Nieuwsbulletin nr. 55. jaargang 21, maart inhoud

Transcriptie

1 Nieuwsbulletin nr. 55 jaargang 21, maart 2014 Colofon Redactie / Eindredactie Lotte Brekelmans Marie-Anne Gubbels Realisatie Wim Stokwielder Jaap Hoek Muziekzetter Tom Eijkens Vormgeving en illustraties AppeltjeZ, Son en Breugel Opmaak AppeltjeZ, Son en Breugel Druk- / printwerk DekoVerdivas, Tilburg inhoud Voorwoord (pagina 2) Een gesprek met psycholoog Rob Faltin (pagina 3) Het imago van de gitaar als cultuurinstrument staat op het spel (pagina 6) Gehoorverlies en muziek (pagina 8) Musici en beroepsklachten (pagina 12) Interview met Connie de Jongh (pagina 13) Beroepsklachten, help wat nu? (pagina 15) Interview met Pablo Reyes (pagina 17) Jezelf als product: ARBO voor ZZP-ers (pagina 19) Een gesprek met Allard Bentvelsen (pagina 22) Boekbespreking (pagina 24) Percussie etude (pagina 25) Voordrachtstukken (pagina 26) Etude #1 (pagina 28) Interview met gitarist Frank Lamm (pagina 29) Interview met Cesartherapeute Valerie Tillie (pagina 31) Concertagenda april tot augustus 2014 (pagina 33) Op de koffie bij Marcus de Jong (pagina 35)

2 voorwoord door: jaap hoek Deze El Maestro heeft een duidelijk thema: beroepsziekten. Misschien niet iets waarvan je onmiddellijk zegt, ja gezellig. Maar het is wel een item waarvan ik denk dat iedereen meteen begrijpt dat het een belangrijk onderwerp is. Al is het maar omdat jij er nu toevallig niet direct mee te maken hebt, maar voorkomen is beter dan juist! Of omdat je er juist wel mee te maken hebt (gehad). Direct of indirect, het gaat ons allemaal aan. Chapeau voor de redactie dat zij dit aangepakt hebben. Op het moment dat ik dit voorwoord schrijf moet de Algemene Ledenvergadering 2014 nog plaatsvinden. Op het moment dat jij dit leest is er, naar ik hoop, al een beetje meer zicht op in welke richting de EGTA zich zal kunnen ontwikkelen. Dat de gitaar voor ieder van ons persoonlijk een belangrijke plaats inneemt lijkt me evident. Dat de gitaar een flinke rol speelt in de huidige muziekbeleving ook. Alleen, zijn wij tevreden met die rol? Kunnen we het wel over de gitaar hebben? Als je van jezelf zegt: Ik ben gitaardocent, wat zeg je dan eigenlijk? Ikzelf bijvoorbeeld ben (o.a.) als klassiek gitaardocent opgeleid, maar als ik kijk naar wat ik in de dagelijkse lespraktijk doe, dan is dat veel breder dan wat je in enge zin zou verwachten. Voor mijzelf snap ik inmiddels wel hoe dat komt en waarom ik dat voor mijzelf oké vind. Nu wil ik het hier natuurlijk niet over mijzelf hebben, maar meer over de rol die je als docent in het algemeen speelt. Dat wat hier in Nederland aan de orde is, speelt ook in buurland Duitsland (zie het artikel in deze EM naar aanleiding van een publicatie van Dieter Kreidler). Hij heeft het onder andere over de gitaar als cultuurinstrument, waarmee hij vermoedelijk de klassieke gitaar bedoelt. De elektrische gitaar is - wat mij betreft - ook een cultuurinstrument, alleen is de bekendheid en de aanwezigheid ervan op de podia en in media vele malen groter. Hoe kan aan beide vakgebieden recht gedaan worden? Kreidlers oproep tot een Ronde Tafel-conferentie, tussen docenten klassiek en elektrisch gitaar, is daarom zinnig. Veel EGTA-leden hebben een klassieke achtergrond en vinden dan ook dat onze vereniging een thuishaven moet zijn voor de klassieke gitaardocent. Anderen echter hebben ook een passie voor diverse andere stijlen van gitaar muziek. Belangrijk is, lijkt mij, om elkaar te vinden in professionaliteit, gedrevenheid voor het docentschap en het respect voor elkaars passie. Dan komen we elkaar, binnen of buiten de EGTA om, tegen. Veel leesplezier met deze editie van El Maestro waar, overigens ook buiten het genoemde thema om, veel gitaarwetenswaardigheden in staan! Redactioneel Bestuur Jaap Hoek, voorzitter vacature, secretaris Wim Stokwielder, penningmeester Andy Beijnon Lotte Brekelmans (voorgedragen) Marie-Anne Gubbels Lex van Hulten Hermine Veltkamp Secretariaat / redactieadres Tijdelijk postadres Jaap Hoek Kapelstraat CL Tilburg Lidmaatschap Nieuwe leden aanmelden bij Wim Stokwielder, tel: (0416) of per administratie@egta.nl. Adreswijzigingen idem. De contributie bedraagt 30,- per kalenderjaar ( 20,- voor student-leden) IBAN: NL16 INGB t.n.v. EGTA-Nederland. Adverteren / contributies Inlichtingen over tarieven van advertenties en over de contributie bij Wim Stokwielder, tel: (0416) Redactie Kopij zenden naar het secretariaat of naar: info@egta.nl. De redactie behoudt zich het recht voor om ingezonden artikelen zonder opgave van redenen te wijzigen en in te korten. 2 EGTA Nederland

3 een gesprek met rob faltin Plankenkoorts: Een mens lijdt het meest door het lijden dat hij vreest door: lotte brekelmans Trillen, zweten, een onwezenlijk gevoel Je staat op het podium, je raakt volledig in paniek en verliest de controle over je performance. Veel musici zullen deze vervelende verschijnselen herkennen als de symptomen van podiumangst. Ligt het aan mij? Ligt het aan mijn omgeving? Hoe kom ik er vanaf? Is er eigenlijk wel iets aan te doen? In 2011 verscheen het door Rob Faltin geschreven zelfhulpboek Plankenkoorts, met daarin praktische tips en oefeningen om podiumangst te overwinnen. Met Rob ging ik in gesprek over zijn boek en over de behandeling van podiumangst. Rob Faltin (Genève, 1969) studeerde aan de conservatoria van Genève (viool, solfège) en Amsterdam (altviool, kamermuziek), aan de Universiteit van Amsterdam (cum laude, in de psychologische methodenleer, arbeids- en organisatiepsychologie, sociale psychologie en in de klinische psychologie) en Nyenrode (bedrijfskunde en MBA). Na jarenlang als professioneel altviolist te hebben gewerkt, onder andere bij het Koninklijk Concertgebouworkest, liep Rob een gehoorbeschadiging op. Noodgedwongen moest hij stoppen met zijn carrière als professioneel musicus. Enerzijds was deze situatie natuurlijk verschrikkelijk, maar anderzijds opende het voor Rob nieuwe deuren en startte hij zijn loopbaan als gezondheidszorgpsycholoog, gedragstherapeut en psychotherapeut. Rob Faltin: wat mij zo boeit aan de psychologie zijn de wetmatigheden. Welke gemeenschappelijkheden kun je vinden tussen mensen? Welke behandelingen werken goed bij een bepaalde stoornis? Kennis en ervaring gebundeld in boek Plankenkoorts Voor het behandelen van angststoornissen zijn reeds vele zelfhulpboeken op de markt verschenen, maar het onderwerp podiumangst was op deze manier eigenlijk nooit eerder aan bod gekomen. Dit was voor Rob Faltin de aanleiding om zijn kennis en ervaring omtrent podiumangst te bundelen in het boek Plankenkoorts. Het boek biedt wetenschappelijk onderzochte oefeningen vanuit de cognitieve gedragstherapie, die kunnen helpen bij het overwinnen van podiumangst. Vanuit zijn verleden als beroepsmusicus ontstond de extra interesse in dit type angststoornis. Rob Faltin: een beetje ervaring met het product is in dit geval zeer bevorderlijk geweest. Ik kan me namelijk goed voorstellen hoe naar het voelt om de controle te verliezen op het podium: je gaat bijvoorbeeld trillen en het lukt je niet meer om een mooie toon te maken. Zelf heb ik niet extreem veel last gehad van podiumangst. Eigenlijk alleen bij proefspelen of bij solo-optredens. Af en toe nam ik dan bètablokkers. Als orkestmusicus heb ik er gelukkig nooit problemen mee gehad, maar sommigen hebben er juist op die momenten meer last van omdat ze bang zijn dat hun buurman ze dan op de vingers kijkt. Dat is voor iedereen dus verschillend. Als voorbereiding op het gesprek met Rob Faltin heb ik met meerdere musici proberen te praten over het onderwerp podiumangst. Zelf houdt het me al een tijd bezig. Ook ik heb er zo nu en dan last van. Ik weet dat ik echt niet de enige ben, maar toch merk ik dat men er in het algemeen niet graag over spreekt. Er rust een taboe op dit onderwerp. Rob Faltin: veel musici leven met de gedachte dat er aan podiumangst niets te doen valt. Zij denken dat het probleem bij hen ligt en zien het als een teken van hun eigen falen. Ook hebben ze vaak de angst dat men zal zeggen: je kunt misschien maar beter een ander beroep kiezen, wanneer bekend wordt dat zij lijden aan podiumangst. Deze musici schamen zich voor hun angst en doen er daarom niks mee. Het is een groot taboe. De Evangelische Omroep heeft een tijd geleden een mooie reportage over dit onderwerp uitgezonden (getiteld Podiumvrees, taboe onder musici red.). In deze uitzending kwam psychologe Martine van der Loo aan het woord. Zij heeft op een aantal conservatoria onderzoek gedaan en aan de studenten gevraagd of zij wel eens last hadden van podiumangst en of zij dan bètablokkers gebruikten. Dit bleek voor bijna de El Maestro 3

