De geschiedenis van het terrein

Transcriptie

1 De geschiedenis van het terrein Het terrein van de Westergasfabriek ligt in het oorspronkelijke landelijke gebied, de binnenpolder van Sloten. De Sloterdijk (of Haarlemmer (Zee)dijk vormde de begrenzing en de beschutting naar het open water van het IJ. In de twaalfde eeuw deden overstromingen grote stukken land verdwijnen. De bouw van o.a. de Spaarndammerdijk moest hier een eind aan maken, maar deze oudste dijk van Europa brak soms door. (De grote Braak). Van de nieuwe dijk die eromheen gelegd werd vind je rondom het Westergasterrein nog resten. De Haarlemmermeer was in de zeventiende eeuw zo groot dat het gevaarlijk was voor schippers om bij veranderlijke wind te varen. Om een betere en snellere verbinding te maken met het IJ werd de Haarlemmer Trekvaart gegraven ( de schipper blijft op het schip en de bemanning (b.v. vrouw en kinderen) loopt langs de oever en trekt het schip). In de 19 e eeuw (1830) kwam er nog een verbinding bij: de allereerste treinverbinding in Nederland: die tussen Haarlem en Amsterdam. Het gebied tussen spoorlijn en Haarlemmer Trekvaart kreeg in 1875 als bestemming: Het Westerpark, ontworpen door architect L.A. Springer. Toen het eindelijk in 1891 werd gerealiseerd was het westelijke deel van het terrein al een tijdlang in gebruik voor industrie. Zo tussen de spoorlijn en het water en net genoeg verwijderd van de in aanbouw zijnde Staatslieden- en Spaarndammerbuurt voldeed het gebied aan de eisen van de nieuwe Hinderwet van 1875 en werd de gasfabriek gebouwd.

2 Het fabriceren van gas Wij verbazen ons over het grote aantal gebouwen met namen als Ketelhuis, Zuiveringsgebouw, Ladderhuis, Regulateurshuis, Watergasfabriek (Transformatorhuis) misschien is het goed om in het kort te vertellen over deze gebouwen en hun functie: Voor de gasproductie werd steenkool in gesloten cilinders verhit tot 1200 graden (Het Ketelhuis), daardoor kwam gas maar ook teer, ammonia en zwavel vrij. Die vloeibare bijproducten werden opgevangen en in ondergrondse kuipen verzameld. Het ammoniagehalte werd teruggebracht in scrubbers en de zwavel werd eruit gefilterd door de scheikundige verbinding met ijzeroxide en kalk in zuiveringskisten (Het Zuiveringsgebouw). Dan werd het gas opgeslagen in de gashouders waarna het via de leidingen de stad in werd gepompt. Wel onder de juiste druk die in de regulateurs (Regulateurshuis) werd geregeld. Het transport over het terrein, door de verschillende toestellen gebeurde door zuig- en perspompen in het machinehuis (Machinegebouw) waar ook de zuiveringstoestellen stonden om de laatste sporen teer te verwijderen. Later werd ook water- of cokesgas geproduceerd. Op het terrein stonden ook portiers- directeurs- en bazenwoningen met uitzicht op de steenkolenbergen. Het was een industriecomplex en de tuinen van deze woningen vormden het enige groen op het terrein. Sinds de ingebruikname in 1875 is er veel ge- en verbouwd aan de oorspronkelijke fabriek door technische ontwikkelingen. In 1955 begon de gemeente met afname van afstandsgas van de Hoogovens en werd de productie van het watergas uitgebreid. Uiteindelijk werd in 1960 de productie van koolgas gestaakt en verdween ook die gaslucht van de Haarlemmerweg. Als eerste werd de markante watertoren gesloopt die wel heel karakteristiek was voor het terrein.

