweest, Had ick gheern willen keeren Van u dit swaer tempe:est : Maer de Heer van hier boven Die alle dinck regeert, 95 Diemen altijt moet loven En heeftet niet begheert, 44

61 Zoo het toen Gods wil geweest was, had ik gaarne deze zware rampen van u willen afwenden. Maar de Heer in den hemel, die alles bestuurt en dien men altij d loven moet, heef t het niet gewild." In vers 89 heeft de oudste druk wille. Om de maat hebben wij aan wil de voorkeur gegeven. T empeest storm ; hier figuurlijk, 45

62 eer Christlick was ghedreven Mijn Princelick ghemoet, Stantvastich is ghebleven 100 Mijn hers in teghenspoet, Den Heer heb ick ghebeden Van mijnes herten grout, Dat by mijn saeck wil reden, Mijn onschult doen bekondt. 46

63 Mijn gevoelens zijn altijd evenzeer christelijk als vorstelijk geweest, Ook in den tegenspoed is mijn hart standvastig gebleven. Uit den grond van mijn hart heb ik God gebeden, dat Hij mijn zaak wil in orde brengen en mijn onschuld doen blijken." In vets 103 heef t saeck nog de oude beteekenis van proces". De saeck reden is dus het pleit bezorgen". Waarschijnlijk is reden hier reeden, in orde brengen". Op twee plaatsen zijn wij hier van den oudsten druk afgeweken. In vets 97 heeft deze Prinslick voor Christlick en in 104 bekont voor bekont. De herhaling van Prinslick is zoo hinderlijk, dat wij hier zeker met een drukf out to doen hebben. Alle andere drukken hebben Christel ick. Vets 104, bekont, het verleden deelwoord van bekonden, bekend waken. 47

64 110 orlof mijn arme Schapen Die zijt in grooten noot, U Herder sal niet slapen Al zijt ghy flu verstroyt : Tot Godt wilt u begh~even, Sijn heylsaem Woort neemt aen, Als vrome Christen leven, Tsal hier haest zijn ghedaen. 48

65 Vaarwel mijn arme schapen," Het was een gewone vorm in de Rederijkers-poezie, dat de laatste of voorlaatste strophe met Oorlaf begon, evenals de laatste met Prince. Regel 107 ; U Herder = uw herder, ; Wilt tot God u wenden, op zijn woord vertrouwen en naar zijn woord als vrome Christenen leven ; weest lijdzaam, dit leven met zijn rampen zal spoedig geeindigd zijn," Regel 108 ; versfroyt = in verstrooting, de ballingen. In deze strophe neemt de Prins afscheid van zijn hoorders, maar met de belofte, dat hij voor hen zal blijven zorgen, 4 49

66 Voor Godt wil ick belijden End zijner grooter Macht, 115 Dat ick tot gheenen tijden Den Coninck heb veracht : Dan dat ick Godt den Heere Der Hoochster Majesteyt, Heb moeten obedieren, 120 Inder gherechticheyt. 50

67 Voor den almachtigen God wil ik belijden, dat ik in den verschuldigden eerbied voor den Koning nooit ban to kort geschoten, maar dat ik naar alle recht God, die de hoogste maj esteit is, heb moeten gehoorzamen." De Prins herhaalt hier zijn verzekering van vers 7-8, echter zonder uitvoerig de juistheid daarvan aan to toonen. Wel geeft hij stilzwijgend toe, dat hij den Koning niet altij d gehoorzaamd heef t, en daarvoor geef t hij een rechtvaardiging ; d at ick God t den Heere heb moeten obedieeren. Ook daze woorden vinden een toelichting in 's Prinsen Apologia. Op blz, 61 van de uitgave van 1607 lezen wij, dat Philips bij zijn vertrek uit Zealand ons utdruckelick belaste ende beval, veal luyden van eeren, daermen vermoeden op hadde datse van de Religie waren, to doen sterven ; ende dat wy 't niet en hebben willen doen, maer daerenteghen hebben die luyden salve laten waerschouwen ; wel wetende dat wy sulcks met goeder conscientie niet en vermochten to doen, ende datmen veal meer Gode behoort ghehoorsaem to wesen dan den menschen." Wordt hier van de gewone gehoorzaamheid van den onderdaan gesproken? Daarmee zou hat gedicht een vrij krachteloos slot krijgen. Maar Oranje spreekt in hat geheele lied als een grins, als een vorst tot zijn onderdanen. Er kan dus slechts sprake zijn van de gehoorzaamheid van een vorst tegenover een hoogeren vorst, van een f eodale verhouding. Men zie hat op blz, 14 daarover gezegde. 51