4 helft van de studenten het geval te zijn. Vervolgens werd een conservatoriumdirecteur geconfronteerd met het feit dat een groot aantal van de studenten met psychische klachten rondliep. Haar reactie was: je beroep is op het podium staan. Als dat om wat voor reden dan ook niet gaat, dan houdt het op. Deze anekdote geeft duidelijk weer hoe groot het taboe in de muziekwereld is dat op psychische klachten rust en in het bijzonder op podiumangst. Wat kan nu de oorzaak zijn die ten grondslag ligt aan de podiumangst? Heeft het te maken met de competitieve wereld waarin musici leven? Volgens Rob is het kennen van de oorzaak eigenlijk niet van belang voor het aanpakken van deze angst. Rob Faltin: vaak zegt men: maar je wordt in de muziekwereld ook heel erg beoordeeld. Daar zit natuurlijk wel wat in. Toch denk ik dat men overschat hoe inherent het aan het vak het is. Bij elk beroep word je op de een of andere manier bekeken en beoordeeld. Het vak musicus is een belastend beroep, maar het heeft ook te maken met de manier waarop men met het vak en die belasting omgaat. Feitelijk valt er niets te zeggen over waarom podiumangst zich precies manifesteert. Meestal heeft het te maken met een complex aan factoren waar uiteindelijk moeilijk de vinger op te leggen is. Eigenlijk is het kennen van de oorzaak ook niet zo interessant. We kunnen het probleem namelijk wel behandelen en er iets aan doen. Heeft het dan misschien iets te maken met het type mensen dat kiest voor het beroep van musicus? Niet iedereen kiest namelijk zomaar voor dit vak. Ligt daar misschien dan toch een deel van de oorzaak? Rob Faltin: hier zijn wel bepaalde onderzoeken naar ge weest. Wat we in elk geval weten, en wat ik ook heel veel in mijn praktijk zie, is dat veel mensen met een sociale fobie, want daar komt het toch op neer bij het fenomeen podiumangst, je bent namelijk bang voor een negatief oordeel van anderen, vaak ook last hebben van narcistische trekken. Deze mensen hebben het idee beter of meer bijzonder te zijn dan anderen of zij denken over bijzondere gaven te beschikken. Het is een soort vicieuze cirkel waarin men aan de ene kant denkt heel bijzonder te zijn, maar tegelijkertijd weet men toch niet zeker of dat men dit wel waar kan maken. Uiteindelijk hebben deze mensen dus geen écht zelfvertrouwen. Gelukkig is podiumangst volgens Rob Faltin dus wel te behandelen. Een eerste stap zou het lezen van een zelfhulpboek kunnen zijn, zoals Plankenkoorts. Rob Faltin: als je last van podiumangst hebt, probeer je dit natuurlijk eerst zelf op te lossen. Lukt dat niet dan kun je er bijvoorbeeld met je muziekdocent of met een collega aan werken. Veel mensen hebben het probleem na het zetten van deze stappen al opgelost. Bij sommigen lukt dit echter niet. Een sociale fobie is namelijk vrij hardnekkig. Als niets werkt, kun je uiteindelijk in therapie gaan. Overigens kan mijn boek ook in combinatie met een therapeutische behandeling worden gebruikt. In het boek Plankenkoorts worden oefeningen vanuit de cognitieve gedragstherapie (het leren kennen, uitdagen en veranderen van je angstige gedachten) en exposuretherapie (het oefenen met blootstelling aan situaties die je uit angst vermijdt) behandeld. Het boek is zeer praktisch en helder geschreven. Je kunt er thuis dus zelf mee aan de slag. Rob Faltin: nadat het boek is verschenen ben ik in therapeutisch opzicht echter wel wat veranderd. Dit naar aanleiding van nieuw onderzoek. Tegenwoordig neig ik in mijn behandelingen steeds meer naar de exposurekant. Gedachten uitdagen is goed en werkt prima, maar het blijft toch een beetje theoretisch. Met exposuretherapie breng je het meer in de praktijk. Exposuretherapie Over het belang van exposureoefeningen vertelt Rob: we zoeken bij exposuretherapie eerst naar de als dan gedachte: als ik spanning heb dan zal ik de verkeerde snaar spelen, als ik de verkeerde snaar speel dan hoort men dat, als men dat hoort dan vindt men dat onprettig, als men dat onprettig vindt dan vindt men het stuk niet prettig om te horen, als men het stuk niet prettig om te horen vindt dan vindt men het hele concert slecht, als men het concert slecht vindt dan vindt men mij een slechte gitarist en als men mij een slechte gitarist vindt dan vindt men mij een zwak persoon, dit wordt overal bekend en niemand wil dan nog contact met mij. Dit is een rampscenario. Vaak voltrekt dit zich als een kettingreactie in het hoofd. De gedachten springen dan van als ik spanning krijg naar niemand wil nog met me praten, ik kan geen carrière maken en ik heb geen leven meer. Dit is natuurlijk een tamelijk gechargeerd voorbeeld, maar toch werkt het ongeveer zo. Al deze gedachtesprongen kun je uitdagen en veranderen door middel van cognitieve gedragstherapie. De meeste mensen weten theoretisch gezien wel dat het spelen van een foute noot niet gelijk staat aan een hartaanval. Er dreigt geen levensgevaar, maar toch voelt het zo en zijn deze mensen heel erg zenuwachtig. Waarom? Omdat ze vermijdingsgedrag vertonen. De behandelvorm exposure kan helpen dit vermijdingsgedrag aan te pakken. 1 Exposure als een gedragsexperiment Er zijn verschillende typen exposureoefeningen. De eerste vorm is exposure als een gedragsexperiment. Dit houdt in dat je juist precies datgene probeert te doen waar je bang voor bent. Bijvoorbeeld expres een foute noot spelen en vervolgens ontdekken dat het eigenlijk wel mee viel. De helft van de mensen heeft het niet eens gehoord of het heeft ze niet gestoord. Met andere woorden: hoe erg is het werkelijk wanneer ik een fout maak? 2 Exposure in verschillende contexten De tweede vorm is het oefenen van exposure in verschillende contexten. Dus niet alleen bij concerten, maar ook in andere situaties. Je ziet vaak dat mensen met plankenkoorts nooit Lang zal ze leven zullen spelen op een verjaardag. En in de zomer in het Vondelpark gitaar spelen? No way! Daar spelen andere mensen zonder plankenkoorts! Dit vermijdingsgedrag houdt de plankenkoorts juist in stand. Mijn grootste bood schap is: probeer elke gelegenheid aan te grijpen om te oefenen met het wennen aan de spanning. Regelmatig zit ik in de trein. Als deze weer eens geblokkeerd staat tussen twee stations en iedereen na een halfuur chagrijnig voor zich uit zit te staren, pak ik mijn trompet (Rob Faltin speelt sinds enkele jaren trompet op amateurniveau red.) en speel: En we gaan nog niet naar huis. Iedereen wordt direct vrolijk! Laat de spanning dus niet opbouwen. Denk niet: ik ga net zolang oefenen totdat ik écht klaar ben voor dat ene belangrijke optreden. Nee, je moet juist je work in progress laten zien. Nodig je buren uit en vraag ze om naar je spel te luisteren en je kritiek te geven, ook al ben je net bezig met een nieuw stuk en zitten er nog allerlei fouten in. Mensen vinden het erg moeilijk om kritiek te ontvangen, maar als je dit vaak genoeg 4 EGTA Nederland

5 oefent wordt het normaal en kun je de kritiek die nuttig is proberen te gebruiken. Bij de kritiek die niet nuttig is, druk je gewoon op de deleteknop. 3 Exposure aan afwijzing De derde vorm van exposure is de moeilijkste, maar misschien wel de belangrijkste en meest werkzame vorm. Dit is de exposure aan afwijzing. De bedoeling is om iets te doen dat er expres voor zorgt dat men je gaat afwijzen. Het makkelijkste is om dit in een andere context te oefenen dan op het podium, bijvoorbeeld op straat. In de recente wetenschappelijke literatuur komen voorbeelden voor zoals het volgende: je pakt een groot stuk toiletpapier en doet het in de achterzak van je broek. Zorg echter dat er een lang stuk uit je broekzak blijft hangen. Zo ga je in de Leidsestraat in Amsterdam staan of ergens anders waar het erg druk is. Zorg ervoor dat mensen je goed kunnen zien. Nu heb je grote kans dat men je gaat afwijzen. Men denkt misschien: die is niet goed bij zijn hoofd. Hoogstwaarschijnlijk ga je je lichamelijk beroerd voelen. Dit gevoel zal in het begin toenemen. Blijf echter in deze situatie. Het nare gevoel zal na ongeveer een halfuur afnemen. Je weet inmiddels hoe men reageert, maar je kunt het onprettige gevoel aan. Je kunt het verdragen dat mensen misschien iets negatiefs over je denken. Het is onprettig, maar niet levensgevaarlijk. Je kunt het aan. Dit geldt natuurlijk ook voor optreden: het is moeilijk, maar te doen. Het is normaal dat je dit gevoel vervelend vindt, maar meer ook niet. Maak het niet groter dan het is. Het is overigens ook erg slecht voor je focus wanneer je continue bezig bent met wat anderen van je denken. Dat leidt je af van de muziek die je op dat moment speelt. Het is belangrijk je focus, of liever gezegd je taakconcentratie, te oefenen. Dat kun je trainen met heel eenvoudige oefeningen. Luister bijvoorbeeld naar een symfonisch stuk en probeer een bepaald instrument helemaal te volgen. Als je merkt dat je wordt afgeleid, probeer je toch steeds opnieuw naar dat instrument te luisteren. Je ziet bij mensen met een sociale fobie ook dat ze in een gesprek veel te veel bezig zijn met wat de ander van hen zou kunnen denken. Daardoor missen ze de inhoud van het gesprek. Ze reageren wel sociaal beleefd, maar de gesprekspartner voelt dat er iets niet klopt. Ze verliezen vaak de aandacht voor het moment en dat is nu juist heel belangrijk voor het muziek maken. Het zal tijdens een concert misschien niet altijd lukken om van A tot Z in het moment te zijn. Er zijn momenten die niet lekker lopen, je maakt fouten. Dan is het de kunst om door te gaan. Pak de draad op en laat de missers achter je. Oefen dus met het maken van fouten. Probeer dit niet meer te vermijden, maar probeer er gewend aan te raken. Het geheim zit hem in deze acceptatie in combinatie met een positieve zelfwaardering. een perfect optreden geeft en na afloop denkt: ik heb goed gespeeld, ik ben weer ontkomen aan kritiek. Je hebt dan alleen bevestigd: het is goed gegaan en daarom kreeg ik een compliment. Maar wat je wilt bevestigen is: ik heb een fout gemaakt, maar dat kan ik aan. Ik ben ok met mijn fouten. Grote artiesten zeggen stuk voor stuk dat ze heel goed zijn in het maken van fouten. Ze hebben zichzelf allerlei trucs aangeleerd om met de fouten om te gaan. Uiteraard wil iedereen zich lekker voelen op het podium. Ik raad het alleen af om dit als eerste doel te hebben. Het kan uiteindelijk wel een doel zijn, maar het kan in het begin veel spanning opleveren om geforceerd te proberen te ontspannen. Het eerste doel is dus om met de spanning en de fouten te leren omgaan. Nogmaals: dit is moeilijk en de spanning voelt naar, maar het is niet levensgevaarlijk. Medicatie en zelfkennis Naast therapie zijn medicatie zoals angstdempers of bètablokkers ook een (tijdelijke) oplossing voor de fysieke ongemakken van podiumangst. Rob Faltin: wanneer het gebruik incidenteel is, kan medicatie zeer goed werken. Er zijn richtlijnen voor het gebruik van medicatie bij een sociale fobie. Je kunt het beste met je (huis)arts bekijken of en hoe vaak je ze kunt gebruiken. Angstdempers zijn verslavend, dus deze kun je beter niet te vaak nemen. Bètablokkers zijn dat niet, maar aan het gebruik van deze medicijnen kleven wel andere bijwerkingen dus kun je deze ook maar beter niet te vaak nemen. Als laatste tip geeft Faltin om te werken aan je zelfkennis. Rob Faltin: het is belangrijk om te weten in welke league je speelt. Weet waar je staat. Weet wat je wel en niet aankunt. Veel musici hebben een soort droom in hun hoofd en denken dat die gedachte eigenlijk hun niveau is. Dat geeft veel spanning en werkt bovendien averechts. Je hoeft geen fabuleus gitarist te zijn om mensen blij te maken met je muziek. Gewoon een goede gitarist zijn is goed genoeg. Wil je graag meer informatie over Rob Faltin of over het onderwerp podiumangst? Bekijk de website van Rob Faltin: Het boek Plankenkoorts is uitgegeven door Hogrefe Uitgevers Amsterdam (ISBN ) en is onder andere te bestellen via de site van Rob Faltin of Bekijk de EO-reportage Podiumvrees, taboe onder musici via Uitzending Gemist: podiumvrees-taboe-onder-musici Zelfwaarderingsoefeningen Naast het doen van exposureoefeningen, is het dus ook belangrijk om zelfwaarderingsoefeningen te doen. Dit met volgende de gedachte in het achterhoofd: ik kan een vreselijk concert geven, maar toch ben ik goed zoals ik ben. Ik ben een leuke echtgenoot, ik kan lekker koken. Bedenk dingen die je zelfvertrouwen vergroten, zodat het optreden niet zo n enorm overdreven status krijgt en dat dit het enige is waar je je nog mee identificeert. Probeer ook af te stappen van het doel om uiteindelijk alleen maar perfecte optredens te willen geven en je daarbij heerlijk relaxed te voelen. Dit werkt alleen maar averechts. Je hebt niets overwonnen van je angst als je El Maestro 5

