Niets willen missen. Kinderen, jongeren en sociale media
|
|
- Mathilda Rosa Beckers
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Niets willen missen Kinderen, jongeren en sociale media Het is naar mijn idee heel menselijk en van alle generaties. Als mijn moeder van 84 een keertje te laat is met het opnemen van haar telefoon, belt ze eerst mijn oudere zus en dan mij met de vraag: heb jij soms gebeld? Als ik dan ontkennend antwoord, vraagt ze zich hardop af wie het dan geweest zal zijn en wat de boodschap is geweest. Ach mam, als het echt belangrijk is bellen ze wel terug, is mijn standaard antwoord. Ik weet dat deze reactie haar onrustige gevoel níet wegneemt. Niets willen missen. Het lijkt een basisgevoel dat bij iedereen aanwezig is en misschien vanuit de oertijd wel een overlevingsmechanisme van de mens is geweest. Een tijd waarin de mens alert moest zijn op waarschuwende of verlokkende signalen. Puur om te kunnen overleven. Wil je in deze tijd niets missen en alle signalen opvangen, dan ben je even zoet. Er komt dagelijks een onnoemlijke stroom van informatie (gevraagd en ongevraagd) op ons af en bovendien hebben we ook nog eens de mogelijkheid om naar evenzoveel informatie actief op zoek te gaan. En dat alles binnen handbereik, letterlijk. Het is de laatste tien jaar een stormachtige ontwikkeling geweest, waarbij we ons pas sinds kort afvragen wat het betekent voor de kinderen en jongeren die nu opgroeien. Vanaf jonge leeftijd lopen kinderen met een smartphone op zak en is het een onmisbare factor in hun leven geworden. De ontwikkelingen hebben mijn speciale aandacht, met name omdat ik de laatste twee jaar vanuit diverse invalshoeken ervaringen heb opgedaan. Ervaringen met kinderen in de basisschoolleeftijd In het najaar 2012 heb ik vanwege een studie een onderzoek gedaan bij vijf basisscholen in de regio naar internetactiviteiten van de leerlingen. Bijna 1000 kinderen van groep 4 tot en met groep 8 deden mee en hebben in kaart gebracht wat hun activiteiten zijn op het internet en hoeveel tijd ze daar gemiddeld aan besteden. Hoewel de situering van de scholen heel verschillend was (drie scholen uit Heerhugowaard, één uit Tuitjenhorn en één uit Heiloo) leverde de onderzoeksresultaten een vergelijkbaar beeld op. Zo bleek dat op al die scholen een derde deel van de ondervraagde leerlingen al beschikt over een mobiele telefoon met internet. Beginnend met enkele kinderen in groep 4 en soms meer dan de helft in de groepen 7 en 8. Ik vind dat verrassend veel. Maar het meest opvallend is dat uit het onderzoek bleek dat het gros van de kinderen zich dagelijks langdurig en zónder toezicht op het internet begeeft. Slechts een klein percentage kinderen geeft aan dat ouders af en toe meekijken en dan vooral bij officiële chatsites zoals Hyves (overigens alleen nog populair onder jonge kinderen tot een jaar of 10.) Veruit de meerderheid van de kinderen geeft aan dat ouders nooit meekijken bij het spelen van online games. En daar zit best een valkuil. Kinderen zitten soms uren per dag aan een bepaald spel en ouders realiseren zich niet dat die spellen de laatste jaren steeds meer gericht zijn op het sociale element. Hele klassen bleken vorig jaar bijvoorbeeld op Moviestar Planet te zitten. Ga maar een kijken op zo n site, dan kom je al gauw de doelstelling in koeienletters tegen: DOE MEE, CHAT MET VRIENDEN EN VAL OP! Op zich niets mis mee, maar realiseer je als ouder dat een kind dus wel degelijk op een soort chatsite zit en dat er dan best wat regels mogen worden afgesproken met elkaar. Het wordt wel eens vergeleken met het verkeer: je stuurt een kind niet met een fiets de straat op terwijl het de verkeersregels nog niet kent. Daar komen ongelukken van. (Maar goed kunnen fietsen in het verkeer is fijn!)
2 Ik heb zelf geen kinderen meer in die leeftijd, maar aan ouders zou ik willen zeggen: Kijk eens mee met zo n spelletje en vraag naar de belevenissen van je kind op het web, net zoals je vraagt naar hoe de schooldag was. Nooit afwijzend, niet controlerend, maar gewoon uit eerlijke belangstelling. Als een kind weet dat een ouder werkelijk geïnteresseerd is in wat het online beleeft, dan zal het de leuke dingen delen maar ook veel eerder aan de bel trekken mocht het iets naars ervaren. Of maak als ouder zelf een account aan en ervaar hoe het is om in zo n virtuele wereld een rol te spelen. Grote kans dat de ouder het net zo leuk vindt als het kind. In zo n speelse situatie kun je gemakkelijk tot afspraken komen met elkaar. Jongeren op het voortgezet onderwijs Ik ben werkzaam in de Bibliotheek Langedijk en enige jaren geleden kwam er vanuit de plaatselijke middelbare school (het Jan Arentszcollege) het verzoek of de bibliotheek een training Mediawijsheid wilde geven aan de brugklassen. Omdat ik ook al vanuit mijn studie met dit onderwerp bezig was, heb ik dit samen met een collega opgepakt. Ik heb een serie van vijf lessen ontworpen die ik sinds twee jaar aan alle brugklassen geef. Die lessen bestaan niet uit technische vaardigheden of het aanleren van weetjes over de sociale media; dat heeft geen enkele zin want er verandert zoveel in korte tijd, dat is niet bij te houden. Bovendien zijn jongeren veel sneller op de hoogte dan ikzelf en hoef ik ze écht niets te leren over wat er allemaal mogelijk is. Ik heb bij deze training een geheel andere insteek