3 De gebouwen van de Westergasfabriek De gebouwen werden ontworpen door architect Isaac Gosschalk ( ). Zijn opzet was DE TEGENSTELLING TUSSEN SCHOONHEID EN NUTTIGHEID OP ARCHITECTONISCHE MANIER OP TE HEFFEN. Hoewel Gosschalk snel bereid was nieuwe technieken te gebruiken werden de gebouwen van de Westergasfabriek gebouwd in de in 1870 veel gebruikte Neorenaissance stijl, waarbij veel gebruik gemaakt werd van diverse kleuren steen veel speelse lijsten en zo. Behalve uit oogpunt van industriele archeologie en architectuur is de Westergasfabriek van belang vanwege de bijzondere draagconstructies die in de gebouwen zijn toegepast. De Philibert- en Polonceauspanten maken dat het complex een van de belangrijkste voorbeelden is van 19 e eeuwse kapconstructies in Nederland. Polonceauspanten en Philibertspanten

4 Het Regulateurshuis Rijksmonument Van belang is de zo goed als oorspronkelijke staat van het exterieur, de mooie compositie en de rijke ornamentering. Het interieur heeft geen bijzondere betekenis. Het Zuiveringsgebouw Rijksmonument Karakteristiek en van monumentale betekenis zijn de heldere structuur en verhoudingen, de strenge symmetrie, zowel in lengte als in breedterichting, en de grote binnenruimten met de in het zicht gelaten constructie-onderdelen. Het Machinegebouw Rijksmonument Oorspronkelijk bestond dit gebouw uit twee delen voor twee verschillende functies: de pompen die zorgden voor transport van het gas over het terrein en het ketelhuis met de hoge schoorsteen ernaast. Hier zijn de Philibertspanten nog aanwezig en in het exhausterlokaal zit nog een dakraam met gekleurd glas. Het Ketelhuis Rijksmonument Het Ketelhuis is later gebouwd, ter uitbreiding van het bestaande complex en het doorbreekt de oorspronkelijke symmetrische opzet. Er is heel veel gewijzigd aan het ketelhuis. Toch heeft het nog monumentale waarde door de ruimtewerking van de ongedeelde hal met de kapconstructie.

5 Het Ladderhuis 1904 Het zogenaamde ladderhuis werd in 1904 in samenhang met de watergasfabriek gebouwd als ketelhuis annex laboratorium, het ketelhuis het hoofdvolume, het laboratorium in de aanbouw aan de oostzijde. Later diende het voor de opslag van ladders. Uitwendig is het gebouw nog zo goed als gaaf, met als karakteristieke elementen de symmetrische gevelindeling, de in grootte varierende spaarvelden en onder de dakgoot het boogfries met segmentbogen en kraagstenen die op de hoeken met elkaar zijn verbonden. Van het hoofdvolume zijn drie ramen later dichtgemetseld terwijl de toegangsdeur is vernieuwd. Het aangebrachte dakkapel (ooit i.v.m. filmopnamen) is nu weer verwijderd. Het gebouw dient in zijn huidige vorm te worden behouden, eventueel zouden de nu dichtgemetselde ramen weer geopend kunnen worden. Inwendig bevat de aanbouw geen interieurwaarden, maar het voormalige ketelhuis vormt met de zeer fraaie houten kapconstructie met trekstangen in verschillende richtingen een bijzondere ruimte. Deze zal als een geheel in stand moeten worden gehouden. De tot anderhalve meter hoogte aangebrachte tegeltjes zijn waarschijnlijk van later datum.