6 het imago van de gitaar als cultuurinstrument staat op het spel De klassieke gitaar: de minst populaire tak van het meest populaire instrument door: dieter kreidler bewerking: marie-anne gubbels De gitaar wordt steeds populairder, met als gevolg steeds langere wachtlijsten op de muziekscholen. Daartegenover staat dat vaste aanstellingen aan muziekscholen en conservatoria steeds vaker wegbezuinigd worden. De gitaar: een instrument tussen verwachting en realiteit Ieder jaar opnieuw wordt door de Landesmusikrat Schleswig-Holstein een instrument gekozen dat gedurende een heel kalenderjaar extra in de belangstelling staat. In 2013 startte dit project met het thema: Gitaar, instrument van het jaar 2013, waarbij Dieter Kreidler benoemd werd tot beschermheer van het project. De gitaar is overal aanwezig. De akoestische gitaar als solo-, ensemble- en begeleidingsinstrument in de klassieke wereld, de elektrische gitaar als onderdeel in de wereld van de rock-, pop- en jazzmuziek of als onmisbaar instrument voor de singer-songwriter, aldus Kreidler. Tijdens een persconferentie die in januari 2013 in Kiel in plaatsvond (Schott: üben und musizieren 3, 2013), stelde een journalist de volgende interessante vraag: waarom is de gitaar, die op dit moment het meest bekende en populaire instrument van alle instrumenten is, toch gekozen als instrument van het jaar?. Het antwoord hierop was: de gitaar mag dan wel heel populair zijn, hij heeft echter geen noemenswaardig lobby in de bestuursorganen van het muziekleven. Hoe is dit mogelijk? Volgens Kreidler ligt de oorzaak wellicht in de veelgeroemde mogelijkheden van het instrument. Het veranderde beroepsbeeld, de hoge vakkundige eisen, alsook de plek die de gitaar in de maatschappij en schoolomgeving inneemt, spelen hierbij natuurlijk een rol. De grote populariteit van de gitaar komt volgens Kreidler onder andere door de volgende oorzaken: De gitaar is relatief goedkoop in aanschaf De gitaar is gemakkelijk hanteerbaar, je neemt het gemakkelijk overal mee naar toe Het lijkt een eenvoudig instrument om te bespelen De toepassingen ervan zijn universeel Eisenpakket Aan de huidige gitaardocent worden steeds hogere eisen gesteld. Vanzelfsprekend moeten gitaardocenten beschikken over een hoog niveau. Van artistieke en pedagogische vaardigheden tot een gedegen kennis van de vakliteratuur. Daarnaast wordt echter ook verwacht, dat de docent kennis heeft en over vaardigheden beschikt van een breed scala aan populaire stijlen zoals: kennis van folk- en country-speeltechnieken; kennis van de Zuid-Amerikaanse school (met de Bossa Nova-, de Sambaen Afro-Cubaanse-technieken); de Flamenco; de Songwriting (inclusief het schrijven van arrangementen). Voor docenten elektrisch gitaar komt daar nog bij: kennis van diverse soorten rock-, pop- en jazzmuziek, alsook kennis van ingewikkelde randapparatuur, sound- en effectmogelijkheden. Kortom de markt verwacht een zogenaamde duizendpoot. Het is natuurlijk erg onwaarschijnlijk, dat een gitaardocent met een bachelordiploma op zak, over al deze vaardigheden beschikt. Het curriculum van de conservatoria reageert erg traag op de veranderingen in de markt, waardoor er een kloof ontstaat tussen de vraag op de werkvloer en de vaardigheden van de docent. Een stap in de goede richting zou zijn, wanneer de elektrische gitaar een verplicht bijvak (iets wat op de Nederlandse conservatoria al gebeurd red.) zou worden bij de studie klassiek gitaar en andersom. De toepassing van opleidingsafhankelijke didactische en methodische vaardigheden in verbinding met deze instrument-technische vaardigheden zijn echter tot nog toe niet systematisch onderzocht. Steeds populairder Uit statistieken van de VDM 2012, (Verband Deutscher Musikschulen, de overkoepelende organisatie waarin bijna 6 EGTA Nederland

7 alle 1000 kunstencentra van Duitsland gebundeld zijn red.) blijkt dat bij de muziekscholen, als ook bij het project Jedem Kind ein Instrument, de gitaar qua belangstelling bovenaan de ranglijst staat, zowel bij jongens als bij meisjes. Naast de toenemende vraag naar regu liere gitaarles, wordt de gitaar ook steeds vaker gebruikt in de EMP (Elementare Musikpädagogik, soort basisvorm van musiceren met kinderen door gebruik van stem, klank, beweging en taal voor kinderen van 2 8 jaar), bij Musik von Anfang an (een vergelijkbaar project voor baby s en peuters red.) en in de Ganztagschulen (vergelijkbaar met onze brede scholen, met dat verschil dat alle kinderen activiteiten tot uur op school wordt aangeboden red.). Daarnaast neemt de belangstelling voor elektrische gitaar bij jongeren stelselmatig toe. Deze ontwikkelingen leggen een steeds grotere druk op de muziekscholen en de vrije markt. Parallel hieraan constateert Kreidler een toename van inschrijvingen voor Jugend Musiziert (landelijk jeugdmuziekconcours red). Dit behoeft extra aandacht en inspanning, want op dit podium verschijnen de toekomstige cultuurdragers. De manier waarop conservatoria en muziekscholen op dit moment hun personeel aan zich binden, is volgens Kreidler echter volledig contraproductief en komt niet tegemoet aan het belang dat het instrument in het onderwijs en de muziek op dit moment in neemt. Om die reden doe ik een beroep op de besturen van conservatoria en hogescholen, om aan de vraag naar goed opgeleide docenten klassiek en elektrisch gitaar te voldoen. Zo kan de regionale verzorging door muziekscholen en hun partners zeker gesteld worden. Ik doe een beroep om de ogen niet te sluiten voor deze ontwikkeling en om zorg te dragen voor de welverdiende status van de gitaar in de canon der instrumenten, aldus Kreidler. Veranderingen in het beroepsperspectief Tegenover de toenemende belangstelling voor de gitaar, staat dat stapsgewijs alle fulltime functies bij muziekscholen en conservatoria worden ingeruild voor functies op basis van contracturen. Deze ontwikkeling is funest. Jonge nieuwkomers starten, tegen wil en dank, steeds sneller als zzp-er, zonder enige kennis van bedrijfsvoering te hebben. Wat Kreidler betreft ligt hier een taak voor de opleidingsinstituten, om de student in samenwerking met brancheorganisaties carrière-relevante en praktische lezingen over zelfstandig ondernemerschap aan te bieden. Door de brede inzetbaarheid van de gitaar, voorziet Kreidler dat de gitaardocent als patchworker wel zal overleven, maar voor een waardige uitvoering van het vak is toch meer nodig. Het wegvallen van collega s en daarmee verbonden intercollegiaal overleg zal leiden tot vervreemding. Tijd voor bij- en nascholing is er niet. Om als kleine zelfstandige het hoofd boven water te kunnen houden, zal de docent, waarvan de boven beschreven vakkundige veelzijdigheid verwacht wordt, de vreugde in zijn beroep snel verliezen. Het imago van de gitaar als cultuurinstrument, zorgvuldig opgebouwd door de generatie gitaristen uit de jaren 1960 en 1970, komt hierdoor in gedrang, aldus Kreidler, waarmee hij voorziet dat, wanneer bovengenoemde ontwikkelingen zullen voortbestaan, dit het einde betekent van de vakstudie gitaar. Om de verschillende problemen vakkundig aan te pakken, dringt Kreidler al jaren aan op het houden van een zogenaamde Ronde Tafel-conferentie. Een conferentie waarbij gitaristen, docenten klassiek en elektrisch gitaar en vertegen woordigers van de EGTA bijeenkomen. Onderwerpen die zonder meer aan bod zouden moeten komen zijn: op welke leeftijd is het (pedagogisch) verantwoord om met de elektrisch gitaar te starten? hoe komen we tot een gemeenschappelijk curriculum? kunnen we leeftijdsafhankelijke criteria vaststellen met betrekking tot stijl en toon? De VDM formuleerde in haar curriculum gitaar, met betrekking tot dergelijke actuele onderwerpen, al een paar interessante uitgangspunten. Maar wie gaat deze toekomstbepalende veranderingen bij de conservatoria implementeren? Hoeveel docenten of hoogleraren gitaar zitten er in de besturen? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat er nieuwe verbindingen worden gesmeed om zo de meerderheid te krijgen, waardoor ver anderingen mogelijk gemaakt kunnen worden? Er ligt een taak voor de Ronde Tafelgroep om een vuist te maken en ten Dieter Kreidler Dieter Kreidler was van 1975 tot 2009 Professor für Gitarre (Hoofdvakdocent klassiek gitaar) aan het conservatorium voor muziek en dans in Keulen, locatie Wuppertal, alwaar hij van 1997 tot 2009 tevens de functie van decaan bekleedde. In 1994 kreeg hij het Bundesverdienstkreuz, een onderscheiding van het land Nordrhein-Westfalen, voor zijn onbezoldigde inzet voor de amateurmuziek. Dieter Kreidler was Bundesmusikleiter in de Bund Deutscher Zupfmusiker (de vereniging van Duitse tokkelmusici), is voorzitter van de Deutsche Orchesterwettbewerb, bestuurslid van Jugend musiziert en lid van Musikalische Bildung, vakonderdeel van de Deutsche Musikrat. aanval te trekken omwille van wat Kreidler een nieuwe communi catietrend noemt: de gitaarplus, de gitaar als instrument toegevoegd aan alle instrumenten op muziekscholen en conservatoria. Hiertoe biedt het rijke repertoire van ensemble- en kamermuziek voor akoestische en elektrische gitaar alle mogelijkheden, aldus Kreidler. Popmuziek bij concoursen Ook bij jeugdconcoursen ziet men tegenwoordig de categorie gitaar uitgebreid met de mogelijk tot de uitvoering van de verschillende popgenres. De klassieke gitaar treft men echter steeds minder aan op de radio, televisie en in concertzalen. Hiermee heeft de gitaarwereld zijn eigen universum gecreëerd. Wellicht is er toch nog een lichtpuntje. William Starling schreef in zijn biografie over gitarist John Williams, dat Yehudi Menuhin de klassieke gitaar in de kernvakken van zijn Menuhin School of Music in Surrey had willen opnemen. Dit gebeurde uiteindelijk in 2004, gesubsidieerd door de Rolling Stones. Bovenstaand artikel is een vertaling en een bewerking van Das Image der Gitarre als Kulturinstrument steht auf dem Spiel dat door Dieter Kreidler werd geschreven en voor het eerst gepubliceerd in Üben und musizieren, 3/2013 Schott Music GmbH & Co. KG, Mainz. Tevens dank aan onze zusterorganisatie EGTA Zwitserland, met name Han Jonkers, die dit artikel in september 2013 in het vakblad Bulletin heeft gepubliceerd waardoor wij de toegang tot dit artikel hebben gekregen. Het complete artikel is te lezen op de website van EGTA Zwitserland in het Bulletin van september El Maestro 7