68

69 DE MELODIE VAN HET WILHELMLIS DOOR CASPER HOWELER

70

71 DE MELODIE VAN xe'r WILHELMUS INLEIDING; HET VOLKSLIED IN HET ALGEMEEN Wie meent dat de tekst van het Wilhelmus in de drie-en-eenhalve eeuw van zijn bestaan steeds, en op dezelfde melodie is gezongen, vergist zich deerlijk. De oorspronkelijke wijs ervan was tot voor kort onbekend ; ze veranderde in den loop der jaren zoo, dat men haar sours amper herkenl Indien niet eenige geleerden met het vernuf t en het doorzettingsvermogen van een Sherlock Holmes een halve eeuw lang naar deze melodie gespeurd hadden, zouden wij over haar gedaanteverwisseling waarschijnlijk nog niet veel weten. Werkelijk, de geschiedenis van de Wilhelmus-melodie is haast even spannend als de beste detective-roman, al komen er geen griezelige moordgeschiedenissen aan to pas. Nu hangt het opwindende van een speurdersverhaal grootendeels of van de listige volgorde, waarin de feiten verteld worden en van de schranderheid, waarmede de speurder uit de ontdekte sporen zijn gevolgtrekkingen maakt. Zoo is ook de geschiedenis van de Wilhelmus-melodie uiterst boeiend, omdat men sedert 1871 herhaaldelijk meende, nu toch eindelijk de oorspronkelijke melodie gevonden to hebben ; maar elke keer kwam dan weer een wijs to voorschijn, die aannemelijker leek. Daar de geschiedenis zelf door de volgorde der vondsten en door de uiteenloopende meeningen daarover voor zulk een spannend verhaal heeft gezorgd, zou het jammer zijn U dat to onthouden. Maar vooraf een korte beschouwing over het volkslied in het algemeen. Wat is eigenlijk een volkslied? Het is niet zoo gemakkelijk dat nauwkeurig to omschrijven. Gewoonlijk verstaat men eronder een lied, dat uit het yolk is voortgekomen. Meestal is de maker van de 55

72 melodie evenmin bekend als die van den tekst. Uit de geschiedenis van bet volkslied blijkt ook, dat bet yolk zelf wel een scheppend aandeel heeft gehad, waardoor sours uit een eenvoudige kern een #racier melodie ontstond. Vooral wat de wijsjes betreft is er tusschen verschillende landen een spontane uitwisseling geweest. Ook is een belangrijke eigenschap van bet volkslied, dat bet inderdaad door het yolk zelf werd gezongen. I)e tekst bestaat meestal uit een aantal strophen van gelijken bouw, alle met dezelf de melodie. De bloei van ons volkslied valt in de 14e en 15e eeuw, Het werd toen mondeling van geslacht op geslacht overgeleverd. De oudste gedrukte Nederlandsche verzameling van zulke liederen is van 1539 en beet ; Een devout ende profitelyck Boecxken ; zij werd gevolgd door tal van dergelijke liedboeken". In deze bundels werden niet alleen nieuwe, maar oak oudere liederen opgenomen, deze laatste vaak zooals zij in den loop der tij den min of meer gewijzigd waren. Bij zulke veranderingen was sours slordigheid in bet spel. Maar van grooter belang is in dit verband de neiging van bet yolk, de liederen naar zijn smack to vervormen. Wij kunnen dat goed waarnemen bij enkele zeer jonge volksliederen, zooals De Zilvervloot" en Zie de maan schijnt door de boomen". Deze twee liedjes ontstonden omstreeks 1840, en in dit geval weten wij wie de woorden en wie de wijsjes maakte, wat your bet volkslied iets zeldzaams is ; de dichter was J, P, Heye, de componist J, J, Viotta, Deze liederen werden wet gemeengoed, maar niet in bun oorspronkelijken vorm. Vergelijkt men de eerste uitgaven met wat thans gezongen wordt, dan blijken zoowel de teksten als de melodieen veranderd to zijn ; er is een onmiskenbare neiging tot grooteren eenvoud. Slechts een enkel voorbeeld van tekstwijziging. De keurige dichter J, P, Heye trachtte wel,,in den volkstoon" to schrijven, maar dat lukte hem niet geheel. Zoo begint De Zilvervloot" terwille van bet rijm van den eersten en derden regel met den wat gewrongen zin ; 56

