SJABBAT SJALOM. Overzicht Parasjat Sjemot (Exodus 1:1-6:1) M. Haftara Sjemot (voor Asjkenaziem) (Jesjajahoe 27:6 tot 28:13 en 29:22-23)

Transcriptie

1 SJABBAT SJALOM Sjabbat Weekblad voor Nederland Jaargang VIII, Nr. 322 Parasjat Sjemot 23 Tevet januari 2010 Overzicht Parasjat Sjemot (Exodus 1:1-6:1) M et de dood van Joseef is het Boek Bereisjiet (Genesis) tot een eind gekomen. Het Boek Sjemot (Exodus) verhaalt het ontstaan van het Volk Israël uit de nakomelingen van Ja akov. De parasja van deze week begint met een Par o (Farao) die zijn angst tot uitdrukking brengt over de bevolkingsexplosie van het Volk Israël, hetgeen hem er toe brengt opdracht te geven de Joden tot zijn slaven te maken. Wanneer hun geboortecijfer echter blijft stijgen, geeft hij de Joodse vroedvrouwen de opdracht alle pasgeboren jongetjes te doden. Jochewed krijgt een baby en verbergt hem in het riet van de Nijl. Par o s dochter vindt hem en adopteert hem, hoewel zij weet dat hij vermoedelijk een Hebreeuws kind is, en noemt hem Mosjé. Miriam, de zuster van Mosjé, biedt aan een voedster voor Mosjé te zoeken en ze zorgt ervoor dat Jochewed zijn voedster wordt. Jaren later is Mosjé er getuige van dat een Egyptenaar een Hebreeër slaat en Mosjé doodt daarop de Egyptenaar. Wanneer Mosjé door ander Hebreeërs verraden wordt, realiseert hij zich dat zijn leven in gevaar is en vlucht hij naar Midjan, waar hij Tsippora, de dochter van Jitro redt van boze herders, waarna hij trouwt met Tsippora. Op Chorev (De Berg Sinai) is Mosjé getuige van een brandende doornstruik, van waaruit Hasjem Mosjé opdracht geeft om het Joodse Volk Egypte uit te leiden, naar Erets Jisraël, het aan hun voorvaderen beloofde land. Mosjé protesteert dat het Joodse Volk zal twijfelen of hij werkelijk door Hasjem gezonden is, waarna Hasjem hem een drietal wonderlijke transformaties leert, waarmee hij zichzelf in de ogen van het volk kan waarmaken: zijn staf verandert in een slang, zijn gezonde hand krijgt de ziekte tsara at en water verandert in bloed. Wanneer Mosjé dan verklaart dat hij geen goede redenaar is, vertelt G-d hem dat zijn broer Aharon zijn woordvoerder zal zijn. Bij zijn terugkeer in Egypte komt Aharon hem tegemoet en begroet hem hartelijk, waarna zij hun verzoek bij Par o indienen om de Joden vrij te laten. Maar Par o reageert door de Joden nog zwaardere arbeid op te leggen en zegt dat zij dezelfde hoeveelheid tichelstenen moeten produceren als voorheen maar dan zonder de benodigde voorraad grondstoffen. De geest van het volk wordt gedood door uitputting, maar Hasjem verzekert Mosjé dat Hij Par o zal dwingen de Joden te laten gaan. Haftara Sjemot (voor Asjkenaziem) (Jesjajahoe 27:6 tot 28:13 en 29:22-23) Samenvatting van de Haftara: 27:6-8 Hasjem toont zijn liefde voor de Joden, als zij nog in Egypte zijn. Hij zegent hen met veel kinderen en een overvloed aan eten. Hasjem toont ons zelfs genade als Hij ons straft. Als Hij andere volken straft, is Zijn straf veel zwaarder. 27:9 Jesjajahoe gebiedt de bewoners van het koninkrijk van de Tien Stammen hun afgodsbeelden te vernietigen. Hasjem wil ons zegenen en als wij tesjoewa doen, stelt dat Hasjem in de gelegenheid het Joodse volk hun zonden uit het verleden te vergeven. 27:10-12 Als de Joden tesjoewa doen, zullen zij verlost worden. 28:1-4 Het koninkrijk van de Tien Stammen gaat zich te buiten aan de genoegens van hun tijd, hetgeen straf tot gevolg zal hebben. Onze vijanden zullen het koninkrijk van de Tien Stammen vernietigen. 28:5-6 De overgebleven tsaddikiem die niet verbannen werden, zullen de les leren dat Hasjem hen beschermt in deze moeilijke tijden. De Joden zullen een ware glorie ervaren, want zij zullen niet langer zichzelf hoeven te beschermen, Hasjem zal dat dan doen. 28:7-8 Het koninkrijk Jehoeda zondigt ook door overmatig gebruik van voedsel en drank. 