8 Gehoorverlies en muziek Muziek: de streling voor onze oren? door: andy beynon Een goed werkend gehoororgaan is voor de meesten onontbeerlijk. Dat er uitzonderingen op de regel zijn, is bekend, maar ook Ludwig van B. zou zeker niet in staat zijn geweest om zijn orkest goed stemmend te krijgen als hij naar men zegt echt volledig doof zou zijn geweest. Waarschijnlijk leed hij aan een zogenaamde progressieve perceptieve slechthorendheid (zie verder) en beschikte hij over een prima auditief werkgeheugen dat in zijn horende periode is ontwikkeld. Muziek: de streling voor onze oren deel 1 Wetende dat je met een perfecte interne tonale representatie in auditief werkgeheugen prima kunt componeren én daarbij ook de beschikking hebt over de benodigde theoretische kennis van harmonieleer en analyse, is het natuurlijk mogelijk symfonieën uit je mouw te schudden. Slechthorendheid is ook nu nog aan de orde van de dag: de incidentie van slechthorendheid als volksziekte lijkt nu significant toe te nemen. Volgens het RIVM blijkt dat nu al ruim Nederlanders bij de huisarts bekend staan met gehoorproblemen, exclusief diegenen die geen huisarts bezoeken. Dat juist voor musici het gehoor erg belangrijk is, mag duidelijk zijn. Immers, we willen toch wel graag weten of ons instrument/stem wel goed is gestemd of niet (nauwkeurige toonhoogteperceptie), of dat je niet te luid of juist te zacht speelt/zingt ten opzichte van de ander (intacte luidheidsbalancering), of dat we onze toonvorming (boventonen/ klankkleuren) onder controle hebben en goed kunnen waarnemen (timbre of spectrale perceptie). Welke risico s lopen musici in ons beroep? Wat kunnen we er aan doen? Hoe groot is de kans op gehoorbeschadiging eigenlijk en wat kunnen de gevolgen hiervan zijn? OK, eerst even op een rij zetten hoe ons gehoor werkt. Hoe zat het ook al weer? Het menselijk gehoororgaan bestaat grofweg uit 3 delen: het uitwendig oor (oorschelp/pinna en gehoorgang), het middenoor (trommelvlies en gehoorbeentjes: malleus, incus, stapes) en het binnenoor (slakkenhuis of cochlea): zie figuur 1. Het uitwendig oor heeft als belangrijke taak het opvangen en filteren van geluid, terwijl het middenoor als een soort voorversterker fungeert en middels een ingenieuze hefboomwerking van de gehoorbeentjes hamer, aambeeld en stijgbeugel voor zo n db versterking kan zorgen. Deze mechanische energie wordt in het slakkenhuis vervolgens omgezet in elektrische spanning, waar zich ook de uiteinden van de gehoorzenuw (haarcellen) bevinden. Vervolgens gaat het signaal via de zenuwvezels naar onze auditieve hersenschors en wordt dit ervaren als horen. Slechthorendheid De oorzaak van een gehoorverlies kan verschillend zijn. Globaal onderscheiden we een drietal oorzaken, te weten conductief gehoorverlies (= probleem in buiten- en/of middenoor), perceptief gehoorverlies (= probleem in het binnenoor en/of gehoorzenuw), en de combinatie van beiden, een gemengd gehoorverlies. Het voordeel van de eerste soort is dat het geluid slechts verzwakt/zachter wordt waargenomen als gevolg van verstoorde geleiding van het signaal: door middel van voldoende versterking (oortelefoontje, hoortoestel, een operatie aan buiten/middenoor) kan dit geleidingsverlies worden opgeheven en kan men weer 100% horen en verstaan. Als het verlies echter perceptief van aard is, zijn het de haarcellen/zenuwvezels in het binnenoor die beschadigd zijn. In het meest extreme geval is er helemaal niets meer en spreken we van volledige doofheid. Dit leidt naast een verhoogde gehoordrempel (= slechter gehoor) Figuur 1. Het gehoororgaan dat geluid doorgeeft via de gehoorzenuw naar de auditieve hersenschors 8 EGTA Nederland

9 Figuur 2. Visualisatie van het verschil tussen een conductief (boven) versus perceptief gehoorverlies (onder) Het effect van versterking bij een zacht geluid bij een conductief gehoorverlies (boven): versterking leidt tot 100% verstaan, het geluid wordt gewoonweg harder. Bij een perceptief gehoorverlies (onder) wordt spraak te zacht en vervormd waargenomen, waarbij versterking wel leidt tot een harder geluid, maar niet per se tot betere verstaanbaarheid als gevolg van (meer) distorsie. Vergelijkbare vervorming treedt ook op bij musici met een slecht frequentie-oplossend vermogen. vaak ook tot extra vervorming van het oorspronkelijk signaal. Deze vervorming zorgt er dan ook voor dat slechthorenden spraak wel horen (= versterking), maar niet verstaan (= vervorming): zie figuur 2. Harder praten tegen (ook hoortoesteldragende) slechthorenden heeft niet altijd zin en kan leiden tot een antwoord als: schreeuw niet zo hard, ik hóór je wel! Vaak is er dan sprake van een verlaagde pijndrempel, waardoor het normale dynamische bereik van het gehoor (= het verschil tussen de juist waarneembare geluid en de pijndrempel, normaal zo n 110 dbhl) kleiner is en geluid als het ware in een kleiner bereik moet worden gecomprimeerd met distorsie als gevolg ( recruitment ). Als we het slakkenhuis zouden uitrollen, blijkt dat haarcellen in het voorste deel van het slakkenhuis de hoge en in het achterste gedeelte de lage frequenties verwerken ( cochleaire tonotopie ). Naarmate men ouder wordt zullen daarom de hoge tonen (NB. begin van slakkenhuis, bevinden zich het dichtste bij de buitenwereld ) het eerste te lijden hebben ( presbyacusis of ouderdomsslechthorendheid) en verloren gaan. Eén klein voordeeltje voor de hardrocker: de stapediusreflex Gelukkig beschikken we over een soort beschermreflex tegen harde geluiden: een klein middenoorspiertje (de stijgbeugelspier) spant zich automatisch aan bij geluiden boven ca db, waardoor het trommelvlies strakker komt te staan (=minder beweeglijk) en daardoor, in tegenstelling tot een soepel trillend trommelvlies, harde gelui den wat afdempt. Het gehoorverlies kan ontstaan door acute gehoorschade (bijvoorbeeld trauma) of door een langzame toename van het gehoorverlies (progressief). De impact van harde geluiden op ons gehoor blijkt vreemd genoeg uit wetenschappelijk onderzoek wel mee te vallen: langdurige blootstelling aan teveel lawaai (> 80 db) gedurende 8 uur zou pas leiden tot een blijvend gehoorverlies op de langere termijn (>5 jaar). Hierbij wordt dan vaak een karakteristieke verhoogde gehoordrempel in het audiogram gevonden rond 4000 Hz (de zogenaamde 4 khz lawaaidip ): zie figuur 3. Als er sprake is van een volledige doofheid zonder enig restgehoor, dan is dat zelden het gevolg van lawaaibeschadiging (meestal aangeboren, erfelijk, vergiftiging (ototoxiciteit), traumata). Blijkbaar is het menselijk lichaam toch flexibeler en neuraal meer plastisch, met betrekking tot spontaan herstel na langdurige geluidsbelasting, dan we eigenlijk zouden verwachten. Dit neemt echter niet weg dat uitvoerende musici of geluidstechnici in studio s zich niet zouden moeten behoeden voor onherstelbare perceptieve gehoorverliezen, want muziek kan ook beschadigen. Figuur 3. Gehoortest (audiogram) waarbij het gehoorverlies (luidheid, db) als functie van frequentie (Hz) wordt weergegeven. Linker audiogram: audiogram van een normaalhorende: gehoordrempels voor alle frequenties op 0 db, pijndrempel rond 100 db. Rechter audiogram: audiogram van een musicus met een lawaai-dip, dat zich specifiek kenmerkt als een verminderd gehoor rond 4000 Hz en iets verlaagde pijndrempels en een kleiner dynamisch bereik. El Maestro 9

10 Muziek: de beschadiging voor onze oren - deel 2 A. Gehoorbeschadiging Gehoorbeschadiging als gevolg van muziekspelers vormt al jarenlang maatschappelijke discussie en kan naast ongevoeligheid voor geluid (slechthorendheid/doofheid), zich ook manifesteren als juist een overgevoeligheid voor geluid ( hyperacusis ), het horen van verschillende toonhoogtes in beide oren bij aanbieden van 1 toon ( diplacusis ) of oorsuizen/continue pieptoon ( tinnitus ). Sommige onderzoeken rapporteren dat 74% van de beroepsmusici gehoorproblemen hebben (Kahari et al, 2001, 2003). Dat te harde muziek niet goed is voor ons gehoororgaan, lijkt evident: MP3-spelers en live muziek kunnen immers tot ver boven individuele pijndrempels uitkomen. Maar in hoeverre er ook écht eenduidige wetenschappelijke bewijs is, valt vreemd genoeg eigenlijk zwaar tegen. De media springt uiteraard graag in op hot topics zoals de schadelijke gevolgen van een overdosis geluid van bezoekers van dancefeesten : zeker 60% van de jongeren die mee hebben gedaan aan internet-zelftests, geven aan wel eens een piep te horen na het uitgaan. Zo n 20% zegt hier zelfs continu last van te hebben, hetgeen een onherstelbare gehoorbeschadiging betekent. Maar óók de musici zélf kunnen een aardige lawaaibeschadiging oplopen: denk aan de popgitarist die (op een vaak veel te klein podium) precies voor de rides en crash van de drummer staat, de orkestmusici, die precies één rij voor de koperblazers of bekkenspeler zitten, of headset-dragende PA-geluids technici in opnamestudio s. Geluidsniveaumetingen op het podium van het Concertgebouw leveren in het vrije veld al snel waarden op van zo n db(a) (Jansen et al, 2009). Gehoorbeschadiging door korte versus langdurige overbelasting Allereerst: gehoorschade kun je alleen voorkomen, niet genezen. Men dient echter onderscheid te maken tussen kortdurende harde geluiden (bijvoorbeeld kortdurende rondzingende microfoons tijdens live optredens als gevolg van akoestische feedback, korte fortissimo pauken- of bekkenslagen bij symfonieorkest, crash in rockmuziek) en continue, langdurige belasting. Beide soorten belasting kunnen leiden tot perceptieve gehoorverliezen, dus bescha digingen in het binnenoor, die niet operatief te verhelpen zijn (zoals vaak wel het geval is bij middenoorproblemen). In het eerste geval zal de eerder genoem de stapediusreflex optreden, maar deze reflex heeft enkele milliseconden inregeltijd nodig. Zodra de reflex in werking treedt, is het korte harde geluid alweer verdwenen. Schade lijk dus. Bij langdurige geluiden blijft de stapediusreflex weliswaar actief, maar zal na enige tijd zal gewenning optreden en zijn we vervolgens geneigd het volume juist weer nóg harder te zetten. Bij overbelasting is ons oor (meestal) in staat zich weer spontaan te herstellen: de tijdelijk overbelaste haarcellen (vaak tijdelijk hoorbaar als een piep) komen na enige tijd (paar uur tot paar dagen) weer tot rust. Herhaalde overbelasting tijdens deze recovery -periode kan echter tot blijvende schade van de haarcellen leiden, met slechthorendheid als gevolg. Mede daarom is betrekking tot continue geluidsbelasting 14 februari jl. een convenant gesloten door staatssecretaris van Rijn (VWS) waarin staat dat het volume van muziek op dancefeesten gelimiteerd moet worden en bezoekers actief voorgelicht moeten worden. Al sinds januari 2013 zijn Europese normen bepaald waarin gesteld is dat de maximale output van mobiele telefoons en MP3-spelers niet hoger dan 100 db mag bedragen (of alle fabrikanten zich hier ook aan houden is punt twee...). B. Musici en gehoorbeschadiging: lopen wij een groter risico? Dit hoeft niet en blijkt ook per instrument en situatie te verschillen. De onversterkte klassieke akoestische gitarist heeft weinig te vrezen. Voor gitaristen die met versterking spelen ligt dit na tuurlijk anders, evenals andere musici die zich in situaties begeven zoals eerder beschreven. Het vervelende van langdurige geluidsoverbelasting is dat men vaak pas na vele jaren een gehoorverlies constateert, dat geleidelijk (en daardoor niet altijd merkbaar) is opgetreden. Naast verhoogde gehoordrempels en slechter spraak verstaan op feestjes, kunnen ook echter evenwichts- en tinnitusklachten optreden. De moeilijkheid is echter dat het dan eigenlijk al te laat is om een goede medische diagnose te stellen naar de oorzaak. Verder blijkt dat sommige musici gevoeliger zijn voor geluid (hyperacusis) dan anderen. Tenslotte blijkt uit onderzoek ook dat sommigen een aangeboren genetische predispositie hebben voor vormen van (erfelijke) slechthorendheid, maar we zijn daar nog lang niet uit. C. Musici en gehoorbescherming: wat kun je er aan doen? Preventief te werk gaan! Er zijn immers meerdere gevallen bekend van afkeuringprocedures (o.a. WAO) waarbij je gehoor tijdens je werk als uitvoerend musicus door nalatigheid van anderen ernstig is beschadigd (vaak bij het soundchecken). Bij rechtszaken zou het goed kunnen dat je aan het kortste eind trekt als gevolg van een lastige bewijsvoering en gebrek aan (wetenschappelijke) evidentie, omdat de oorzaak achteraf vaak lastig te achterhalen is. In eerste instantie kun je als (versterkte) gitarist zelf al iets doen aan jouw positie binnen de opstelling in je band, ensemble of bigband: zorg ervoor dat je niet direct voor blazers of drummers staat/ zit, zorg ervoor dat de akoestiek in de repetitieruimte geen galmbak is (plaats voldoende absorptieplaten/-wanden), repeteer niet op maximaal concertvolume (bedenk dat iedere slechts 3 db extra een verdubbeling van de geluidsdruk op je oren inhoudt!), informeer zonodig bandleden over gevolgen van te harde geluiden, vaak zijn zij zich hier niet van bewust (er bestaan vele infosites op het www: zie links). Gebruik tijdens het soundchecken ook goede gehoorbeschermers: hoe vaak gebeurt het niet dat jij of de PA-technicus per ongeluk een kanaal te ver open zet met een schrille, zeer luide feedback-pieptoon als gevolg? Gehoorbeschermers zijn tegenwoordig in vele maten en soorten (en prijzen...) te verkrijgen. In de praktijk blijken deze gehoorbeschermers helaas niet altijd voldoende te dempen (o.a. Passchier- Vermeer & Vos, 1997), maar liever iets dan niets. Telefonisten van callcenters, headset-gebruikers of fabrieksarbeiders: zij lopen een hogere kans op lawaaibeschadiging of tinnitusklachten. Dus ook uitvoerende musici met headsets 10 EGTA Nederland