73 Heb je van de Zilveren Vloot wel gehoord, De Zilveren Vloot van Spanje? Die had er veal Spaansche matten aan board En appeltjes van Oranje! Het yolk heeft dat blijkbaar stiff en onnatuurlijk gevonden en maakte ervan ; Heb je wel gehoord van de Zilveren Vloot, De Zilveren Vloot van Spanje? Die hadden veal Spaansche matten aan boord En appeltjes van Oranje! Men bekommerde zich dus niet om hat kreupele rijm ; vloot board, dat zoo ontstond ; en de grammaticale onjuistheid van de Zilvervloot,,, hadden" ward blijkbaar verkozen boven hat def tige, onvolksche,,had er Maar uit eenige wijzigingen in de melodie merkt men, dat hat yolk zich verzet tegen eentonigheid en slapheid. Van de verschillende voorbeelden, die men nit de haide liederen van Viotta zou kunnen aanhalen, noemen wij er ook slechts een. Het oorspronkelijk slot van Zie de mean schijnt door de boomen", dat men ken yinden in,,kun j e nog zingen, zing den mee", heef t op de woorden Wie de koek krijgt, wie de gard" cis, b, b, a, a, gis, a, meat in de praktijk wordt hat altijd zoo gezongen ; cis, cis, b, e, cis, b, a, wet veal hater afsluit. Men ken er een boeiend gezelschapsspelletje van waken door ieder voor zich zelf to laten nagaan, welke veranderingen door hat yolk in de haide liedjes warden aangebracht en den de uitkomsten met elkaar to vergelijken. Vergeet vooral niet bij De Zilvervloot" de vaak gemaakte herhaling van de woorden ; Hij heef t gewonnen de Zilvervloo- hoc- hoc- hoot," 57

74 In pleats van de slotnoot es die er staat, zingt men daar den uithaal : es, bas, g, bas. Dit is heel belangrijk, want bet weerlegt de bewaring van enkele geleerden, dat bet voorkomen van verschillende noten op een lettergreep tegen den aard van bet volkslied zou zijn Ook moeten wij er voor waarschuwen, dat in bet Nederlandsch volksliederenboek, uitgegeven door de Mij. tot Nut van t A1gemeen beide liederen al eenigszins volgens de traditie van bet yolk gewijzigd zijn ; dit is niet hat gavel in Ku je nog zingers, zing den mee. Nu is bet best mogelijk dat velars van U, zelfs met de muziek voor zich, daze veranderingen noon opgemerkt hebben ; U kunt den bij U zeif nagaan, hoe in de practijk van hat zingers de overlevering starker is, den de gedrukte notatie. Wij behoeven er ons dus heelemaal niet over to verwonderen, dat de melodieen en woorden van onze volksliederen reeds veranderd warden v or men ze opteekende. Ook valt er uit to leeren, dat cen opgeteekende melodic in bet jaar waarin zij ward uitgegeven reeds door hat yolk anders gezongen ken zijn. * AANDUID1NG VAN DE MELODIE In de zestiende eeuwsche verzamelingen van volksliederen heeft men vaak alleen de teksten gedrukt, en voor de bijbehoorende melodie verwezen near een toen reeds algemeen bekende zangwijs. Want vial een melodic algemeen in den smack, den warden er vaak geheci nieuwe teksten bij gedicht, die niets met let oorspronkelijke lied to makers hadden. En daar bij de toenmalige druktechniek rnuzieknoten den drukker veal extra werk gaven, kon daze in zoon geval zijn arbeid sons vereenvoudigen door bij den nieuwen tekst to zetten dat men dien moest zingers op de stemma" of op de wijze van.. en den volgde daar de naam van de bedoelde zangwijs, die iedereen reeds kende. 58