en leg voornamelijk de nadruk op inzicht en houding. Elke les eindigt met een eyeopener, waarvan ik hoop dat die blijft hangen. Zo laat ik ze een sollicitatiebrief schrijven op een (fictief)super aantrekkelijk bijbaantje. Als ze daar hun uiterste best op hebben gedaan, doe ik alsof ik de directeur van het bedrijf ben: Ik lees alleen de adresgegevens op de achterkant van de enveloppe, toets die in op Facebook of Twitter en als ik dan rare foto s of teksten op een profiel tegenkom, dan belandt de brief waar ze zo hun best op hebben gedaan, ongeopend in de prullenbak. Dat levert altijd een moment van verontwaardiging en hilariteit op maar ik hoop en denk dat ze het zich herinneren als ze straks als vijftien/zestienjarige hun eerste sollicitatiebrief schrijven voor een bijbaantje, maar liever nog hoop ik dat ze per direct een beetje kritisch naar hun persoonlijke internetpagina gaan kijken. Ook het met elkaar brainstormen en tips bedenken, is onderdeel van de training. Dat doen de leerlingen aan de hand van recente en relevante krantenberichten. Elk jaar verzamelen we dan met elkaar zo n tachtig tips over het gebruik van sociale media. Tips die ze elkaar geven en waar ik zelf misschien niet opgekomen was. Geweldig toch? Je ziet dan dat ze eigenlijk heel bewust bezig zijn en met de fraaiste wijsheden op de proppen komen: Think before you send is er zo eentje. Ze leren van elkaar en nemen tips van elkaar over. Tijdens die lessen, die 75 minuten duren, is er veel ruimte voor ervaringsverhalen. Het blijkt dat de jeugd over het algemeen 24/7 (24 uur per dag en 7dagen per week) online is. Chatten, gamen en heel veel filmpjes kijken op Youtube! Over het algemeen is het een heerlijk en ontspannend sociaal vertier voor ze. Ik benadruk bij de kinderen de plezierige en nuttige mogelijkheden van de sociale media, maar heb ook een kritische blik. Verlies aan concentratievermogen ligt op de loer evenals de mogelijkheid van negatieve beïnvloeding, in de ruimste zin van het woord. Tijdens de lessen komt er regelmatig een verhaal naar boven waar je stil van wordt of dat ronduit alarmerend is. Goed om dan met elkaar te bespreken hoe je handelt in bepaalde situaties. Ik focus dan meestal op de ervaringen van het kind dat vertelt, al ben ik me ervan bewust dat juist dit kind al zover is dat het ervaringen deelt en dus goed bezig is. Hopelijk pikken de zwijgende brugklassers zo een graantje mee, want ik ben ervan overtuigd dat er onderhuids veel kan spelen.
3 Ervaringen als moeder Zelf ben ik moeder van drie jongens in de leeftijd van 17 tot 23 jaar. Ik merk hoe snel de ontwikkelingen gaan, want bij de oudste speelde het thema tijdens zijn schooltijd nog niet of nauwelijks. Vooral bij de jongste is het veelvuldig gebruik van de sociale media een punt van aandacht omdat wij merken dat het bij hem negatieve invloed heeft op zijn concentratie/ focus. Twee jaar geleden toen hij in VWO 4 zat, ging het absoluut ten koste van zijn schoolprestaties. Uiteraard beweerde hij zelf dat hij zich prima kon concentreren en dat hij zijn laptop nu eenmaal nodig had voor zijn schoolwerk. Hij had in die tijd nog een prepaid mobiele telefoon dus ook voor zijn contacten via Twitter en Facebook gebruikte hij zijn laptop. Die stond áltijd aan tijdens zijn huiswerk en natuurlijk niet alleen om zinvolle opdrachten te doen of achtergrondinformatie op te zoeken Bovendien lag hij s avonds in bed nog afleveringen te kijken van Family Guy en South Park. Kortom: veel onrust met dalende schoolprestaties als effect. Wat doe je dan als ouder? Je voelt dat er ingegrepen moet worden maar weet ook dat een kreet als: doe die laptop dicht en ga aan je huiswerk! geen enkele zin heeft. We zijn eerst op zoek gegaan naar motivatie. Hij stond er ronduit slecht voor en zou op deze wijze zeker niet doorgaan naar de vijfde klas. De vraag aan hem was: Wíl je over? Dat was absoluut het geval, vooral omdat wij hadden gezegd dat deelname aan de felbegeerde Kleine/Grote Prijs van het Han Fortmann er een jaartje niet in zou zitten als hij zou blijven zitten. Dat klinkt misschien heel streng, maar soms moet je een grens trekken als je voelt dat deze steeds verder opschuift. De motivatie was er dus. Toen zijn we met elkaar gaan bedenken hoe we voor meer concentratie konden zorgen, want het was duidelijk dat het gebrek eraan regelmatig tot chaos leidde. Dat gaf hij zelf ook aan. Hij vertelde dat hij tijdens het leren steeds zijn binnengekomen berichtjes wilde lezen, gewoon omdat hij dat heel gezellig vond en vooral niets wilde missen. Wie weet was het belangrijk. Even een berichtje lezen, leuk filmpje zien, reageren en dan weer door met het huiswerk. Begrijpelijk en heel herkenbaar. Je ziet of hoort dat er een bericht voor je binnenkomt en zie dan de verleiding maar eens te weerstaan. Onze oplossing was radicaal, maar in gezamenlijk overleg tot stand gekomen. We hebben de laatste schoolmaanden een zogenaamd kinderslot op zijn laptop gezet waarbij we alle sociale media hebben geblokt, waaronder ook Youtube. De laptop ging bovendien automatisch uit van half tien s avonds tot s morgens acht uur. Rust in de tent. Hij vond het aanvankelijk nogal kinderachtig maar stemde er toch in toe. Voordat deze aanpassing gedaan werd heeft hij aan zijn vrienden/contacten laten weten voorlopig even een tijdje uit de lucht te zijn en dat