11 Bij de meeste audiciens kun je op maat otoplastieken ( oordoppen ) laten aanmeten. Diverse websites en commerciële audicienketens kunnen je informeren over de (on)mogelijkheden (zie referenties). We onderscheiden passieve van actieve gehoorbeschermers. Passieve beschermers zijn universele oordoppen met ingebouwde filters. Universeel passende oordoppen zijn relatief goedkoop maar geven het geluid vaak niet natuurgetrouw weer (iets dreunend geluid ). Otoplastiekenop-maat daarentegen zitten prettiger en hebben een mooier geluid, maar zijn aanzienlijk duurder. In tegenstelling tot de passieve beschermers werken actieve gehoorbeschermers met compressietechnieken en zijn dus beter bestand tegen piekgeluiden (ingebouwde AGC: automatic gain controls) of werken op basis van antigeluid (geluid in tegenfase: het principe is vergelijkbaar met de commerciële noise cancellation headphones ). Bedenk echter dat gehoorbeschermers het oorspronkelijk frequentiespectrum van het geluid iets kunnen wijzigen. Musici hebben daarom meestal de voorkeur voor beschermers met een zo vlak mogelijke frequentiekarakteristiek als output, omdat zo het spectrum van het origineel zo veel mogelijk intact blijft. Het nadeel van beschermers is dat je altijd iets in/over je oor hebt zitten (drukgevoel, irritatie). CONCLUSIES Gehoorbeschadiging op de langere termijn als gevolg van langdurige overbelasting is moeilijk te voorspellen. Het menselijk gehoor blijkt flexibeler dan gedacht. Desalniettemin is het goed om tóch het zekere voor het onzekere te nemen en, voor diegenen bij wie het van toepassing is, jezelf voldoende beschermen tegen met name kortdurende harde geluiden of langdurige blootstelling tijdens repetities of concerten door gebruik te maken van enige vorm van gehoorbescher ming. Ondanks het feit dat iedereen hiervoor een verschillende gevoeligheid kan hebben en het niet altijd voorspelbaar is wie wel of niet slechthorend wordt, wil je dat risico uiteraard niet nemen. De gevolgen hoeven niet alleen gehoorverlies in te houden, maar kunnen ook psychisch van aard zijn/worden (stress, onzekerheid). Liever componeren en musiceren zonder gebruik te moeten maken van Beethovens auditieve geheugen, toch? Referenties Jansen et al. (2009) Noise induced hearing loss and other hearing complaints among musicians of symphony orchestras. International Archives Occupational Environmental Health, 82: Kähäri et al. (2001) Hearing assessment of classical orchestral musicians. Scandinavian Audiology, 30: Kähäri et al. (2003) Assessment of hearing and hearing disorders in rock/jazz musicians. International Journal Audiology, 42: Paschier-Vermeer & Vos (1997) Popmuziek: landelijke inventarisatie expositiepatronen. Rapport TNO Lamoré & de Laat (1993) Slecht horendheid en (slecht) gehoor. Uitgave van de Nederlandse Vereniging voor Audiologie, NVA1993. Relevante internet links Gehoorbescherming: Nederlandse Vereniging van Audiologie: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM): Slechthorendheid en tinnitus: en Videofilmpje: El Maestro 11

12 Musici en beroepsklachten Beroepsklachten: een onderschat probleem door: marie-anne gubbels Beroepsklachten worden in de regel niet als zodanig door (huis)artsen herkend. Uit onderzoek blijkt dat één op de tien Nederlanders zingt of een muziekinstrument bespeelt. Dit cijfer is de optelsom van alle amateuren beroepsmusici. Dat betekent volgens het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) dat er in een gemiddelde huisartsenpraktijk zo n 25 mensen met muziekgerateerde klachten (muziekblessures) zijn. De prevalentie (het vóórkomen) van muziekblessures wordt geschat op 5 per 100 mensen, afhankelijk van de definitie. De klachten ontstaan doorgaans door de wijze waarop de musicus het lichaam belast. Het musiceren bestaat hoofdzakelijk uit hoogfrequente bewegingen met een lage intensiteit. Men heeft onderzocht dat wanneer een violist het vioolconcert van Brahms een keer speelt hij keer bewegingen maakt met het DIP-2 gewricht van zijn linkerhand*. Het motorische systeem van het lichaam, en de neurologische aansturing ervan, kunnen dit aan omdat hieraan duizenden uren studie vooraf gingen. Musiceren vergt enorm veel van de mens. Van de beroepsmusici kan 70% minstens twee weken per jaar niet musiceren vanwege klachten. Het betreft meestal klachten van het houdings- en bewegingsapparaat. Per instrument verschillen de prevalentie en de uitingsvorm van de blessure. Een liesbreuk komt relatief vaker voor bij blazers dan bij niet musici, aldus Medisch Contact. Ik beschrijf als voorbeeld hiervoor een casus uit Medisch Contact 43/2013, de beschrijving betreft een violist. Een beroepsviolist heeft last van een hardnekkige huidafwijking in de hals. De therapie die de huisarts voorschijft werkt niet. De huisarts stuurt de violist door naar de polikliniek Muziek en Revalidatie, waar hij door de dermatoloog in behandeling wordt genomen. Ook de huidarts behandelt deze voor violisten zo kenmerkende huidproblematiek op het deel van de kin dat op de kinsteun rust, met zalfjes, hetgeen niet blijkt te werken. Algemeen lichamelijk onderzoek wijst op een verminderde stabiliteit van de spieren in rug- en schoudergordel. De violist kan zijn armen amper vijf minuten gestrekt voor het lichaam houden, waardoor hij met zijn linkerhand hangend aan de toets speelt. Dit zorgt voor een te hoge druk op de kin, omdat de viool als een koevoet tegen de kaak drukt. De huidproblemen werden dus veroorzaakt door deze druk en niet door een contactallergie. Na gerichte training van de stabiliteit en het toepassen van de juiste houding verdwenen al snel de huidproblemen. Om de geneeskundige zorg voor dansers en musici te bevorderen heeft dhr. B. Rietveld, orthopedisch chirurg, in 2005 de Nederlandse Vereniging voor Dans- en Muziek Geneeskunde (NVDMG) opgericht. Deze wetenschappelijke vereniging organiseert jaarlijks symposia voor in muziek geïnteresseerde, alsook voor in muziekblessures geïnteresseerde, (para-)medici en wetenschappers. Praktische informatie over beroepsklachten en hun behandelaars staan vermeld op de websites van paramedische beroepsverenigingen. Gespecialiseerde centra voor musici en dansers zijn: Medisch Centrum voor Dansers en Musici (MCDM) in het Medisch Centrum Haaglanden in Den Haag Stichting Sanitas in musica, musicis sanitas in het AMC in Amsterdam Revalidatie Geneeskundig Centrum UMC in Maastricht Revalidatie Geneeskudig Centrum Friesland Polikliniek voor musici met handletsel in het UMC Groningen (recent) Behandelcentrum voor psychische/ psychiatrsiche problemen in het LUMC Leiden Het volledige artikel is te lezen op : * Het distale interfalangeale gewricht, DIP-gewricht van vinger of teen is het gewrichtje tussen het voorlaatste en het eindkootje. Bron Wikipedia. Deze tekst is een samenvatting van het artikel Artsen herkennen mu ziekblessures niet uit Medisch Contact 43/2013. Medisch Contact is een weekblad van de artsenorganisatie KNMG. 12 EGTA Nederland

13 interview Connie de Jongh: Jij bent het podium. Het podium is waar jij bent en speelt door: lotte brekelmans Connie De Jongh is als hoofdvakdocente zang verbonden aan het Codarts conservatorium (Rotterdam), waar zij met name de studenten van de afdelingen Wereldmuziek (binnen de afdeling JPW: Jazz, Pop, World) en Klassiek begeleidt. Ook is zij werkzaam voor De Acteerschool Rotterdam, Nieuwe Veste (Breda) en als gastdocente bij het ESMAE (Porto, Portugal). Daarnaast werkt Connie op het Codarts conservatorium voor de afdeling Student Life als Awareness and Performance coach (transitie-coaching). Alle instrumentale-, vocale- en dansstudenten van de Bachelor en Master kunnen bij haar met hun vragen terecht. Deze coaching heeft als doel om (terug) te komen tot vaardige, betekenisvolle en spontane uitdrukking. Uiteindelijk komt de student zo weer in contact met zichzelf: voelen is veranderen. Zelf is Connie muzikaal grootgebracht vanuit de simpele zin: wat je hoort is niet altijd wat je doet! Deze zin houdt haar nog altijd bezig. Met welke vragen of klachten komen de studenten doorgaans bij je? Meestal zijn ze vastgelopen met hun spel of hebben ze het gevoel dat het er wel in zit, maar dat het er niet uit komt. Soms worden ze door hun docent doorverwezen met een mentaal of fysiek probleem, waar ze niet verder mee komen. Voor mij is het dan de uitdaging erachter te komen waar de kink in de kabel zit. De studenten spelen altijd tijdens de coaching. Het probleem waar de studenten doorgaans als eerste mee komen, is vaak niet de oorzaak. Meestal ligt er iets anders aan ten grondslag. Dat is soms een hele puzzel en bijzonder om te mogen doen. Kun je een concreet voorbeeld geven van een situatie die je de afgelopen tijd hebt meegemaakt bij het coachen van de studenten? Afgelopen week kwam er een musicienne langs, die al vanaf haar 4e jaar speelt (nu is zij 21 jaar). In eerste instantie wilde ze graag aan haar ademhaling werken, want ze had het gevoel dat daar iets mee aan de hand was. Vervolgens gingen we aan het werk en uiteindelijk bleek dat er iets veel essentiëlers aan ten grondslag lag, wat maakte dat haar muziek niet stroomde. Ze maakte lang geleden al de keuze om bepaalde fysieke zaken niet te voelen of er in elk geval geen aandacht aan te be steden. Doordat ze krampachtig probeerde controle te houden over bepaalde elementen uit haar speeltechnieken, was ze het geheel kwijtgeraakt. Daarmee blokkeerde ze haar spel. Met welke oefeningen kun je deze blokkades bij de studenten doorbreken? Ik laat de studenten verschillende soorten ervaringsoefeningen doen, maar dan wel direct gerelateerd aan hun muziek. Het zijn soms fysieke oefeningen. Ik laat ze bijvoorbeeld het instrument op allerlei onorthodoxe manieren bespelen, zoals liggend op de grond. Dit zorgt ervoor dat het oude speelpatroon wordt doorbroken. Aan de klank kun je meteen horen of dat het werkt. Verder heb ik bijvoorbeeld een spijkerbed. Daarop moet je écht doorliggen, want anders kan het behoorlijk pijn doen. Hiermee oefenen de studenten overgave. Soms laat ik de student ook dansen, of werken we mindful. In elk geval is het aandachtspunt de bewustwording. Wat voel ik als ik mijn instrument aanraak? Wat is er zo fijn aan? Waarom speel ik eigenlijk? En vervolgens: hoe is de relatie met mijn instrument? Ben ik de baas of is mijn instrument de baas? Waar kunnen we elkaar ontmoeten? Je lichaam vertelt je heel veel. Gebruik je zintuigelijk bewustzijn. Ik vraag de student dan: wat voel je? Voel je hoe je handen het instrument aanraken, voel je de snaren, de toetsen? En ik vraag ook: hoe voel je je? Of: wat vond je ervan? Dat zijn twee verschillende dingen. Het gaat dus om het waarnemen met de zintuigen. Als je luistert naar de informatie die je van je zintuigen krijgt, dan gaat je lichaam direct oplossingen zoeken voor je problemen. Maar je moet het wel kunnen en willen voelen. Als je ervoor open staat, kan het proces van verandering heel snel gaan. Een ander belangrijk aspect is de klankvoorstelling of je intentie. Eerst moet je weten wat je wilt horen. De adem en de fysieke acties worden uiteindelijk bepaald door de artistieke en muzikale keuzes van de speler. Het lichaam vormt zich immers naar de gedachte en derhalve om de klankvoorstelling/intentie heen. Als je weet wat je wilt horen, en vooral HOE, vertaalt je lichaam dit meteen. Je luistert dus naar jezelf als maker en niet als het publiek. El Maestro 13

