Ik zit een beetje met dat je want hiermee verplaats ik me in een van de gasten.

Transcriptie

1 DE GENESE VAN Het is vandaag 1 december 2007, over een week of drie is het Kerstmis, geschikt moment voor een gedicht over Bethlehem, om precies te zijn over het Hospice Bethlehem hier ter stede. Een oud-collega, inmiddels overleden, was er in het begin van dit jaar opgenomen. Ik bezocht hem een aantal malen, raakte terloops geboeid door het gebouw, zijn geschiedenis en zijn huidige bestemming. Na een gesprek met directrice Tineke van der Pas besloot ik een gedicht aan het hospice te wijden en dat klaar te hebben voordat het in mei 2008 vijf jaar bestaat. Daarvoor dook ik in de relevante literatuur, hoewel ik nog niet wist of ik die wel nodig zou hebben. Een gedicht gaat tenslotte zijn eigen weg. Inmiddels heb ik me voldoende ingelezen en kan ik met de aanzet beginnen. Vanaf het eerste moment viel mijn oog op de ligging ervan: het gebouw steekt vanaf de Waalkade gezien boven alle daken zijn nek uit; van binnenuit heb je een fenomenaal uitzicht op de Waal, de brug die eroverheen ligt, de Lentse overkant, en vanaf een andere zijde kijk je tegen de Stevenstoren aan. Zinvolle plek om te sterven, want dat doe je daar. De meeste van de doorgaans tien gasten verblijven er hooguit een paar maanden voordat ze weggedragen worden. Vanaf de aanzet heb ik in mijn achterhoofd, dat het gedicht de verbinding tussen leven en dood moet bevatten, aangestuurd door het woord Bethlehem. Ook zullen het water en de brug, zeer oude symbolen waarop de bijna-doden uit kunnen kijken, een rol moeten spelen. En ik begin met de eerste regel: Mooier uitzicht om te sterven kun je niet bedenken. Ik doel op de brug, de overkant, het derde land, de overzijde waarheen de gasten zoals de patiënten genoemd worden, op weg zijn. Later preciseer ik het en komt het tot een strofe: Boven kijkt men op de brug uit die het water overspant. In een dag of dertig, veertig, is men aan de overkant. De klok zal luiden als je hier vertrekt, je zolen recht vooruit. Ik zit een beetje met dat je want hiermee verplaats ik me in een van de gasten. Het is 10 december; een tijdje niet aan het gedicht gewerkt. Maar vannacht riep het me en kwam ik op de gedachte een intro in de eerste strofe te willen; als het ware van de stad naar omhoog, vanuit de stilte naar de rust van het huis. De heuvel tilt je uit de drukte van de stad de stilte om het huis in. Smal is het klinkerpad (allusie op smal is de weg ) hoog het dak. Wie hier als gast de drempel neemt weet dat de dood in korte tijd zijn leven claimt. Er is hier volrijm, tegen mijn gewoonte in; ik houd van assonantie omdat dat minder opvallend rijmt. Misschien kan ik in de eerste regel iets zeggen over Nijmegen: oude stad? of binnenstad Nu de 2 e strofe (wordt het een sonnet?); daarvoor herneem ik :

2 Boven kijkt men op de brug uit die het water overspant. In een dag of dertig, veertig is men aan de overkant. De klok zal luiden als je hier vertrekt, je zolen recht vooruit. en probeer die over 4 regels uit te strijken: Boven kijkt men op de brug uit die het water overspant. In een dag of dertig, veertig, is men aan de overkant. De klok zal luiden als je hier vertrekt, je zolen recht vooruit. Het zou mooi zijn als dat overspant in een enjambement zou komen dus: Boven kijkt men op de brug uit die het water overspant Probleem is nu dat ik dan gebonden ben aan rijm op over, wil ik het eindrijm overeind houden.. In een dag of dertig, veertig is men aan de overkant. zou kunnen, wel 2x maal dezelfde truc. Misschien beter: Boven kijkt men op de brug uit die het water overspant. In een dag of dertig, veertig is men aan de overkant. Resumé: De heuvel tilt je uit de drukte van de binnenstad de stilte om het huis in. Smal is het klinkerpad, hoog het dak. Wie hier als gast de drempel neemt weet dat de dood in korte tijd zijn leven claimt. Boven kijkt men op de brug uit die het water overspant. In een dag of dertig, veertig, is men aan de overkant. Kan wel, zo. Voorlopig. Nu verder De klok zal luiden als je hier vertrekt, je zolen recht Ik wil een e-klank ipv. recht wegens neemt en claimt in 1 ste strofe. De klok zal luiden bij je vertrek, Toorops engelen geven vrijgeleide Boven kijkt men op de brug uit die het water overspant. In een dag of dertig, veertig, is men aan de overkant. De klok zal luiden bij je heengaan, Toorops engelen geven vrijgeleide, je naam wordt in het Gedenkboek bijgeschreven.