belangrijke mededelingen dus op een andere manier aan hem moesten worden overgebracht. Heel belangrijk, want dat nam de angst iets te missen een beetje weg. Hij heeft het effect ervan ervaren en het heeft hem geleerd om keuzes te maken. Hij is op het nippertje overgegaan naar de vijfde en in dat schooljaar is een kinderslot niet nodig geweest omdat hij op de juiste momenten zijn (inmiddels) smartphone aan de kant heeft gelegd. Hij weet nu dat hij zich dan veel beter kan concentreren en dat dat een positief effect heeft op zijn schoolprestaties. In september is hij begonnen aan het examenjaar. Het plaatsen van zo n internetblokkade is volgens mij alleen zinvol als het niet als straf bedoeld is maar als steuntje in de rug. Het kind moet zelf gemotiveerd zijn om mee te werken anders is zo n slot vast eenvoudig te omzeilen. Het is louter en alleen bedoeld geweest voor het weghouden van de
4 verleiding. En dat die verleiding groot is weet ik zelf maar al te goed. Als ik een bliebje hoor ten teken dat er een berichtje voor mij is binnengekomen dan voel ook ik de drang om direct te kijken. Als ik een woordspelletje speel weet ik niet van ophouden en als ik naar informatie aan het speuren ben, dan raak ik niet uitgeklikt. Zelfs als volwassene is het dus al moeilijk om paal en perk te stellen. Dan kun je van een kind of jongere niet verwachten dat het dat machtige apparaat zomaar aan de kant legt om heel verstandig huiswerk te gaan maken. Daar past een stukje ondersteuning bij vanuit begrip. Ik denk namelijk dat het voor ouders en opvoeders in deze tijd een heel belangrijke taak is om kinderen te leren concentreren en focussen op wat op een bepaald moment het belangrijkste is. Daarnaast verdienen kinderen zorgvuldige begeleiding bij hoe ze zich op het internet gedragen, net zoals in het gewone leven. Mijn belangrijkste advies aan ouders is daarom: heb interesse in de internetactiviteiten van uw kind. Praat erover, stel honderdduizend vragen en laat zien dat u begrijpt dat het een enorm plezierige verleiding voor ze is. Het heeft ons geholpen, omdat we vanuit dat begrip samen een kritische houding hebben kunnen aannemen en afspraken konden maken. Niets willen missen is menselijk, maar als er teveel informatie op een mens afkomt kan het zo maar eens tot erg veel onrust en nare situaties leiden. Eigenlijk kunnen we best veel missen maar laat niet gebeuren dat uw kind uw aandacht mist voor verantwoord gebruik van het internet en de sociale media. Tereza de Vries
5
Wil jij minderen met social media?
Wil jij minderen met social media? Uitgave van Stichting Be Aware Januari 2016 Hulpboekje social media 1 Hoe sociaal zijn social media eigenlijk? Je vindt dat je teveel tijd doorbrengt op social media.
Nadere informatieVMBO praktische leerweg VMBO theoretische leerweg HAVO VWO
Page of 7 Enquête voortgezet onderwijs Deze vragenlijst bestaat uit vijf delen, A t/m E. Er zijn in totaal 9 vragen. A. Over jezelf Dit onderdeel bestaat uit zeven vragen. Hoe oud ben je? In welke klas
Nadere informatieMediaopvoeding: in gesprek over media. Justine Pardoen
Mediaopvoeding: in gesprek over media Justine Pardoen JUSTINE@OUDERS.NL Ouders Online Mijn Kind Online Mediaopvoeding.nl Bureau Jeugd en Media MEDIA EN ONZE AANDACHT STEEDS JONGER... WAAR GAAT HET HEEN?
Nadere informatieA1) Kennismakingsgesprek over sociale media en internetgebruik
Mediawijsheid A1) Kennismakingsgesprek over sociale media en internetgebruik Ik heb samen met de kinderen een gesprek gevoerd over de sociale media en het internet gebruik. Ik heb voor mezelf thuis een
Nadere informatieEerste nummer. Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie. Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik.
juni 2014 Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie Eerste nummer Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik. INHOUD juni 2014 Eten als een kind Op kamers
Nadere informatieDit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl.
Chatten Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl. Colofon Een uitgave van Eenvoudig Communiceren
Nadere informatieIk ben Sim-kaart. Mobiel bellen groep 5-6. De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag. Aangeboden door
De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag Hoi! Blijf even aan de lijn. Ik zit namelijk op de andere. Wacht even. Hoi, ik kom zo even terug, want ik moet even iets zeggen over
Nadere informatieUitleg Zing in 19 mei 2013: Dat is verleidelijk!
Uitleg Zing in 19 mei 2013: Dat is verleidelijk! In onze vorige Zing In hebben we het gehad over de druk die op jonge mensen wordt gelegd, op de vaak hoge eisen die we aan hen stellen. Maar niemand is
Nadere informatieSportief Hwagveld. Dinsdag 25 nov 2014
R.K. BASISSCHOOL OP T HWAGVELD Past. Dom. Hexstraat 16 631 HG MEERSSEN Telefoon 043 364813 info.hwagveld@innovo.nl 0 Dinsdag 5 nov 014 Sportief Hwagveld Sinds april van dit jaar heeft HC NEW STYLE in Meerssen
Nadere informatieRapportage. Onderzoek: mediawijsheid onder ouders en kinderen
Rapportage Onderzoek: mediawijsheid onder ouders en kinderen In opdracht van: Mediawijzer.net Datum: 22 november 2013 Auteurs: Marieke Gaus & Marvin Brandon Index Achtergrond van het onderzoek 3 Conclusies
Nadere informatieWat is PDD-nos? VOORBEELDPAGINA S. Wat heb je dan? PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen.