14 Het is dus erg belangrijk om te beslissen waar je je op focust? Aandacht en zorg geven kwaliteit. Het is belangrijk om te bedenken waar je je op wilt richten, of in elk geval te weten waar je aandacht heen gaat. Richt je op de goede dingen, dan volgt je fysiek meestal vanzelf. Wat zie je vaak mis gaan? De compositie bepaalt welke skills je moet hebben om de muziek tot haar recht te laten komen. De compositie vraagt, wij faciliteren. Niet andersom. Vaak probeer je de compositie in dienst te stellen van je vaardigheden, of zit je nog helemaal in het stadium van de zelfexpressie. Als je je vaardigheden zo goed mogelijk traint, krijgt de muziek wat zij verdient. De speler en de compositie zoeken een balans. Je lichaam en het instrument zoeken ook een balans en vormen samen het instrument. Ik zie deze factoren musicus, compositie en instrument als een gelijkzijdige driehoek. Het doel is om alle drie de elementen in balans te krijgen. Daarvoor moet je voorwerk doen. Op zoek gaan naar inzicht in je instrument: ontwikkel begrip voor wat het kan en niet kan, wat het wil en niet wil. Hoe werkt het instrument, wat zijn de beperkingen/grenzen van het instrument? Je zult op zoek moeten gaan naar begrip en inzicht in jezelf als speler: wat zijn jouw beperkingen, wat zijn je skills, waarin kun je nog groeien? Daarnaast is het belangrijk om inzicht te krijgen in de compositie. Lees hem als een landkaart, een roadmap. Wat wil deze compositie van mij? Omdat alles samenhangt geloof ik ook niet in een interpretatie achteraf, los van het spelen. In het touche - de aanraking - liggen de klank en de bedoeling besloten. Merk je dat er tegenwoordig meer mensen zijn die last hebben van blokkades bij het spelen? Sinds we muziek zijn gaan opnemen en alles daardoor in een keer perfect moet zijn, of perfect klinkend gemaakt wordt door de techniek, verwacht het publiek ook meer van ons en verwachten we veel meer van onszelf. We hangen aan schijnbare perfectie, betrouwbaar, maar daarom ook vaak voorspelbaar en verwijderd van de spontane creatieve en het artistieke moment. Een geïnformeerde, persoonlijke en artistieke signatuur in combinatie met het persoonlijk hoogst haalbare qua vaardigheden, is waar ik naar op zoek ben. Met mijn studenten en ook voor mezelf! Door zintuigelijk bewust te zijn en door zintuigelijk bewust te spelen houd je én de focus én de helicopterview. Zo kun je inspelen op het onverwachte. Stop daarom vooral met het maken van precieze afspraken. Hoe meer je positief bent getraind, hoe meer je de muziek tot dienst kunt zijn. Het vertrouwen in al je skills geeft je vrijheid om het letterlijk mee te maken. Hoe voelt het om te musiceren als er geen blokkades zijn? Soms dan zing ik en dan klopt het! Dan is er die ruimte, dat is misschien wel het beste van mij Mijn instrument voelt dan als mijn veilige plek. Helaas is bij velen het instrument een onveilige plek. Het helpt enorm om te beseffen dat je zelf de andere helft van het instrument bent. Het instrument en jij zijn gelijkwaardig. Samen ben je het podium. ALGEMENE LEDENVERGADERING STUDIEDAG ZONDAG 16 MAART Graag verwelkomen we je op onze Algemene Ledenvergadering op 16 maart. Praat en beslis mee over het beleid van EGTA Nederland. Aanmelden is nog mogelijk! Thema 1. Met elkaar in gesprek over de EGTA n.a.v. discussiestuk EGTA 2.0 ( is verspreid) 2. Vocaal intermezzo o.l.v. Wim Stokwielder We beginnen de middag met een gezamenlijke lunch van u (gratis voor de EGTA-leden). Verder zullen de in gesprek sessies deels al wandelend in de fraaie omgeving plaatsvinden. Zo kan het nuttige met het aangename op deze zondag toch verenigd worden! Globale dagindeling uur Gezamenlijke lunch uur ALV en bespreking discussiestuk EGTA 2.0 in verschillende rondes uur Pauze uur Vocaal intermezzo o.l.v. Wim Stokwielder uur Evaluatie bespreking uur Nazit uur Afsluiting Locatie t Haagje 1, 3971 MZ Driebergen Aanmelden via voorzitter@egta.nl 14 EGTA Nederland

15 beroepsklachten: help, wat nu? Drie ervaringsdeskundigen aan het woord door: lotte brekelmans en marie-anne gubbels Marie-Anne Gubbels Marie-Anne studeerde klassiek gitaar aan het conservatorium van Maastricht. Tegenwoordig heeft zij een lespraktijk in Etten-Leur en leidt zij twee koren in Dongen en Etten-Leur. In het derde jaar van de opleiding gitaar aan het conservatorium van Maastricht kreeg ik tijdens het spelen opeens last van dode vingers. Het begon na een klein half uur spelen. Eerst trok de ringvinger en daarna de middelvinger van mijn linkerhand wit weg, werd koud en gevoelloos, waarna ik de vingers niet goed meer kon bewegen. Als ik stopte met spelen duurde het zo n 10 minuten voordat ik weer kon beginnen, maar al snel kwamen de klachten weer terug. Omdat het hartje winter was, dacht ik aan een slechte doorbloeding in combinatie met het aantrekken van te weinig kleding. Ik besloot daar eerst wat aan te doen in de vorm van extra lagen kleding en door de verwarming een graadje hoger te zetten. Toen de klachten echter aanhielden ging ik naar de huisarts, die niets kon ontdekken. Een verwijzing naar de neuroloog bracht ook geen verbetering. Daarop kreeg ik een verwijzing naar de dermatoloog. Na opnieuw de mallemolen van ziekenhuisonderzoek inclusief bloedafname en extra tests te hebben doorlopen, werd (eindelijk) de diagnose gesteld: ik zou wellicht last kunnen hebben van het syndroom van Ray naud. Factoren die een ongunstige effect sorteren waardoor bij een aanval van de ziekte bloedvaten van handen of voeten kunnen dichtknijpen zijn: koude, emoties, hormoonwisselingen, het gebruik van bètablokkers of roken en langdurig gebruik van zwaar handgereedschap. Daarnaast kunnen de symptomen een voorbode zijn van een hartziekte of reuma. De therapie die de dermatoloog voorschreef bestond uit het dragen van dikke kleding, wanten, handschoenen, sjaals en een muts tot de buitentemperatuur 25 graden Celsius of meer zou zijn! Toen ik deze therapie met de huisarts evalueerde barstte hij uit in een geweldige schaterlach en verwees me door naar een fysiotherapeut/manueeltherapeut die, als hij in opstand was gekomen tegen zijn vaders advies, een gitaar-collega van ons geworden zou zijn. Na grondig onderzoek en een kraak behandeling, waarbij hij mijn nek rechtzette, volgden een aantal sessies waarbij ik op de praktijk een half uur of langer moest gitaarspelen, dat steeds uitmondde in gezellig geklets met de praktijkhouder. De onderwerpen van de gesprekken gingen over de spijt die hij soms had, omdat hij nooit de kans had gekregen om het conservatorium te mogen volgen. We spraken over de werken die hij als jongen van 18 jaar had gespeeld, waar uit bleek dat hij op een dusdanig hoog niveau gitaar speelde, dat we beiden vermoedden dat hij dan niet mijn fysiotherapeut maar mijn hoofdvakdocent geworden zou zijn. Hij volgde echter zijn vaders advies op om te kiezen voor een vak waarmee je een goede boterham kunt verdienen en ja, hij had geen last van geldgebrek (toen ik 30 jaren geleden afstudeerde lagen de banen ook niet voor het oprapen). Voorzien van mijn gitaar, standaard, voetenbankje en bladmuziek werd ik steeds met open armen ontvangen. De radio ging uit, de deuren van de behandel kamers werden opengezet en ik kon gaan spelen, hetgeen natuurlijk voortdurend tot applaus leidde. De therapie die hij voorschreef? Let op je houding tijdens het gitaarspelen, (ik neig tot het vooruitsteken van mijn nek, een fout die ik ook bij een van mijn leerlingen van 50+ constateer) speel nooit langer dan 30 tot 40 minuten achter elkaar, wissel je dagelijkse bewegingen voortdurend af en sport regelmatig, zo blijven de spieren sterk. Ik heb naderhand nooit meer last gehad van koude vingers tijdens het spelen. Peter Thissen Peter studeerde klassiek gitaar bij Hein Sanderink en speelde jarenlang in het gitaarduo Duolisme samen met gitarist Frank Lamm. Op dit moment heb ik vrijwel geen klachten meer, maar eind 2006 was mijn linker wijsvinger dik en opgezet en bleek hij ontstoken. De vinger was bovendien verkleurd en deed pijn. In eerste instantie was de diagnose artrose, daarna was er sprake van een zogenaamde mallet-vinger, maar dit bleek allebei niet te kloppen. De uiteindelijke diagnose was tweeledig: CPRS 1 (Complex Regionaal Pijn Syndroom Fase 1). Ik was al dicht in de buurt van CPRS 2, wat niet meer te herstellen is. De tweede diagnose was Psoriasis Reumatica, een huidaandoening die in 5% van de gevallen op de gewrichten en/of de spieren overslaat. In mijn geval gebeurde dat in mijn linker hand. Met name in 2007 waren de klachten heftig. In dat jaar kon ik geen gitaar meer spelen. Na diverse behandelingen ging het vervolgens iets beter. El Maestro 15