3 Aan weerszijden van het altaar in de kapel staan twee houten engelen van Toorop. Ik moest hieraan denken, tegelijk aan een frase uit een gedicht van Ida Gerhardt. Ik neem graag woorden/ frases uit het werk van anderen over om me in de canon van de poëzie te nestelen. Probleem: de ene keer: men, de andere keer: je; daar moet ik een oplossing voor vinden. Moet ik wel vanuit een ter dood veroordeelde dit gedicht schrijven? Ik laat dit rusten, ga me nu concentreren op het sextet, want het is duidelijk dat het gedicht naar een sonnet toe wil; wat moet in de laatste 2 strofes gezegd? Iets over de tegenstelling tussen vroeger (kraamverpleging) en nu (stervensbegeleiding)? Maar moet dat juist niet in de eerste twee strofes en dan toewerken naar het onontkoombaar einde in dit hospice? Links bij binnenkomst is in de hal de onderstaande tekst te lezen, moet/kan ik daar iets mee? De hoeksteen van dit nieuw gebouw dat Bethlehem zal heeten is Jesus, Die in vreugd en rouw ons één met Hem zal weten. mooi jambisch; van wie de tekst is, weet ik niet. De tekst lijkt me meteen bij de bouw in de muur aangebracht. De schrijver had een voorziene geest, gezien het woord rouw. Het gebouw was allerminst voorbestemd als hospice, wachtkamer, voorportaal van de dood. Ik denk erover na, breng onderwijl wat kleine wijzigingen in het gedicht aan. Een heuvel tilt je uit de drukte van de oude binnenstad de stilte om dit huis in. Smal is het ongelijke klinkerpad, hemelhoog het dak. Wie hier als gast de drempel neemt weet dat de dood korte metten met je maakt voor hij je claimt. In een dag of dertig, veertig ben je aan de laatste overkant. De klok zal luiden als je heengaat, Toorops engelen geven vrijgeleide, je naam wordt in het dik Gedenkboek bijgeschreven. Ik laat de dood korte metten maken: als gast heb je een uitzicht van hooguit een paar maanden, meestal korter. De heuvel is vervangen door Een heuvel, omdat er meer in Nijmegen zijn. Verder heb ik de regels verlengd: brede water, laatste overkant Het Gedenkboek ligt in de kapel. Hierin staan de namen van de overledenen. Verder wil ik een verbinding met oude mythen (water-styx-dood-overkant) of zit die er al in? Het is 12 december, ben plotseling niet tevreden over de 1 ste strofe. Die wordt nu: in het stille. Smal is de doorgang naar het laatste pad, hemelhoog het huis. Wie als gast over de drempel raakt begroet de zachte dood die korte metten met je maakt.