Wat is PDD-nos? 4 PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen. Eigenlijk vind ik stoornis een heel naar woord. Want zo lijkt het net of er iets niet goed aan me
Nadere informatieUitleg boekverslag en boekbespreking
Uitleg boekverslag en boekbespreking groep 7 schooljaar 2014-2015 Inhoudsopgave: Blz. 3 Blz. 3 Blz. 3 Blz. 4 Blz. 6 Blz. 7 Blz. 7 Stap 1: Het lezen van je boek Stap 2: Titelpagina Stap 3: Inhoudsopgave
Nadere informatieIk ben Sim-kaart. Mobiel bellen groep 7-8. De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag. Aangeboden door
De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag Hoi! Blijf even aan de lijn. Ik zit namelijk op de andere. Wacht even. Hoi, ik kom zo even terug want ik moet even iets zeggen over
Nadere informatieIntroductie. Lesinstructie. Lesinstructie. Leerdoelen. Introductie. Opzet. Bronnen
Introductie Introductie Gamen, Hyven, informatie zoeken, filmpjes kijken, muziek luisteren, spullen kopen of verkopen. Internetten doen we allemaal. Soms voor de lol, soms serieus, soms thuis, soms op
Nadere informatieBINNENSUIS Jehudi van Dijk
BINNENSUIS Jehudi van Dijk Op het toneel staat een vrouw. Ze draagt gewone kleren en ze heeft een horloge om. Ook staat er een stoel en een prullenbak en ligt er een pluisje op de grond. Ik denk altijs
Nadere informatieBeste ouders, Agenda:
Beste ouders, Op 3 december krijgen we bezoek van een inspecteur. We hebben vorig jaar voor de derde keer onder de eindnorm gescoord bij de Cito-toets en dan krijg je als school een inspectiebezoek. Oorzaken
Nadere informatieDeze vragenlijst bestaat uit vijf delen, A t/m E.
Page of 6 Enquête basisonderwijs Deze vragenlijst bestaat uit vijf delen, A t/m E. Er zijn in totaal 9 vragen. A. Over jezelf Dit onderdeel bestaat uit zeven vragen. Hoe oud ben je? In welke klas zit je?
Nadere informatieDeel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties
Preek Gemeente van Christus, Het staat er een beetje verdwaald in dit hoofdstuk De opmerking dat ook Jezus doopte en leerlingen maakte. Het is een soort zwerfkei, je leest er ook snel overheen. Want daarna
Nadere informatieProject Alcohol 2014
Project Alcohol 2014 Naam: Jong geleerd is oud gedaan!!!! Laat je niet Naam: F L s E s E N Klas:!!! 1 Inleiding De carnaval komt eraan. Een feest dat gevierd moet worden. Maar is het feestje van plezier
Nadere informatieWetboek van Schatjesland
Wetboek van Schatjesland Als je aardig kan zijn Dan is dat reuzefijn Alsof een kleurig lint mij aan jou verbindt maar als je scheldt dan ben je geen held en liggen we overhoop in een dikke knoop die je
Nadere informatieWelkom bij. Mijn puber en de sociale media hoe ga ik daar mee om? Gaby Herweijer
Welkom bij Mijn puber en de sociale media hoe ga ik daar mee om? Gaby Herweijer Welkom in de Puberteit Pubers ondergaan veel veranderingen Vrienden School Lichamelijk Seksualiteit Hersenen Pubers vragen
Nadere informatieik? Houd je spreekbeurt over GGNet
ik? Houd je spreekbeurt over GGNet 1 Houd je spreekbeurt over GGNet Krijg je zelf hulp van GGNet Jeugd? Of je vader/moeder/broer(tje)/zus(je) of iemand anders die je kent? Werkt één van je ouders bij GGNet?
Nadere informatieSoms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij.
Lied: Ik ben ik (bij thema 1: ik ben mezelf) (nr. 1 en 2 op de CD) : Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Ik heb een mooie naam, van achter en vooraan.
Nadere informatieLeerlingen 1 e leerjaar; 108 responses / 194 = 55%
Leerlingen 1 e leerjaar; 108 responses / 194 = 55% Ben je in het bezit van een mobiele telefoon? Nee 0 0% Ja, maar geen smartphone (telefoon met apps en toegang tot internet) 7 6% Ja, een smartphone, maar
Nadere informatieDEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou!
DEEL 1 1 WERKBOEK 5 Eigen keuze Inhoud 2 1. Hoe zit het met je keuzes? 3 2. Hoe stap je uit je automatische piloot? 7 3. Juiste keuzes maken doe je met 3 vragen 9 4. Vervolg & afronding 11 1. Hoe zit het
Nadere informatieLesbrief verslaving aan games of sociale media
Lesbrief verslaving aan games of sociale media Tijd: 45 55 minuten Leerjaar 1-Profiel1,2,3 Introduceer het onderwerp kort: gamen en actief zijn op sociale media zijn superleuk. Hoe komt dat eigenlijk?
Nadere informatieNieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching. Jaargang 2: Nieuwsbrief 3 (oktober 2013) Hallo allemaal,
Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching Jaargang 2: Nieuwsbrief 3 (oktober 2013) Hallo allemaal, Veel te laat krijgen jullie deze nieuwsbrief. Ik had hem al veel eerder willen maken/versturen, maar ik
Nadere informatieCHATTEN. verborgen verdriet MARIAN HOEFNAGEL
CHATTEN verborgen verdriet MARIAN HOEFNAGEL Stotteren Kom op, Roy. Het is allang tijd. De leraar informatica legt een hand op Roys schouder. Maar Roy kijkt niet op of om. Hij zit achter de fijnste computer
Nadere informatieBen ik verplicht om naar school te gaan? Kan de school mij als straf naar huis sturen? Kunnen we op school een leerlingenraad opstarten?
Ben ik verplicht om naar school te gaan? Kan de school mij als straf naar huis sturen? Kunnen we op school een leerlingenraad opstarten? Zit je met een vraag over school? Of wil je weten wat je rechten
Nadere informatieOUDERVOORLICHTING Riskante Gewoontes. mijn ouders mogen trots op mij zijn. Ik ben verslaafd aan twitter, en niet aan drugs.