75 DE WI JZE VAN CHARTRES Zoo staat bij den oudsten gedrukten tekst van ons Wilhelmus (in den bundel Een nieu Geuzen-Lieden Boecxken van het jaar 1581) niet de melodie in muziekschrift, dock alleen de aanduiding ; na de wijse van ; Chartres. Uit verschillende feiten blijkt nu, dat reeds in het begin van de zeventiende eeuw deze wijse van Chartres" in ons land geheel vergeten was. En in de negentiende eeuw heef t men er vergeef s naar gezocht, tot de vermoedelijke in 1921 teruggevonden werd. Omgekeerd was de Wilhelmus-melodie in de zeventiende eeuw zoo bekend geworden- ook in het buitenland - dat er vaak andere teksten op werden gezongen. Gelukkig voor ons onderzoek is bij andere liederen sours de melodie opgeteekend, terwijl op de een of andere manier blijkt, dat zij de wijs was van het Wilhelmus. Oogenschijnlijk is het vreemd, dat in enkele gevallen de melodie werd opgeteekend, terwijl er bovendien aan herinnerd wordt, dat zij de wijs van een antler lied was, lien kan dat aldus verklaren ; ten eerste kon de verwijzing dienen voor hen, die niet noten konden lezen. Maar ten tweeds blijkt sours, dat de melodic belangrijk veranderd was our bij den nieuwen tekst to passers, hoewel naar de oorspronkelijke wijs verwezen werd voor hen, die de muziek niet konden ontcijferen. Wij zulien daar in verband met het Wilhelmus een sterk staaltje van zien, HET OFFICIEELE" VOLKSLIED Voorts moeten wij er bij deze inleiding op wijzen, dat er verschil is tusschen een volkslied" zonder meer, en,,het volkslied" ofwel de nationals hymns, Met de nationals hymns van een land bedoelt men het lied, dat gespeeld of gezongen wordt als citing van saamhoorigheid en trouwe 59

76 liefde voor het vaderland. Wel hebben wij verschillende volksliederen waaruit vaderlandslief de spreekt, maar deze warden toch daarom niet als nationals hymns beschouwd. Hoe graag zou men nu willen zeggen ; wij hebben slechts sen officieel volkslied ; het Wilhelmus, maar helaas is dat niet juist. Strikt genomen is het dit pas sedert sen veertig jaar. Het heeft echter als officieel volkslied sen mededinger in, het Wien Neerlands bloed", dat niet op hetzelfde peil staat, maar in de negentiende eeuw onze nationals hymns was. Hoe dat zoo kwam? In het begin van de negentiende eeuw werd bet' Wilhelmus niet meer gezongen, waarover zoo dadelijk meer. Na de bevrijding van de Fransche overheersching voelde men echter de behoefte aan sen nationals hymns zooals andere landen die sinds het laatst van de achttiende eeuw gekregen hadden. Daarom schreef de luitenantadmiraal J. H, van Kinsbergen er sen prijsvraag voor uit. In 1815 werd de oproep daartoe gedaan in de Algemeene Konst- en letterbode". Daarin stand o.a. ; De Dichter en Componist moeten zich bij uitsluiting toeleggen, om zoo wel in de poezij als de muzijk den tegenwoordigen Nederlandschen volkstoon en geest to brengen, zoodanig, dat het eenvoudige met het verhevene, en het volkbehagende met het nuttige, zich daarin vereenige." Op 9 Mei 1816 werd bet door den bekenden poeet H, Tollens Czn, ingezonden W ier Neerlands bloed bekroond, en in hetzelfde jaar volgde sen tweeds prijsvraag voor sen melodie bij dit gedicht, waarbij de componist J, W. Wilms winnaar werd. De toen beroemde tenor W. P. Chavonnes Vrugt zong het bekroonde lied alom, en zoo werd het dra geliefd. En nog steeds doet het Wien Neerlands bloed" opgeld. Zoo wordt het nog altijd bij sen officieele gelegenheid als het vertrek van sen oorlogsschip uit Den Helder gespeeld, hoewel men dan toch het Wilhelmus zou mogen wenschen. Dit nu is nog sen traditie uit de negentiende eeuw, toen het Wilhelmus nog niet als onze nationals hymns werd beschouwd. 60