16 In 2008 en 2009 ging het weer redelijk, maar in 2010 kwamen de klachten terug. Dit keer ook in de linker pink. Een operatie volgde. Het is natuurlijk het meest voor de hand liggend om te zeggen dat de klachten zijn ontstaan door het gitaarspelen, maar in mijn geval denk ik dat ook andere factoren een rol hebben gespeeld. Duidelijk aanwijsbaar is de oorzaak in elk geval niet. Mijn professionele loopbaan als uitvoerend musicus in Duolisme stopte helaas wel door mijn klachten. De 5e cd van Duolisme is er niet meer gekomen. Op dát niveau spelen ging niet meer en zal ook nooit meer gaan lukken. Als docent bleek de schade gelukkig mee te vallen. In zekere zin ben ik door deze geschiedenis de gitaarproblemen bij mijn leerlingen zelfs beter gaan begrijpen. Wel vond ik het erg lastig om met de klachten om te gaan. Ik was destijds behoorlijk aangeslagen en heb daar ook hulp voor gezocht. Inmiddels heb ik het een plekje kunnen geven. Bovendien levert elk gesloten boek weer iets nieuws op. Gelukkig heb ik ongeveer 90% kans om te genezen. In februari 2012 ben ik geopereerd en na revalidatie blijk ik weer een beetje gitaar te kunnen spelen. Wat betreft het lesgeven ben ik nu weer up to date. Echter, door de klachten en de pijn (fysiek en emotioneel) is mijn lol in het professioneel klassiek gitaarspelen over. Om die reden ben ik een aantal jaren geleden begonnen met een nieuwe uitdaging, namelijk pianospelen. Zoals gezegd: elk gesloten boek levert iets nieuws op. Ik heb veel medeleven, sympathie en complimenten mogen ontvangen van mijn omgeving. Met name voor de manier waarop ik de draad heb opgepakt en uiteindelijk voor een nieuwe richting heb gekozen. Wanneer je de klachten pas net ervaart, wil je ze ontkennen. Je liegt erover, vooral tegen jezelf. Je doet er alles aan om het probleem niet te zien. Het resultaat is dat het probleem alleen maar groter wordt en je uiteindelijk stil legt. De nieuwe weg die ik gekozen heb is de piano. Gelukkig is deze lichter te bespelen dan de gitaar. Het is minder belastend voor de handen. Althans, zo ervaar ik het. In veel pianostijlen is de precieze klassieke basistechniek niet het allerbelangrijkste. Ook al hou ik weldegelijk van klassiek piano, waar veel techniek voor nodig is, de fysieke belasting is voor mij minder zwaar. De klachten waren voor mij de basisreden om de switch van gitaar naar piano te maken, maar inmiddels hou ik net zoveel van de piano als dat ik destijds van de gitaar hield. foto: Dennis Stempher Bruno Nelissen Bruno studeerde eveneens klassiek gitaar bij Hein Sanderink. Tegenwoordig speelt hij voornamelijk elektrisch gitaar, onder andere in elektrisch gitaarkwartet Zwerm. Mijn gehoorklachten zijn ontstaan na een heftige oorontsteking die ik tijdens een vakantie opliep. Vervolgens ben ik naar een weekendarts gegaan, maar helaas kreeg ik niet direct antibiotica voorgeschreven. Anders was mijn gehoorverlies hoogstwaarschijnlijk beperkt gebleven. Momenteel heb ik nog veel last van tinnitus (oorsuizen) en hyperacusis (overgevoeligheid voor bepaalde frequenties). Deze laatste klacht is eigenlijk een neurologisch probleem. Je hoort iets niet en je hersenen proberen dat vervolgens op een overdreven manier te compenseren. De hyperacusis is erg irritant. Je hersenen filteren veel geluid, maar door deze aandoening is een deel van de filter aangetast. Het geluid wordt vervormd tot een soort distortion. Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer iemand hard praat, boven een bepaalde grens. Ieder mens heeft wat dat betreft een taks. Bij mij is het overgangsgebied echter kleiner, dus heb ik sneller last van distortion. Je kunt je hier helaas ook niet tegen wapenen. Momenteel ben ik aan het bekijken of dat ik verder wil gaan met het behandeltraject waarin ik nu zit. Dit is een traject samen met een audioloog en een psycholoog. De behandelvorm van de audioloog richt zich op het fysieke gedeelte. Er worden tijdens de behandeling ruisgeneratoren op mijn oor gezet. Deze zenden ruis uit op een bepaalde bandbreedte. Hierdoor krijgen mijn hersenen het signaal dat het niet meer nodig is om signalen uit te zenden en het geluid te vervormen. Bovendien camoufleert het. Deze camouflage werkt goed, evenals afleiding. Want als ik er niet aan denk, bijvoorbeeld tijdens het hardlopen, dan heb ik ook geen klachten. Als ik het er met iemand over heb, dan wordt het juist erger. Met de psycholoog werk ik in de vorm van cognitieve gedragstherapie. Mijn hersenen zijn eigenlijk verkeerd geconditioneerd. Als ik een bepaalde frequentie niet hoor, dan gaan mijn hersenen ruis uitzenden. Het is wel zo dat je voor deze gedragstherapie ontvankelijk moet zijn, anders heeft het geen kans van slagen. Je moet er dus voor open staan. Voor 75% van de patiënten werkt deze therapie. Er zijn patiënten die ook andere psychische klachten krijgen, zoals slaapproblemen of depressieve klachten. Daar heb ik gelukkig geen last van, ik heb er alleen beroepsmatig problemen mee. Mochten mijn klachten overigens toenemen, dan ga ik uiteraard wel verdere stappen ondernemen. Het eerste deel van mijn behandeltraject is er nu op geënt om beter te begrijpen hoe het probleem in elkaar steekt. Dat heeft al veel effect gehad. Of het virus dat de ontsteking (en uiteindelijk de beschadiging) veroorzaakt heeft kan terugkomen weet ik niet. Er is wel een kans dat het terugkomt, maar als ik nu klachten zou krijgen vraag ik meteen antibiotica. Gelukkig is er wel een kans dat het oorsuizen op den duur overgaat, maar de gehoorbeschadiging die ik heb opgelopen is helaas permanent. 16 EGTA Nederland

17 interview Jazz is voor mij een soort lijm die alle muziekstijlen aan elkaar kan linken door: lotte brekelmans Gitarist, zanger en componist Pablo Reyes (Mexico City, 1984) behoort tot de nieuwe generatie progressieve Latijns-Amerikaanse musici. Pablo s composities kenmerken zich door de Mexicaanse, Latijns-Amerikaanse en Braziliaanse folklore-invloeden, vermengd met hedendaagse elementen vanuit de jazz en rock. Door deze mix ontstaat een heel nieuw muzikaal idioom. Als soloartiest speelde Pablo op verschillende Nederlandse podia, waaronder het Tropen Theater, het Muziekgebouw, Paradiso en de Melkweg. Hij gaf concerten in vele Europese landen, maar ook in de VS, Brazilië en Mexico. Pablo werkte samen met bekende artiesten als Benjamin Herman, Ramon Valle en Dean Bowman. In mei kom je naar Europa en ook naar Nederland. Wat zijn je plannen voor de periode dat je hier zult zijn? Er staat een grote tournee gepland, deze is gesponsord door een samenwerking van het Fonca (Mexicaanse Fonds voor Kunst en Cultuur) en de Europese Unie. Met mijn project MULIX heb ik een beurs gewonnen. Het MULIX trio bestaat uit bassist Bam Bam Rodriguez (Venezuela), drummer en percussionist Ulas Aksunger (Turkije/Duitsland) en ikzelf. Ik ben erg blij met deze samenwerking. De twee andere muzikanten zijn niet alleen bijzondere artiesten, maar ook mijn muzikale broeders. Ik ben gezegend met het feit dat ik ze ontmoet heb. Staan er al wat concerten gepland voor mei aanstaande? Ja, we hebben al veel concerten staan. Eerst zal ik vanuit Mexico als solist naar Europa gaan. Ik start de tournee in Spanje met andere muzikanten. Halverwege mei arriveer ik in Nederland en dan start de tour met het MULIX trio. In 2013 is je tweede cd uitgekomen die je in Nederland hebt opgenomen. Waarom heb je zo n speciale band met Nederland? Dat klopt inderdaad. Mijn tweede cd is overigens getiteld Molino de Viento, wat De Windmolen betekent. Daar zit dus ook een duidelijke connectie met Nederland. Nederland is erg belangrijk voor mij omdat ik daar eigenlijk mijn eerste wereldmuziekervaring als muzikant heb gehad. In Nederland heb ik met veel muzikanten uit allerlei landen en in allerlei stijlen mogen samenspelen. Hoe kwam je in Nederland terecht? Mijn toenmalige vriendin ging voor haar studie naar Barcelona. Om die reden zocht ik ook een studieprogramma in Europa. Een Mexicaanse drummer raadde me aan om naar Amsterdam te gaan. Ik heb daar vervolgens de laatste twee jaar van de bachelor jazzgitaar gevolgd. Dat was op zich erg interessant, maar mijn muzikale pad leidde toch steeds meer naar de wereldmuziek. Dat was de kant die ik op wilde gaan. Zelf liep ik vast in de jazzmuziek. Naar mijn persoonlijke mening ondergaat de jazzmuziek tegenwoordig een crisis. Dezelfde crisis als de crisis die de klassieke muziek jaren geleden al heeft ondergaan. Jazz-onderwijs is tegenwoordig zo streng en de academies stoppen het in zo n een strikt frame. Je moet het op die manier doen en niet anders. Naar mijn idee ontbreekt het in jazz-educatie tegenwoordig aan vrijheid. Dat is de reden waarom ik uiteindelijk wereldmuziek ben gaan studeren aan het Codarts conservatorium (Rotterdam). Ik vond het fantastisch om daar al die verschillende afdelingen samen te zien: Turkse muziek, Latin, tango, Indiase muziek. Op Codarts heb ik mezelf als het ware teruggevonden. El Maestro 17

18 In de wereldmuziek voelde ik me veel meer thuis. Onlangs studeerde af aan de Master of Music in jazz en wereldmuziek, voor gitaar en zang. Maar om nog even terug te komen op mijn jazzhypothese : veel jonge muzikanten willen breken met de oude tradities. Ze willen tradities combineren met vernieuwing. Dat geldt ook voor mijzelf. Jazz is voor mij een soort lijm die alle muziekstijlen kan vermengen en aan elkaar kan linken. Welke invloeden probeer je in je muziek te verwerken? Dit verandert eigenlijk continu. Het is afhankelijk van wie ik ontmoet of naar welke muziek ik op dat moment luister. Ik luister veel Braziliaanse muziek; verder luister ik naar rock, bijvoorbeeld Led Zeppelin; ook houd ik van Peruaanse muziek, Meer informatie over Pablo Reyes: Pablo Reyes is met zijn MULIX Europe Tour op de volgende data en plaatsen te horen en zien: zaterdag 17 mei Pianola Museum, Amsterdam woensdag 21 mei De Observant, Amersfoort vrijdag 23 mei Pompstation, Amsterdam zaterdag 24 mei Lebrocope, Groningen maandag 26 mei Blue Note, Amsterdam donderdag 29 mei Grounds, Rotterdam vrijdag 30 mei Ele, Utrecht zaterdag 31 mei NY Creations, Breda zondag 1 juni Latin brunch in La Bru/De Unie, Rotterdam zondag 1 juni Avondconcert in de Roode Bioscoop, Amsterdam woensdag 4 juni Evening session in La Bru; Rotterdam vrijdag 6 juni Mexicaanse ambassade, Den Haag woensdag 11 juni Korzo Theater, Den Haag donderdag 12 juni Rasa Theater, Utrecht zoals Chabuca Granda. Ik houd van alle soorten muziek. Je hebt naar mijn mening eigenlijk maar twee smaken in de muziek: goede of slechte muziek. Hoe zou je jezelf willen omschrijven als muzikant? Ik ben een zanger en gitarist. Ik schrijf liedjes en gedichten. Dit combineer ik met mijn Latijns-Amerikaanse achtergrond, met Braziliaanse invloeden, met mijn Europese en Nederlandse ervaringen en de kennis die ik in mijn jazz-opleiding heb opgedaan. Ik kom uit Latijns-Amerika en zing in het Spaanse folklore-idioom, maar ik speel hedendaagse muziek. Voorlopig voel ik me meer een gitarist dan een zanger, maar ik werk aan mijn stem zodat hij ooit op hetzelfde niveaus als mijn gitaarspel zal zijn. Ik speel al zo lang gitaar, vanaf mijn 10e jaar. Eerst speelde ik charango en requinto en later gitaar. Als kind startte ik met het spelen van Latijns-Amerikaanse folklore. Daarna heb ik klassiek gitaarles gevolgd. Vervolgens ging ik rockmuziek spelen, stapte ik over naar de jazz, maar kwam later weer terug naar de folklore. Wat zijn je toekomstplannen? Voorlopig is New York mijn project. Op dit moment in mijn leven heb ik het nodig om op dit hoge niveau te werken qua competitie, inspiratie en aanmoediging. New York is zo inspirerend. De energie die er hangt is uniek, die vind je nergens. Alleen al door in New York te zijn voel ik me een betere muzikant. Bovendien zit de muziekindustrie hier ook, tenminste de grote platenmaatschappijen en managers voor het soort muziek dat ik maak. Ik wil hier lessen gaan volgen om me nog verder te ontwikkelen. En daarna zie ik wel verder. Natuurlijk blijf ik mijn connecties in Nederland en Mexico onderhouden. New York ligt gelukkig mooi centraal tussen deze twee landen. Voorlopig heb ik nog veel concerten staan en heb ik allerlei plannen. We hebben net een nieuwe single opgenomen met het MULIX trio. Na de tournee in Nederland willen we weer een nieuw album op gaan nemen. Genoeg te doen dus! 18 EGTA Nederland