OUDERVOORLICHTING Riskante Gewoontes mijn ouders mogen trots op mij zijn. Ik ben verslaafd aan twitter, en niet aan drugs. Vroegsignalering en geïndiceerde preventie Voormalige afdeling preventie Advies,
Nadere informatieSeptember 2015 Woensdag 23 September Sportdag Start gesprek ouders. Oktober 2015 Woensdag 7 oktober Start kinderboekenweek
Schoolnieuws schooljaar 2015-2016 Vrijdag 18 September 2015 September 2015 Woensdag 23 September Sportdag Start gesprek ouders Donderdag 24 September Start gesprek ouders Maandag 28 September Algemene
Nadere informatieNieuwe media. Imy selfie. like. Smart online!
Imy selfie Nieuwe media like Smart online! Smart online! De nieuwe media, we kunnen niet meer zonder! De nieuwe media maken het ons mogelijk om 24 uur per dag bereikbaar te zijn, het world wide web te
Nadere informatieSocial Media, de andere opvoeder
Social Media, de andere opvoeder Even voorstellen Diana Langerak Echtgenote en mama van twee jongens Communicatiemedewerker De Hoop ggz Aantal jaren eindredactie verschillende bladen, waaronder: Chris
Nadere informatieWerkvormen: Lesdoelen: Filmpjes: Benodigdheden: Kinderboeken: Les 8: Verliefd. Lesoverzicht
Les 8: Verliefd Lesoverzicht Lesdoelen: Kinderen weten dat gevoelens van verliefdheid leuk maar ook lastig kunnen zijn; Kinderen zijn zich ervan bewust dat je op verschillende types mensen verliefd kunt
Nadere informatieProtocol Digitaal pesten
Protocol Digitaal pesten 2 1 Inleiding 1.1 Doelstelling 3 1.2 Beleid 3 1.3 Voorwaarden beleid 3 2. Achtergrondinformatie 2.1 Wat is digitaal pesten? 3 2.2 Waarom is digitaal pesten zo erg? 3 2.3 Signalen,
Nadere informatieOplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS)
Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Stel dat dat (te grote wonder) gebeurt, ik betwijfel of dat zal gebeuren, maar stel je voor dat, wat zou je dan doen dat je nu niet doet? (p36)
Nadere informatie! LERAREN HANDBOEK!!! 1e Editie, 2014
LERAREN HANDBOEK 1e Editie, 2014 1. Je eerste Workshop Om te beginnen In dit Leraren Handboek vind je een paar tips en tricks die je kunnen helpen bij het voorbereiden van je workshop. Als je nog nooit
Nadere informatie1Help: faalangst! 1.1 Verkenningen
11 1Help: faalangst! Karel heeft moeite met leren. Dat zal wel faalangst zijn! zegt iemand. Een gemakkelijk excuus, want Karel is wel erg snel klaar met zijn huiswerk. Ellen, die ook moeite heeft met leren,
Nadere informatieBen jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou!
Hallo Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou Als je ouders uit elkaar zijn kan dat lastig en verdrietig zijn. Misschien ben je er boos over of denk je dat het jouw
Nadere informatie9 Vader. Vaders kijken anders. Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd
53 9 Vader Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd heeft. P Ik begin steeds beter te begrijpen dat het heel bijzonder is dat ik een kind van God, mijn
Nadere informatieWaar gaan we het over hebben?
Waar gaan we het over hebben? Onderwerp: Als je verliefd op iemand bent is dat vaak een fijn gevoel. Als de ander dan ook verliefd op jou is, wordt dit gevoel alleen maar sterker. Het is echter niet altijd
Nadere informatieIk-Wijzer Ik ben wie ik ben
Ik ben wie ik ben Naam: Johan Vosbergen Inhoudsopgave Inleiding... 3 De uitslag van Johan Vosbergen... 7 Toelichting aandachtspunten en leerdoelen... 8 Tot slot... 9 Pagina 2 van 9 Inleiding Hallo Johan,
Nadere informatieTips voor Ouders van niet-drinkende pubers
Tips voor Ouders van niet-drinkende pubers 1. Bepaal uw standpunt. Eenduidigheid over de regels bij beide ouders is cruciaal. Tips: Kies als ouders samen regels voor het gezin. Bepaal als ouders vooraf
Nadere informatieDam tot Damloop. Fédération Française de la Cardiologie
Kit Fondsenwerving De Mobilisation Kit Dam tot Damloop Fédération Française de la Cardiologie Loop voor een goed doel! Deelname aan dit evenement is natuurlijk op zichzelf al een geweldige prestatie, maar
Nadere informatieSamen mediawijs. Met elkaar in gesprek over het gebruik van (social) media
Samen mediawijs Met elkaar in gesprek over het gebruik van (social) media Met elkaar in gesprek over (social) media 1 Inleiding De wereld verandert. Je kunt steeds meer dingen doen op je computer, laptop,
Nadere informatieLes 3. Familie, vrienden en buurtgenoten
www.edusom.nl Opstartlessen Les 3. Familie, vrienden en buurtgenoten Wat leert u in deze les? Een gesprek voeren over familie, vrienden en buurtgenoten. Antwoord geven op vragen. Veel succes! Deze les
Nadere informatieTactus Verslavingszorg. Programma. Tactus op De Rede. Gamen & Internet. Gamen. Bianca Swart Preventiewerker
Tactus Verslavingszorg Stedendriehoek, Twente, Zwolle/Noord Veluwe en Flevoland Informatie, advies en hulp Alcohol, drugs, medicijnen, gamen, gokken Bianca Swart Preventiewerker Preventie basisonderwijs
Nadere informatieE.H.B.O. Werkstuk Vera Kleuskens, groep 7
E.H.B.O. Werkstuk Vera Kleuskens, groep 7 1 Vera Kleuskens groep 7 Inhoudsopgave Voorwoord... 3 Inleiding... 4 1. Wat is E.H.B.O... 5 2. E.H.B.O. vereniging... 6 3. Cursus... 7+8+9 4. Reanimatie en A.E.D....