77 DE PRINSENMARSCH In dien tij d zong men de melodie niet meer. Ze werd alleen op instrumenten gespeeld in een vorm, die bekend was als de Prinsenmarsch (lie muziektabel No, 5). De Wilhelmus-melodie was namelijk in den loop der tij den zoo veranderd, dat de oorspronkelijke woorden er niet meer op pasten. Wel wijzigde de Vlaamsche componist Jan Frans Willems in 1848 de wijs van den Prinsenmarsch zoodanig, dat men er het Wilhelmus weer op kon zingers, maar die melodie is nooit algemeen in gebruik genomen. Men had immers het Wien Neerlands bloed? OP ZOEK NAAR DE MELODIE En flu kunnen wij ons eigenlijk verhaal over het Wilhelmus beginners, Allereerst moet U dan kennis makers met de twee belangrijkste speurders naar de oude melodie, voor wien de geheel vervormde Prinsenmarsch het uitgangspunt vormde. Daar was in de eerste plaats de Vlaming Florimond van Duyse, meer bekend als onderzoeker van oude muziek, vooral van het Middeleeuwsche volkslied, dan als componist. En ten tweede J, W. Enschede, bibliothecaris der gemeente Haarlem, die naam maakte door zijn speuren naar oude letterkunde en oude muziek, in bibliotheken onder het stof begraven. Voorts komen in ons verhaal voor de theoloog Prof. Dr, A, D, Loman, en ten slotte, Dr, Fr, Kossmann, wetenschappelijk assistent aan de Leidsche Universiteitsbibliotheek in den tijd toen hij zijn opzienbarende vondst deed ; de werkelijk oudste gedaante der melodie, Het Wilhelmus is in de zeventiende en achttiende eeuw een volkslied geweest, dat zelden een meer officieele beteekenis had dan andere vaderlandslievende liederen. Onze speurder Enschede 61

78 heeft in het tij dschrif t Oud Holland" (jaargang 1894, peg. 220 e,v,) daarover tal van bijzonderheden gegeven. Daarvan vermelden wij hier slechts enkele feiten. Uit oude documenten blijkt, dat het Wilhelmus triomf antelijk door trompetten werd geblazen teen de Prins van Oranje op 18 September 1577 Brussel binnentrok ; dat was ook het geval bij de aankomst van Prins Maurits to Breda in Verder maakte Enschede de schrandere opmerking, dat de verwijzing near de melodie tot ongeveer 1700 alleen voorkwam in liedboeken voor den ambachtsstand, en pas in de achttiende ~euw ook vermeld werd in liedboeken voor gegoede burgers. (Men heeft het in dien tijd herhaaldelijk aangeduid als een bekend airtje"). Tevens weesenschede er op, dat het Wilhelmus in den Patriottentijd een politiek lied is geweest, waarmede de aanhangers van het huffs van Oranje hun gezindheid uitten. Na 1813 deden verschillende dichters, o,a. Bilderdijk, pogingen de in den loop der edu.wen zoo veranderde melodie van nieuwe woorden to voorzien dear de oude er niet meer op pasten. Maar dat alles lisp op niets uit, en het WienNeerlands bleed" werd teen de nations e hymns. OUD EN NIEUW De herleving van bet Wilhelmus began schuchter in het jaar Teen werd door de Vereeniging voor Noord-Nederlands Muziekgeschiedenis een bloemlezing uitgegeven van lie deren uit den ouden bundel Ned erland tsche Ced ench-clench. Dit liedboek bestond uit een aantal volksliederen, vaaronder het Wilhelmus, die opgeteekend waren door Valerius, een schepen uit Veers ; het was in 1626 uitgegeven door de erfgenamen van den verzamelaar. De bloemlezing Valerius-liederen van 1871 was verzorgd door Prof. Dr, A. D. Loman. 62