4 Ik wilde een ander woord voor drukte; leven is veel toepasselijker; binnenstad vond ik te neutraal; daarom: Waalstad wat preciezer is. Ik ben nog eens gaan kijken daar; de doorgang naar de plaats waarin het huis staat, is smal, wat me bracht op : Smal is de doorgang naar het laatste pad. Voorts heb ik de 3 e en 4 e regel ingrijpend gewijzigd. Beter zo. De paradox tussen zachte en korte metten maken vind ik op zijn plaats. Zachte duidt op de palliatieve zorg die je in het hospice ontvangt; korte metten maken is nog eens om een andere reden op zijn plaats: we bevinden ons hier in een voormalig klooster waar de metten werden gebeden (daar komt de uitdrukking ook vandaan trouwens). De voorlopige 2 e strofe moet aan het eind volgens mij; daartussen twee terzinen, zodat wel een sonnetachtige vorm mogelijk is maar een afwijkende (waar ik van houd). In de 2 de strofe iets over de historie: voormalig klooster der dominicanessen, hun werkzaamheden, vooral kraamhulp (Bethlehem!). Hier woonden nonnen die kinderen uit moeders haalden, gevallen meisjes op de been hielpen. Missiewerk vlakbij huis. Nu zorgt men om de laatste dagen draaglijk door te komen in het stille. Smal is de doorgang naar het laatste pad, hemelhoog het huis. Wie als gast over de drempel raakt / begroet de zachte dood die korte metten met je maakt. / ontwaart Hier leefden nonnen die in het arme kind van de benedenstad dat van Bethlehem verzorgden, gevallen meisjes op de been hielpen. Missiewerk in ruil voor hun gebeden. Nu heeft men zorg voor de opgegeven mens die het heden met het eeuwige verwisselt in zijn verbeelding reisjes maakt naar waar hij was, naar waar hij zal zijn toegetreden. Boven kijkt hij op de brug uit die het brede water overspant. In een dag of dertig, veertig, ben je aan de verste overkant. De klok zal luiden als je heengaat, Toorops engelen geven vrijgeleide, je naam wordt in het dik Gedenkboek bijgeschreven. de laatste regels moeten anders: eindigen met: de klok zal luiden als je heengaat ook al omwille van het rijm (analoog aan dat van de eerste strofe) Toorops engelen geven vrijgeleide, het Gedenkboek draagt je naam als de klok luidt en men je uit Bethlehem wegdraagt. 20 december: morgen langste nacht, over een paar dagen wordt Het Nieuwe Licht geboren, wat mij ertoe brengt een en ander te overwegen: ik wil het woord baren erin. Er zijn meer woorden die me niet bevallen, zoals zorg (strofe 2) wegens verzorgen in strofe 1;

5 ik hervat: Nu heeft men kommer om de opgegeven mens die het heden (de bijna-dode?) met het eeuwige verwisselt in zijn kamer rondreisjes maakt naar wie hij was, naar waar hij straks wordt weggereden. ben nog niet tevreden over weggereden (zie laatste woord: uitvaart) andere varianten: naar waar hij zal zijn overleden naar waar hij zal zijn teruggereden, ingetreden? laatste regels: (ev. bewaart) doen je uitgeleide, je naam wanneer de klok luidt en men je dit Bethlehem uitvaart. met in het laatste woord de dubbelzinnigheid. probleem met het point of view: van waaruit wordt dit gedicht geschreven; vanuit een bijnadode of vanuit een alwetend verteller? resumé: in je stille zelf. Smal is de doorgang naar het laatste pad, hemelhoog het huis. Wie als gast over de drempel raakt Hier verzorgden nonnen in het arme kind van de benedenstad het kind van Bethlehem, hielpen ze gevallen meisjes op de been. Missiewerk uit een rijker rooms verleden. Nu heeft men kommer om de opgegeven mens die het heden met het eeuwige verwisselt in zijn kamer al maar reisjes maakt naar wie hij was, naar wat straks wordt betreden. In een dag of dertig, veertig ben je aan de verste overkant. je naam wanneer de klok luidt en men je dit huis uit vaart.

6 na een nachtje slapen s morgen om zes uur tien (21 dec. kortste dag) weer aan het vers zitten prutsen: in je eigen stilte. Smal is de doorgang naar het laatste pad, hemelhoog het huis. Wie over zijn flauwe drempel raakt Hier kwamen nonnen in het arme kind van de benedenstad het kind van Bethlehem verzorgen, gevallen meisjes oprapen. Missiewerk uit de roomse hof van Eden. Nu heeft men kommer om de opgegeven mens die het heden met het eeuwige verwisselt in zijn kamer al maar reisjes maakt naar wie hij was, naar wat straks wordt betreden. In een dag of dertig, veertig ben je aan de verste overkant. Toorops engelen geven vrijgeleide, in het Gedenkboek staat de jongste naam als de klok luidt voor wie dit huis verlaat. In de vroege ochtend van 23 december nagedacht over dit gedicht, tot de ontdekking gekomen dat er nogal wat aan hapert; bijvoorbeeld het Fremkörper in de tweede strofe: de gevallen meisjes; die doen er niet toe in het vers, dus zullen ze moeten wijken; meer nadruk op tegenstelling: geboorte- sterven in de 2 e en 3 e strofe; nog maar weer eens alles hernomen: ontwaart de zachte dood die korte metten met je maakt genadedrempel beter dan flauwe drempel (hoewel neologisme) Hier leefden nonnen, in het arme kind van de benedenstad het kind van Bethlehem verzorgend van het kraambed tot en met de schoolse jaren. Missiewerk als vrome opdracht. Beter zo; ook een 3 e rijmklank erbij, die terug moet komen in de 3 e strofe want de 2 e en 3 e strofe vormen een eenheid binnen het gedicht. Dit noopt me ertoe, de inhoud aan te passen. Soms zet rijmdwang je op een ander, beter spoor:

7 Nu heeft men kommer om de opgegeven mens die het heden met het eeuwige verwisselt, vluchten makend uit zijn bed naar wie hij is geweest, naar wat hij straks verwacht. Ik heb het nog eens nagekeken: de gast blijft hooguit een maand of drie in het hospice; meestal wordt hij binnen twee maanden weggedragen, dus heb ik dertig, veertig veranderd in veertig, vijftig In een dag of veertig, vijftig ben je aan de verste overkant. je naam wanneer de klok luidt, je dit Bethlehem uit vaart. Om te laten zien, dat de 1 e en 4 e strofe over een gast gaan en de 2 e en 3 e over de geschiedenis buiten hem om in een alles wetende vertellerperspectief zet ik nu de middelste strofen iets apart: heeft men kommer kan mooier: bekommert men zich - Hier leefden nonnen, in het arme kind van de benedenstad het kind van Bethlehem verzorgend van het kraambed tot en met de schoolse jaren. Missiewerk als vrome opdracht. Nu bekommert men zich om de opgegeven mens die het heden met het eeuwige verwisselt, vluchten makend uit zijn bed naar wie hij is geweest, naar wat hij straks verwacht. - In een dag of veertig, vijftig ben je aan de verste overkant. je naam wanneer de klok luidt, je dit Bethlehem uit vaart. of andersom:

8 - Hier leefden nonnen, in het arme kind van de beneden stad het kind van Bethlehem verzorgend van het kraambed tot en met de schoolse jaren. Missiewerk als vrome opdracht. Nu bekommert men zich om de opgegeven mens die het heden met het eeuwige verwisselt, vluchten makend uit zijn bed naar wie hij is geweest, naar wat hij straks verwacht. - In een dag of veertig, vijftig ben je aan de verste overkant. je naam wanneer de klok luidt, je dit Bethlehem uit vaart. In het weekend voor Kerstmis nog flink bezig geweest aan het vers. Missiewerk is altijd vrome opdracht, dus tautologisch. Ik koos voor een nieuwe stijlfiguur: de paradox, wat wel inhield dat ik met een nieuwe, 3 e rijmklank opgescheept zit wat consequenties heeft voor strofe 3, regel 3. In strofe 3 flink zitten peuteren: opgegeven mens is me te sterk; liever naaste, ook wegens de christelijke annotatie ; ook ipv. bekommeren, kommer hebben: zich ontfermen, dat nu beter bij naaste past. Kamerbed (neologisme) verwijst naar de toestand van degene die in het hospice verblijft: hij beschikt over een eigen kamer met prominent daarin: zijn bed. Kamerbed rijmt mooi op kraambed. Ook is er een min of meer verborgen klankreeks: kraambed, kamerbed, Bethlehem Rondreizen naar doe je niet, dus: reizend naar. landt (strofe 2) roept belandt(strofe 3) op; daardoor: naar waar hij binnenkort belandt. Ten slotte de min of meer historische passage in het alles wetende vertellerperspectief cursief gedrukt. De eerste en de laatste strofe horen bijeen, omdat ze vanuit een mens genomen zijn die daar zijn laatste dagen door gaat brengen. De laatste woorden ook nog enigszins gewijzigd, beter in het ritme zo. toch weer ontevreden over 2 e en 3 e strofe: leefden wegens ritme niet goed genoeg; nu verbleven 1 e regel strofe 3 ook veranderd: er niet van toepassing op het ontfermen maar op het verblijf; de leken blijven niet, ze zijn daar niet woonachtig; maar nog niet tevreden over: missiewerk in eigen land. Voorlopige opbrengst:

9 * Hier verbleven nonnen, in het arme kind van de benedenstad het kind van Bethlehem verzorgend van het kraambed tot en met de schoolse jaren: missiewerk in eigen land. Nu ontfermen leken zich over de medemens die er het heden met het eeuwige verwisselt, al maar reizend in zijn kamerbed naar wie hij is geweest, naar waar hij binnenkort belandt. In een dag of veertig, vijftig ben je aan de verste overkant. je naam wanneer de klok luidt en je Bethlehem uit vaart. missiewerk in eigen land, of missiewerk aan de rand bevallen nog steeds niet; nieuwe misschien wel ultieme variant geprobeerd; begonnen nonnen ipv. verbleven nonnen opent mogelijkheden; wel flinke tangconstructie!; wegens bedrijven andere rijmklank noodzakelijk in 3 e regel 3 e strofe: blijven nu wordt het zo: * Hier begonnen nonnen, in het arme kind van de benedenstad het kind van Bethlehem verzorgend van het kraambed tot en met de schoolse jaren, missiewerk te bedrijven. Nu ontfermen leken zich over de medemens die er zijn heden met het eeuwige verwisselt, al maar reizend in zijn kamerbed naar wie hij is geweest, naar waar hij straks zal blijven. In een dag of veertig, vijftig ben je aan de verste overkant. je naam wanneer de klok luidt en je Bethlehem uit vaart.

10 nog eens de laatste strofe bekeken: In een dag of veertig, vijftig kan beter: Binnen een paar maanden het is nu 28 december, Feest der HH Onnozele Kinderen ik durf al een verwijzing naar de aanleiding te plaatsen onderaan het gedicht: * Hier begonnen nonnen, in het arme kind van de benedenstad het kind van Bethlehem verzorgend van het kraambed tot en met de schoolse jaren, missiewerk te bedrijven. Nu ontfermen leken zich over de medemens die er zijn heden met het eeuwige verwisselt, al maar reizend in zijn kamerbed naar wie hij is geweest, naar waar hij straks zal blijven. Binnen een paar maanden ben je aan de verste overkant. je naam wanneer de klok luidt en je Bethlehem uit vaart. * bij het vijfjarig bestaan van Hospice Bethlehem in Nijmegen, 16 mei 2008 Ik laat het gedicht een weekje liggen, ik leef dan net in Als ik het weer opneem (en dat is vaak zo, je kijkt met kritische blik naar je maaksel) ben ik helemaal niet voldaan. De tweede strofe loopt niet, is veel te ingewikkeld door de tangconstructie. Ik besluit die op te heffen waardoor het rijmschema gewijzigd moet worden. Ik maak meteen van de gelegenheid gebruik de vinger op andere zaken te leggen. Zo moet nonnen plaatsmaken voor dominicanessen (ik noem de nonnen nu bij de naam), plegen (veel mooier in de context passend) voor bedrijven. Consequentie van het veranderde rijmschema is, dat in strofe 3 blijven moet wijken voor wezen (vondst!). Nu wordt het rijmschema in deze twee strofen veel hechter, vooral ook door leven. Een woord dat mij brengt op openbare leven, verwijzend naar het openbare leven van Jesus. En als vanzelf komt het woord bakermat ipv. kraambed bovendrijven (enkele nonnen waren bakers). Nog een paar overbodigheden ruim ik op: medemens, kamerbed.

11 Het resultaat mag er zijn: Hier begonnen dominicanessen missiewerk te plegen, in het arme kind van de benedenstad dat van Bethlehem verzorgend van de bakermat tot aan het openbare leven. Nu ontfermen leken zich over de mens die er zijn heden met het eeuwige verwisselt, al maar reizend in zijn bed van wie hij is geweest naar waar hij straks zal wezen. Ik begin te vermoeden dat het gedicht bijna klaar is, als het gedicht toch nog een ingrijpende wijziging ondergaat. Ik besluit het laatste kwatrijn in tweeën te delen en het lelijke Binnen een paar maanden te vervangen door het meerduidige In een ommezien (dat ook de titel zal worden van mijn verzameld werk dat eind 2008 zal verschijnen). Ook de rest van de regel wordt anders. In een ommezien zul je verdwijnen naar de laatste overkant. je naam wanneer de klok luidt en je Bethlehem uit vaart. Het is al een eindje in januari 2008 wanneer het gedicht zich prijs geeft. Ik heb er zes weken naar gezocht. Hier komt het: Hier begonnen dominicanessen missiewerk te plegen, in het arme kind van de benedenstad dat van Bethlehem verzorgend van de bakermat tot aan het openbare leven. Nu ontfermen leken zich over de mens die er zijn heden met het eeuwige verwisselt, al maar reizend in zijn bed van wie hij is geweest naar waar hij straks zal wezen. In een ommezien zul je verdwijnen naar de laatste overkant. je naam wanneer de klok luidt en je Bethlehem uit vaart. * bij het vijfjarig bestaan van Hospice Bethlehem in Nijmegen, 16 mei 2008 Victor Vroomkoning januari 2008