28:9-13 De Joden zullen gestraft worden omdat zij de vermaningen van de profeet genegeerd hebben. De profeet klaagt dat het volk te druk bezig is met zich te overeten, om naar hem te luisteren. 29: 22, 23 Ja akov zal trots zijn op zijn nakomelingen. Uiteindelijk zal het Joodse volk zich gedragen zoals het hoort. Het verband tussen de parasja van de week en de Haftara: De haftara van deze week opent met te vertellen hoe Hasjem ervoor zorgt dat de familie van Ja akov zich ontwikkelt en vermenigvuldigt in Israel. Dat zelfde thema komt in de parasja voor, dat ons ook vertelt dat Hasjem de nakomelingen van Ja akov versterkt door hen te vermenigvuldigen in Egypte. Voorts maakte de Bnei Jisraël zich in Egypte schuldig aan afgoderij. Jesjajahoe bekritiseert de Joden voor dezelfde zonde in zijn tijd. De Jesjajahoe vermaant de Joden dat zij achter hun fysieke genoegens aan rennen. Dat was niet de reden waarom zij uit Egypte verlost werden. De bedoeling daarvan was dat zij op een hoger geestelijk niveau zouden komen, los van hun lichamelijke slavernij, en niet verslaafd zouden worden aan hun passies. Uitgave: Zwi Goldberg P.O.Box 3220 Netanya Israël zwigold@netvision.net.il, 1

2 SJEMOT EXODUS HOOFDSTUK TWEE 2 1 Toen ging een man uit het huis van Levie en nam een dochter van Levie. 1. Toen ging een man De Israëlieten woonden verspreid over vele verschillende steden, want zij waren talrijk. De vrouw woonde misschien in een andere stad en daar ging hij heen (Ibn Ezra). Toen ging een man Hij ging en deed wat hij zelf wilde en besteedde geen aandacht aan de bevelen van Par o. Nadat hij van zijn vrouw was gescheiden als gevolg van het bevel van Par o [om te voorkomen dat zij een jongetje zouden moeten doden], nam hij haar weer terug op advies van een profetie van zijn dochter Miriam (Ramban). [Miriam voorspelde: Mijn moeder is voorbestemd om een zoon te baren die de redder van Israël zal zijn. (Sota 13a)] En nam een dochter van Levie Hij was van haar gescheiden wegens de bepaling van Par o [dat de mannelijke kinderen gedood moesten worden]. (En nu nam hij haar terug. En [de schijnbaar overbodige woorden] een man ging betekenen dat hij het advies van zijn dochter opvolgde, die gezegd had: Uw decreet [om te scheiden] heeft ernstigere gevolgen dan dat van Par o. Waar het Daalde af Uit haar paleis (Ibn Ezra). Een aantal traptreden daalden af naar de rivier (Ramban). Om in de rivier te baden [Er staat lett.: Om op de rivier te baden. Maar men kan niet op een rivier baden. 2 decreet van Par o alleen de pasgeboren jongentjes treft, heeft uw decreet ook betrekking op de meisjes [want door te scheiden en dus geen kinderen meer te maken, worden er behalve jongetjes ook geen meisjes meer geboren]. Maar hij nam haar nu terug [als gevolg van de kritiek van zijn dochter] en sloot met haar een tweede huwelijk. [Hier volgt namelijk direkt te geboorte van Mosjé, terwijl Miriam en Aharon ouder dan Mosjé waren. Dus moeten die uit een eerder huwelijk geboren zijn.] Zij veranderde ook weer tot maagd. Zij was namelijk 130 jaar oud [bij de geboorte van Mosjé], want zij werd tussen de muren geboren toen Ja akov en zijn zonen Egypte binnenkwamen, en zij bleven daar 210 jaar. Toen zij vertrokken was Mosjé 80 jaar, dus bij zijn geboorte was Jochèved 130 jaar, en men noemt haar toch nog dochter van Levie [en niet een vrouw uit het huis van Levie]. Daaruit blijkt dat zij weer maagd was geworden (Rasji op basis van Sota 12a, Baba Batra 119a). Een dochter van Levie Dit is Levie, de zoon van Ja akov (Ibn Ezra). 