Nadere informatieEN ALS HIJ KAN LEZEN, STUUR IK M NAAR DE CHINESE LES.
3 1 2 EN ALS HIJ KAN LEZEN, STUUR IK M NAAR DE CHINESE LES. Realistisch kijken naar wat kinderen wel en niet kunnen. WAT KAN JE KIND (AL)? Natuurlijk verwacht je veel van je kind. Dat het snel nieuwe dingen
Nadere informatie2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S
2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de
Nadere informatieLEEFREGELS EN IK-BEN OPVATTINGEN HERKENNEN
In deze huiswerkopdracht wordt uitgelegd wat leefregels en ik-ben-opvattingen zijn en het belang ervan bij het doorbreken van gewoontepatronen. Een voorbeeld van Marjolijn illustreert hoe leefregels en
Nadere informatieIk-Wijzer Ik ben wie ik ben
Ik ben wie ik ben Naam: Lisa Westerman Inhoudsopgave Inleiding... 3 De uitslag van Lisa Westerman... 7 Toelichting aandachtspunten en leerdoelen... 8 Tot slot... 9 Pagina 2 van 9 Inleiding Hallo Lisa,
Nadere informatieALCOHOL EN OPVOEDING UW KIND OP HET VOORTGEZET ONDERWIJS DE GEZONDE SCHOOL EN GENOTMIDDELEN. Folder Alcohol en opvoeding.indd 1 27-07-2011 13:42:29
ALCOHOL EN OPVOEDING UW KIND OP HET VOORTGEZET ONDERWIJS DE GEZONDE SCHOOL EN GENOTMIDDELEN Folder Alcohol en opvoeding.indd 1 27-07-2011 13:42:29 ALCOHOL EN OPVOEDING Als kinderen naar het voortgezet
Nadere informatieipad enquête - ouders - 18 reacties (van 29 ouders)!
18 responses View all Publish analytics 18 responses ipad enquête - ouders - 18 reacties (van 9 ouders) Summary View all responses Publish analytics In welke mate ziet u uw zoon of dochter de ipad thuis
Nadere informatie!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! Uitgave van Stichting Be Aware Januari 2015 WIL JE MINDER GAMEN?
Uitgave van Stichting Be Aware Januari 2015 WIL JE MINDER GAMEN? Je vindt dat je teveel tijd doorbrengt met het spelen van games. Je beseft dat je hierdoor in de problemen kunt raken: je huiswerk lijdt
Nadere informatieBasisschool t Maxend Maxend 6 5388 ZG Tel.: 0412-611366 E-mail: directie@maxend.nl. Protocol Nieuwe Pesten ( digitaal pesten )
Basisschool t Maxend Maxend 6 5388 ZG Tel.: 0412-611366 E-mail: directie@maxend.nl Protocol Nieuwe Pesten ( digitaal pesten ) Inhoud 1. Inleiding 1.1 Doelstelling 3 1.2 Beleid 3 1.3 Voorwaarden beleid
Nadere informatie30 TIPS VOOR OUDERS EN BEGELEIDERS VAN LEERLINGEN MET LEERPROBLEMEN. Wijs ze op. www.lereniseenmakkie.nl. en de online coach.
30 TIPS VOOR OUDERS EN BEGELEIDERS VAN LEERLINGEN MET LEERPROBLEMEN Wijs ze op en de online coach. Vermijd stressverhoging: dat blokkeert het leren nog meer. Wijs je kind steeds weer op wat het al wel
Nadere informatieFOUT VRIENDJE? PAS OP! Hulp. Internet. Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22.
PAS OP! Hulp Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22. Internet Wil je meer lezen? Kijk op www.jipdenhaag.nl/loverboys En test jezelf op www.loverboytest.nl Dit is een
Nadere informatieMediaprotocol: Internet Mobiele telefoon Overige mobiele gadgets Sociale media E-mail. Protocol mediagebruik Odaschool Weert november 2011 1
Mediaprotocol: Internet Mobiele telefoon Overige mobiele gadgets Sociale media E-mail Protocol mediagebruik Odaschool Weert november 2011 1 Inhoud: 1. Dit protocol 2. Afspraken voor alle kinderen 3. Praktisch
Nadere informatieKortom, informatie en advies die vindbaar, begrijpelijk en herkenbaar is. Ik zal u aangeven waarom ik dit zo belangrijk vind.
Tekst: opening Helpdesk Welkom dames en heren, Het doet mij goed om te zien dat er zo veel mensen op deze feestelijke opening van de Helpdesk zijn afgekomen. Dat betekent dat er veel interesse voor is.
Nadere informatieWensenkaart. Wensen en grenzen Oefening 1.1 Werkblad. Meisjes. Als jij uitgaat en een leuk jongen ontmoet, wat hoop je dan dat er gebeurt?
Wensen en grenzen Oefening 1.1 Werkblad Wensenkaart Als jij uitgaat en een leuk jongen ontmoet, wat hoop je dan dat er gebeurt? onderbouw Dat we oogcontact hebben Echt niet! L Misschien wel Natuurlijk!
Nadere informatieTekst lezen en vragen stellen
1. Lees de uitleg. Tekst lezen en vragen stellen Als je een tekst leest, kunnen er allerlei vragen bij je opkomen. Bijvoorbeeld: Welke leerwegen zijn er binnen het vmbo? Waarom moet je kritisch zijn bij
Nadere informatieogen en oren open! Luister je wel?
ogen en oren open! Luister je wel? 1 Verbale communicatie met jonge spelers Communiceren met jonge spelers is een vaardigheid die je van nature moet hebben. Je kunt het of je kunt het niet. Die uitspraak
Nadere informatieWie zijn jouw vrienden? Opdracht:
Wie zijn jouw vrienden? Opdracht: 1. Maak een spinnenweb van jouw belangrijkste vrienden. 2. Schrijf er telkens bij waar je die vriend hebt leren kennen. 3. Schrijf de meest positieve eigenschap als vriend
Nadere informatieTeksten bewerkt uit het gezinsboek Ons Dagelijks Brood veertigdagentijd van pastoor M. Hagen door EBP voor www.kinderenbiddenvoorkinderen.