6 Het Transformatorhuis 1904 Het Transformatorhuis is het gebouw direct naast ons clubhuis. In 1904 was dit de watergasfabriek. De oudste gebouwen van de Westergas werden gebruikt voor het produceren van gemeentegas uit steenkolen. In 1904 werd daarnaast begonnen met het produceren van blauw watergas. Door een ingenieus systeem werd dit gas dat bestond uit gelijke delen koolmonoxide en waterstof geproduceerd door het op hoge temperatuur verbranden van cokes. In 1956 kwam er een geheel geautomatiseerde nieuwe watergasfabriek en ging het oude gebouw fungeren als transformatorwerkplaats van het Gemeente Energie Bedrijf. Vandaar de naam transformatorhuis. Vanuit bouwtechnisch oogpunt was het gebouw interessant vanwege de kapconstructie van Polonceauspanten die in de 22 meter brede dwarsvleugel de grootste overspanning in zijn soort in Nederland voor de Eerste Wereldoorlog vormde. Tijdens het gebruik door het GEB is er heel veel gewijzigd aan het gebouw, er kwam zelfs een verdieping bovenop. Van belang zijn nu nog de samenhang met het vroegere ketelhuis/laboratorium (ons clubhuis),de hoofdstructuur van de twee haaks op elkaar staande symmetrische bouwdelen en de nog aanwezige detaillering van de buitenkant. Het interieur is interessant door de nog grotendeels ongedeelde inwendige ruimte met de Polonceauspanten en de gedecoreerde gemetselde muurvlakken. In dit gebouw komen onze kleedruimten. Nu we iets meer over het gebouw weten kunnen we beter begrijpen waarom de verbouwing ervan zo ontzettend lang duurt.

7 Het Ladderhuis Ons Clubhuis Interessant om na te denken wat mijn, onze, visie is op de verbouwing van het ladderhuis. Het ladderhuis is een opdracht waarbij voor ons de verhouding overleg, ontwerp, voorbereiding en werkelijke bouw (zowel qua tijd als financieel) volledig uit balans is. Ik geloof dat de kosten van deze voorbereiding bijna net zo hoog zijn als de bouwkosten, terwijl dit normaal gesproken ongeveer 20% dient te zijn. Dat heeft ook zijn weerslag gehad op het ontwerp. Eerst was de randvoorwaarde een ondergrondse uitbreiding waarvoor ook vele tonnen subsidie beschikbaar waren. Later moest het bovengronds i.v.m. de bodemvervuiling en fundamenten die er lagen. Daarna kwam de dwingende splitsing van douches en kantine. Vervolgens heeft de nieuwe supervisor die Mecanoo verving, Braaksma en Roos, de voorwaarde gesteld dat het geheel van glas moest zijn, een kas. Deze voorwaarde terwijl het ontwerp al af was en goedgekeurd door deelraad en supervisor tot dan toe! Maar deze nieuwe voorwaarde was een absolute vereiste. In hoeverre is het dus nog een ontwerp van SeARCH. Ja en nee. Wij zijn overall toch blij met het project, zien er ook de beperkingen van,.helaas. We vragen ons dus serieus af of je op deze wijze een traject in moet gaan waarbij te veel mensen te veel te zeggen hebben over een te klein project met een te klein budget. Vandaar dus de kas, vandaar geen doucheruimten et cetera in het gebouw, vandaar de extreem beperkte afwerking van het oude ladderhuis. De korf (het ronde oranje volume) is ontstaan uit radeloosheid. Niets kon, niets was betaalbaar, niets voldeed. Het was dus een soort laatste poging: alle techniek bundelen in de korf en alles daarbuiten, de kas en oude constructie, minimaal bewerkt. De ruimten boven zijn een soort extra waarbij de bestuurskamer, en berging helemaal boven, tegen minimale kosten in de kas zijn gehangen. Is het optimaal? Nee. Is het leuk? Wij hopen het en zijn eigenlijk verrast door de ruimtelijkheid ervan. Ook verrast door de prachtige inrichting. Het gat in het dak is ontstaan uit een wens om toch meer licht in het oude ladderhuis te krijgen. Het lijkt nog niet af, alsof er een reusachtige bal door het dak in de korf is geworpen. Een gat dat nog gerepareerd moet worden. Tot slot; op zo n plek in het park, in de stad, zit je echt schitterend. Groet, Bjarne Mastenbroek SeARCH Hamerstraat JT AMSTERDAM

8 Twee voorbeelden van de bijzondere kapconstructies. Links die van het meterhuisje en rechts ons eigen ladderhuis. (Dat steigertje rechts op de foto was niet van waarde en is verwijderd)