19 jezelf als product: arbo voor zzp-ers door: allard bentvelsen van all art professionals Het ziekteverzuim onder zelfstandigen is aanmerkelijk lager dan dat onder werknemers. Veel zzp-ers werken gewoon door op momenten dat ze zich wat zwakjes voelen. Verklaarbaar? Ja. Want als je eigen baas bent geldt: wie niet werkt, zal niet eten. Een probleem dat levensgroot op tafel ligt op het moment dat een zelfstandige voor langere tijd arbeidsongeschikt raakt. Vaak horen we dat mensen erin slagen om dit probleem te negeren totdat het te laat is. Het lijkt ons daarom verstandiger om tijdig onder ogen te zien hoe je als zzp-er verantwoord omgaat met risico s en hoe je je kunt indekken tegen financiële problemen. Wist je overigens dat je ook aansprakelijk gesteld kunt worden voor gezondheidsschade van je klanten? Wat zijn de gevolgen van ziekte? Logischerwijs vraagt niemand erom arbeidsongeschikt te worden. Zeker een zelfstandige niet. Wie ziek is kan niet werken en verdient geen inkomen. Maar er ligt ook een ander probleem op de loer: klanten kunnen begrip hebben voor het feit dat je een keer moet verzuimen vanwege een griepje, maar als ze langere tijd of frequenter niet op je kunnen rekenen, zoeken ze waarschijnlijk een ander. Bij langdurige ziekte komt daarmee de continuïteit van je bedrijf en van je bijbehorende inkomen ernstig onder druk te staan. Langdurige ziekte vraagt daarnaast om aanpassingen van je levensstijl: je hebt minder mogelijkheden en energie om je zorgtaken uit te voeren en zult hiervoor mogelijk anderen moeten inschakelen. Tevens kunnen medische kosten stevig oplopen, denk aan het opsouperen van je eigen risico, dure niet meeverzekerde behandelingen of kosten voor medicijnen. En alsof dat nog niet genoeg is, is het idee dat je je vak niet meer uit kunt oefenen voor bijna iedereen een waar schrikbeeld. Een sprekend voorbeeld is gehoorschade. Nogal wat musici kampen met gehoorschade. Bijvoorbeeld gehoorverlies omdat door beschadigde haarcellen het geluid nog maar beperkt kan worden overgedragen naar de hersenen. Een vervelende kwaal is hyperacusis: overgevoeligheid voor geluid waardoor luidere geluiden extra hard en daarmee pijnlijk overkomen. Dat kan in ernstige gevallen tot volledige arbeidsongeschikt heid en sociaal isolement leiden. Tinnitus, ofwel oorsuizen, wordt een probleem als die piep in het oor pas na uren weer verdwijnt. Het kan leiden tot chronische vermoeidheid, prikkelbaarheid of zelfs paniekaanvallen. Gehoorschade is over het algemeen een chronische ziekte, die voor ieder mens die eraan leidt een grote verstoring van de kwaliteit van leven geeft. Voor een musicus is het een ramp en bij zzp ers komt daarbovenop dat je geen inkomsten meer hebt. Werknemers zijn beschermd tegen arbeidsongeschiktheid. Ze krijgen bij arbeidsongeschiktheid nog twee jaar lang doorbetaald door de werkgever, meestal het eerste jaar 100% en het tweede jaar 70% van het loon. Daarna krijgt de werknemer te maken met de WIA. Afhankelijk van het percentage arbeidsongeschiktheid krijgt hij dan geen, een tijdelijke of een permanente uitkering. Zelfstandigen hebben dit soort collectieve regelingen niet. De wetgever gaat ervan uit dat ze bewust hebben gekozen voor zelfstandigheid. Als zelfstandig musicus bent je je eigen product. Alle reden om daar zuinig op te zijn en serieus je maatregelen te treffen. De arbowet Om een indruk te krijgen van het wettelijk kader kijken we allereerst naar de arbowet. De Arbeidsomstandighedenwet (kortweg: Arbowet) regelt de risico s op het werk. Naast een veilige werksituatie gaat het om de gezondheid en het welzijn van werknemers. Werkgevers dienen aantoonbaar aan allerlei voorschriften te voldoen: dat gaat van goed kantoormeubilair tot maatregelen tegen pesten en van periodiek geneeskundige onderzoeken tot persoonlijke beschermingsmiddelen. Een werkgever dient een arbodienst te hebben, de ondernemingsraad heeft in de Arbowet specifieke bevoegdheden gekregen en natuurlijk is er de welbekende Arbeidsinspectie (tegenwoordig: Inspectie SZW) die bedrijven kan komen controleren. Goed geregeld dus. Maar hoe zit dat dan bij een zzp-er? Een zzp-er is eigen baas. Daarom zal hij zelf een inschatting moeten maken van de risico s die hij loopt en is hij zelf verantwoordelijk voor hoe hij daarmee omgaat. Dat wil niet zeggen dat een zzp er helemaal niets met de Arbowet te maken heeft. Bijna alle bepalingen die maatregelen voor arbeidsrisico s voorschrijven zijn ook voor zzp ers van toepassing. Werk je alleen, dan gelden alleen de ernstige gezondheidsrisico s. Maar in je eigen praktijk ben je ook verantwoordelijk voor de gezondheid van anderen op de arbeidsplaats. Bijvoorbeeld voor je cursisten tijdens een les of voor een invaller die je les overneemt. Soms gaat de theorie echter best wel ver. Zo zal een elektrische gitaar in de kaders van de Arbowet worden gezien als elektrisch handgereedschap, en dat betekent dat je het apparaat moet gebruiken waarvoor het gemaakt is, dat je extra maatregelen neemt in natte ruimten, dat er geen draden blootliggen en dat je de veiligheidsvoorschriften in de gebruiksaanwijzing naleeft. Je dient ook je cursisten hierop te wijzen. En in zekere zin zal je dus samen met hen de gebruiksaanwijzing moeten doornemen El Maestro 19

20 of je er in ieder geval van vergewissen dat zij het zelf hebben gedaan. Hoe werkt arbo in relatie tot de opdrachtgever? Je kunt als zzp-er werkzaam zijn op basis van een overeenkomst van opdracht binnen het bedrijf van de opdrachtgever, bijvoorbeeld op een muziekschool of bij een orkest. En wie is er dan verantwoordelijk voor jouw arbeidsomstandigheden: de opdrachtgever of jij? Dat hangt ervan af. De Inspectie SZW accepteert een Verklaring Arbeidsrelatie (de VAR-verklaring) niet zonder meer als bewijs dat er sprake is van een zelfstandige risicodrager. Doorslaggevend is de feitelijke situatie op de werkvloer. Als de opdrachtgever instructies geeft over de dagelijkse activiteiten en de verstrekking van materiaal, arbeidsmiddelen en persoonlijke beschermingsmiddelen, dan is er sprake van een gezagsrelatie en wordt hij in de Arbowet gezien als de feitelijke werkgever. Ook voor ingeleend personeel: de juridische constructie van opdrachtgever en opdrachtnemer is dan niet van belang. Je opdrachtgever kan dan net zo verantwoordelijk zijn voor de veiligheid, de gezondheid en het welzijn van de zzp er als voor die van zijn eigen werknemers. Een echte zzp er in de ogen van de Inspectie SZW is iemand die: een bepaalde klus heeft aangenomen en zelf verantwoordelijk is voor het resultaat zelf bepaalt hoe hij het werk uitvoert en welk materiaal hij hierbij gebruikt zelf zorgt voor persoonlijke beschermingsmiddelen zelf zijn arbeidstijden kan bepalen eventuele schade ontstaan door gevaarlijke of ongezonde werkzaamheden zelf moet betalen Let op: als je een opdracht hebt aangenomen waarvoor je ook andere zzp-ers moet inhuren (bijvoorbeeld om de klus op tijd te klaren, of omdat je andere expertise dan die van jou zelf nodig hebt), dan ben jij de inlener en bepaal jij de tijden, ziet toe op het werk en geeft instructies hoe het werk moet worden uitgevoerd. Voor de Arbowet ben jij dan de werkgever en is je collega-zzp-er een werknemer. Wat kan ik zelf doen? Allereerst kun je preventieve maatregelen nemen. Als we bijvoorbeeld weer kijken naar omgaan met geluid dan geldt dat je bij een geluidsniveau van meer dan 85 decibel gehoorbescherming dient te dragen, ook in je eigen praktijk. De kans dat je gecontroleerd en beboet wordt is verwaarloosbaar klein, maar realiseer je dat die regels niet zomaar bedacht zijn. De Inspectie SZW kijkt bij de handhaving naar normen die in de van toepassing zijnde arbocatalogi worden gehanteerd. Hoorbaar geluid bevat het bereik van 0 decibel (onze gehoordrempel) tot de pijngrens van 130 decibel en daarboven. De Arbocatalogus Kunsteducatie geeft een instructieve tabel, waaruit blijkt dat die 85 decibel zó bereikt is, zie overzicht hiernaast. Naarmate het geluidsniveau hoger is, neemt de maximale veilige blootstellingsduur per dag in alarmerend tempo rap af, zie overzicht hiernaast. Bangmakerij? Zie het vooral als bewustmaking. Je kunt namelijk verschillende preventieve maatregelen nemen, bijvoorbeeld door geluidsabsorberende materialen tegen wanden, vloer of plafond toe te passen, of een akoestisch db Bron: Arbocatalogus Kunsteducatie, februari 2012, blz. 19, Geluidbron Een gewoon gesprek met iemand naast je Rustig pianospel Kamermuziek in een klein auditorium 80 Kiestoon van je telefoon 85 Straatgeluid in de stad, gehoord vanuit de auto met de ramen open Krachtig pianospel 94 Gemiddelde privé stereo-installatie op standje Versterkte rockmuziek op korte afstand van de luidsprekers 107 Een elektrische of motorzaagmachine 110 Een cirkelzaag Pieken van een symfonieorkest 140 Straalmotor van en vliegtuig op 30 meter afstand 150 Een piek vlak voor de speakers bij rockmuziek db Maximale veilige blootstellingsduur per dag 80 8 uur (een normale werkdag) 83 4 uur 86 2 uur 89 1 uur 92 Half uur 95 Kwartier 98 7,5 minuten 101 3,75 minuten Bron: Arbocatalogus Kunsteducatie, blz. 20 Zzp-er als werknemer Inleenkracht Echte zzp-er U volgt de aanwijzingen van uw werkgever op. Uw werkgever is aansprakelijk voor kosten (bijvoorbeeld letselschade (die het gevolg zijn van gevaarlijk of ongezond werken. De gehele Arbowetgeving geldt voor u. Bron: Zelfstandigen en de Arbowet, Inspectie SZW, blz. 19. U volgt de aanwijzingen van de inlener (het bedrijf waar u aan het werk bent) op. Degene die u heeft ingeleend is aansprakelijk voor schade die het gevolg is van gevaarlijk of ongezond werken. De gehele Arbowetgeving geldt voor u. U hebt een grote mate van vrijheid in het uitvoeren van de opdracht. U bent in principe zelf aansprakelijk voor schade als gevolg van gevaarlijk of ongezond werk. Een groot deel van de Arbowetgeving (maatregelen bij alle arbeidsrisico s) geldt voor u. Als u alleen werkt gelden de maatregelen bij ernstige risico s en gevaar voor derden. stoplicht te plaatsen, of door geluidboxen slim te plaatsen. Of een bezoek aan de audicien voor een set goed aangemeten gehoorbeschermers. Gelukkig is er op dit vlak veel informatie te vinden. Het boekje Gezond musiceren bijvoorbeeld is een aanrader, evenals de videofilm Ongehoord hard. En om positief af te sluiten: wie akoestische gitaar forte bespeelt in een gestoffeerde woonkamer haalt 80 db; dat kun je dus rustig 8 uur volhouden zonder gehoorbescherming. Neem voor een compleet overzicht eens een kijkje in de arbocatalogus en de digitale RI&E. 20 EGTA Nederland