Bidden Teksten bewerkt uit het gezinsboek Ons Dagelijks Brood veertigdagentijd van pastoor M. Hagen door EBP voor www.kinderenbiddenvoorkinderen.nl en kinderactiviteiten www.lambertuskerk-rotterdam.nl
Nadere informatieWensenkaart. Wensen en grenzen Oefening 1.1 Werkblad. Jongens. Als jij uitgaat en een leuk meisje ontmoet, wat hoop je dan dat er gebeurt?
Wensen en grenzen Oefening 1.1 Werkblad Wensenkaart Als jij uitgaat en een leuk meisje ontmoet, wat hoop je dan dat er gebeurt? onderbouw Dat we oogcontact hebben Echt niet! L Misschien wel Natuurlijk!
Nadere informatieWelkom in de derde klas!
Welkom in de derde klas! De meeste van jullie zijn twee jaar leerling van onze school geweest. Jullie weten wel hoe het hier werkt. Wat er van je verwacht wordt. Wat wel en niet geaccepteerd wordt. Dat
Nadere informatie5 jaar 6 jaar 7 jaar 8 jaar 9 jaar 10 jaar 11 jaar 12 jaar Weet ik niet
Jeugdpeil gamen Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van het Jeugdjournaal onder 900 kinderen in de leeftijd van 8-14 jaar. Het Jeugdjournaal doet regelmatig onderzoeken onder kinderen, hiervoor maken
Nadere informatieBEN IK BEREIKBAAR Opdrachtenblad Niveau:
Opdrachten Opdracht 1 Waarom zou een abonnement handiger zijn voor Wesley? Zijn er risico s bij een telefoonabonnement die je bij prepaid niet hebt? Hoe heb jij je telefoonkosten geregeld? Betalen je ouders
Nadere informatieHoofdstuk 2. Contact maken, inlichtingen verstrekken en onderhandelen
Hoofdstuk 2 Contact maken, inlichtingen verstrekken en onderhandelen 48 Gangbare uitdrukkingen bij contact maken en onderhandelen De meeste zinnen die in dit overzicht staan, zijn formeel. U kunt deze
Nadere informatieUitleg boekverslag en boekreclame
Uitleg boekverslag en boekreclame groep 7 schooljaar 2015-2016 Inhoudsopgave: Blz. 3 Blz. 3 Blz. 3 Blz. 4 Blz. 6 Stap 1: Het lezen van je boek Stap 2: Titelpagina Stap 3: Inhoudsopgave Stap 4: Inhoud boekverslag
Nadere informatieTheorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,
3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol
Nadere informatieAan de slag met de Werk Ster!
Aan de slag met de Werk Ster! Werk Ster Copyright EgberinkDeWinter 2013-2014 Werk Ster Stappen naar werk De Werk Ster helpt je duidelijk te krijgen waar jij op dit moment staat op weg naar werk. Je krijgt
Nadere informatieKINDEREN EN INTERNET 9-10 jaar
CASENUMMER: SAMPLE POINT NUMMER INTERVIEW ER NAAM ADRES: POSTCODE EN PLAATS TELEFOONNUMMER KINDEREN EN INTERNET 9-10 jaar HOE VUL JE DIT DEEL VAN DE VRAGENLIJST IN Hieronder wat eenvoudige instructies
Nadere informatieEnquête leerlingtevredenheid onderbouw DL jan.15
Enquête leerlingtevredenheid onderbouw DL jan.15 1. Vorig schooljaar was ik leerling in de afdeling: Respondenten 191 A. Havo 102 53% B. Atheneum 73 38% C. Gymnasium 16 8% 2. Dit jaar zit ik in klas: Respondenten
Nadere informatieIk en de maatschappij. Online
Ik en de maatschappij Online Colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. 0522-235235 info@edu-actief.nl www.edu-actief.nl Auteur: Mieke Lens Inhoudelijke redactie: Ina Berlet Eindredactie: Daphne Ariaens Titel:
Nadere informatieVoorblad Wat is geld?
Voorblad Wat is geld? Je hebt de test op de website van Nibud gedaan: http://service.nibud.nl/geldtypetest/ Welk geldtype ben je? Vind je dit zelf ook? Motiveer je antwoord. Beantwoord de volgende vragen
Nadere informatieLes 1 Vragen stellen Leestekst: De tandarts
Les 1 Vragen stellen Leestekst: De tandarts "Welkom:... " Introductiefase: 1. "Vandaag gaan we weer een tekst lezen. Daarbij gaan we een nieuwe strategie leren. Deze strategie heet vragen stellen. We gaan
Nadere informatie30 TIPS VOOR OUDERS EN BEGELEIDERS VAN LEERLINGEN MET LEERPROBLEMEN
30 TIPS VOOR OUDERS EN BEGELEIDERS VAN LEERLINGEN MET LEERPROBLEMEN Alle kinderen die wij gevraagd hebben om een tip voor jullie hebben gezegd: blijf je vertrouwen in mij tonen, behandel me niet als een
Nadere informatie9 Communicatie-tools. voor meer liefde, meer verbondenheid, meer intimiteit & betere communicatie
9 Communicatie-tools voor meer liefde, meer verbondenheid, meer intimiteit & betere communicatie Maar één persoon Je hebt maar een persoon nodig om nieuwe ervaringen te introduceren VOORWOORD Geen enkel
Nadere informatieBEN IK BEREIKBAAR? Opdrachtenblad Niveau:
Opdrachten Opdracht 1 a) Wat is er aan de hand bij Wesley? b) Wat wil hij er aan gaan doen? Is dat voor hem de beste oplossing? Waarom wel of niet denk je? c) Hoe heb jezelf je telefoonkosten geregeld?
Nadere informatieDe gelijkenis van de barmhartige Samaritaan.
De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel dingen
Nadere informatieIk besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al:
Niet meer overgeven Vaak is de eerste zin die de klant uitspreekt een aanwijzing voor de hulpvraag. Paula zat nog maar net toen ze zei: ik ben bang om over te geven. Voor deze angst is een mooie naam:
Nadere informatie1. Hoeveel uur per week zaten jongeren op internet in 2009?
Hoofdstuk 1 - Oefening 17 Leesdossier Opdracht 1 Lees de tekst Wat doen jongeren op internet? U gebruikt de leeskaart: zoekend lezen. Beantwoord daarna de vragen. Wat doen jongeren op internet? Onder 13-
Nadere informatieO, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school.
Voorwoord Susan schrijft elke dag in haar dagboek. Dat dagboek is geen echt boek. En ook geen schrift. Susans dagboek zit in haar tablet, een tablet van school. In een map die Moeilijke Vragen heet. Susan
Nadere informatieWat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk?
Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk? Verantwoordelijkheid. Ja, ook heel belangrijk voor school!!! Het lijkt veel op zelfstandigheid, maar toch is het net iets anders. Verantwoordelijkheid
Nadere informatieLesbrief. Introductie
Lesbrief Introductie Deze lesbrief hoort bij Lieve Stine, weet jij het? van Stine Jensen en Sverre Fredriksen. Dit boek bestaat uit 20 brieven en antwoorden van filosoof Stine. Deze lesbrief bestaat uit
Nadere informatieInhoud. 1 Wil je wel leren? 2 Kun je wel leren? 3 Gebruik je hersenen! 4 Maak een plan! 5 Gebruik trucjes! 6 Maak fouten en stel vragen!
1 Wil je wel leren? Opdracht 1a Wat heb jij vanzelf geleerd? 7 Opdracht 1b Van externe naar interne motivatie 7 Opdracht 1c Wat willen jullie graag leren? 8 2 Kun je wel leren? Opdracht 2a Op wie lijk
Nadere informatieMijn ouders zijn zo ouderwets! Kim, 8 jaar
Mijn ouders zijn zo ouderwets! Kim, 8 jaar Welkom! Mediawijsheid Kinderen zijn al vroeg wereldburger 24/7 toegang tot de wereld, via mobiel internet Kinderen kunnen veel maar kunnen ze het aan? Kritisch
Nadere informatieIk ben David de Graaf
Ik ben David de Graaf geboren in 1984. met Downsyndroom Surprise! Ook voor mijzelf Ik heb het niet alleen, maar... ik ben ook in vaste dienst van de Stichting Downsyndroom Kort: de SDS www.downsyndroom.nl
Nadere informatieDia 1 Introductie max. 2 minuten!
1 Dia 1 Introductie max. 2 minuten! Vertel: Deze les gaat vooral over het gebruik van sociale media. Maar: wat weten jullie eigenlijk zelf al over sociale media? Laat de leerlingen in maximaal een minuut
Nadere informatieKop. Romp. Lesbrief Seksualiteit Leerjaar 1-Profiel1,2,3
Lesbrief Seksualiteit Leerjaar 1-Profiel1,2,3 Tijd: 50 minuten Voorbereiding: op www.meerdanliefde.nl is veel informatie te vinden in redelijk eenvoudige taal. Ook in het App Note Mouse draaiboek staan
Nadere informatieMedia wijsheid. Wifigeneratie. Privacy. Onderwerpen. Games. Cyberpesten
Mark van den Bosch? Media wijsheid Privacy Wifigeneratie Onderwerpen Games Cyberpesten Mediawijsheid Waarom mediawijsheid? Welke media gebruikt u? E-mail Website(s) Mobiele telefoon(s) Vaste pc ipad Laptop
Nadere informatie[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster
[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster! Hoofdzaken Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Hoofdzaken Ster SOCIALE VAARDIGHEDEN VERSLAVING DOELEN EN MOTIVATIE 10 9 8 10 9 8 7 6 4 3 2 1 7 6 4 3 2 1 10 9
Nadere informatieMeten van mediawijsheid. Bijlage 6. Interview. terug naar meten van mediawijsheid
Meten van mediawijsheid Bijlage 6 Interview terug naar meten van mediawijsheid Bijlage 6: Het interview Individueel interview Uitleg interview Ik zal je uitleggen wat de bedoeling is vandaag. Ik ben heel
Nadere informatieLesbrief bij Ik weet je te vinden van Netty van Kaathoven voor groep 6, 7 en 8
Lesbrief bij Ik weet je te vinden van Netty van Kaathoven voor groep 6, 7 en 8 Inhoud van deze lesbrief - Thema s in het boek - Lesopzet - Doel van de les - Uitwerking - Bijlage: opdrachtenblad Thema s
Nadere informatieWORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT. Ann Weiser Cornell en Egbert Monsuur
WORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT Ann Weiser Cornell en Egbert Monsuur 1 Les één Welkom bij deze e-cursus waarin we je zullen laten zien hoe jij groter kunt worden en je problemen kleiner! Zijn er
Nadere informatieOnderzoek Seksueel getint gedrag op internet
Onderzoek Seksueel getint gedrag op internet Publicatiedatum: maart 2013 Over dit onderzoek Aan dit online onderzoek, gehouden van 5 tot 18 oktober 2012, deden 1714 jongeren mee. De uitslag is gecorrigeerd
Nadere informatieTips voor een goede spreekbeurt
Diabetes?! Een spreekbeurt die je alles vertelt over diabetes: Wat is het? Hoe ontstaat het? En vooral ook: Wat betekent het voor jou, je broer, zus, vader of moeder. Tips voor een goede spreekbeurt Vertel
Nadere informatie