2 De vrouw werd zwanger en baarde een zoon; toen zij zag dat hij goed was, verborg zij hem drie maanden. Dat hij goed was Toen hij werd geboren, vulde het hele huis zich met licht, dat in טוב Ber. 1:4 [tov] goed, genoemd wordt (Rasji van Sota 12a). [Het betekent] dat het een mooi kind was. Zij zag dat hij ongewoon mooi was, en zij begreep dat dit zo was vanwege een speciaal doel van Zijn Schepper, want schoonheid van uiterlijk betekent fysieke superioriteit en perfectie van voorstellingsvermogens (Sforno). Zij zag zijn bijzondere kwaliteiten en begreep dat hij voor iets bijzonders was voortbestemd. Daarom verborg zij hem, en niet omdat het een mooi kind was, want moeders houden ook van hun niet mooie kinderen (Ramban). Verborg zij hem Zou zij hem niet verborgen hebben als hij niet mooi of goed was? In Sota 12a staat dat Mosjé besneden geboren werd, dàt was het goede en daaruit begreep zij dat er iets bijzonders met hem was voorbestemd. En verder was hij geboren na slechts zes maanden zwangerschap, en zo n baby is in het algemeen niet levensvatbaar en daar zou zij dus geen moeite voor gedaan hebben om die in leven te houden. Maar dit kind was goed levensvatbaar, en daarom zorgde zij er goed voor (Or Hachaim). 3 Toen zij hem niet langer verbergen kon, nam zij voor hem een biezen kistje en bestreek het met leem en met pek, en legde daarin het kind en zette het in het riet aan de oever van de rivier. Toen zij hem niet langer verbergen kon Want de Egyptenaren hadden de maanden geteld vanaf de dag dat Amram Jochèved terug nam. Zij baarde Mosjé na zes maanden en één dag. Want wie baart na zeven maanden, baart ook wel na zes maanden en een gedeeltelijke zevende maand (Nidda 38b). En de Egyptenaren kwamen bij haar informeren na negen volle maanden [ zodat zij het kind gedurende die drie maanden dat het te vroeg geboren was, kon verbergen, zonder gevaar voor ontdekking, maar niet langer (Ond.)] (Rasji). Bies Zacht maar sterk materiaal, bestand zowel tegen iets zachts als tegen iets hards (Sota 12a, S.R. 1) (Rasji). Met leem en met pek Met pek van buiten en met kalk van binnen, opdat deze tsaddiek niet de onaangename geur van de pek zou ruiken (Sota 12a, S.R. 1) (Rasji). En zette het in het riet Een plaats waar voorbijgangers haar niet zo makkelijk zouden zien als zij het biezen mandje daar plaatste (Rasji). 4 En zijn zuster stelde zich in de verte op, om te weten wat er met hem zou gebeuren. Om te weten wat er met hem zou gebeuren Zij dacht dat één of andere Egyptenaar wel zou komen om hem als vondeling aan te nemen, want er waren ongetwijfeld vele vondelingen in het land, daar de mensen een lage morele standaard hadden, zoals de profeet Jechèskel zegt (23:20): Hun uitwerpselen zijn als die van paarden, zodat niet noodzakelijk hoefde worden aangenomen dat het hier een Hebreeuws kind betrof. (Sforno). 5 Toen daalde de dochter van Par o af om te baden in de rivier, terwijl haar hofdames naast de rivier wandelden; toen zag zij het mandje in het riet en zij zond haar slavin om het te halen. Daarom verklaart Rasji:] Draai de woorden van Tora om en verklaar dan: De dochter van Par o daalde af naar [tot op] de rivier om daarin te baden (Rasji). Ramban geeft een andere verklaring: Mogelijk waren er

3 traptreden die van het koninklijke paleis afdaalden naar de rivier, en de dochter van Par o daalde af van het paleis, waar zij woonden, om te baden, [terwijl zij stond] op [de eerste trede in] de rivier, omdat ze niet dieper in de wild stromende rivier wilde afdalen. Vandaar zag ze het mandje, en stuurde zij haar slavin om het te pakken. Volgens Sforno baadde ze niet in de rivier zelf, want het zou voor een koningsdochter niet fatsoenlijk te zijn om in het openbaar in een rivier te baden, maar ze baadde in een speciale badkamer, die aan de rivier gelegen was. Naast de rivier Naast, zoals in II Sjmoeël 14:30. En het woord jad is ook hier eigenlijk een uitdrukking voor hand, want de hand van een mens is naast zijn lichaam (Rasji). Haar hofdames Haar hofdames wachtten op haar op de rivieroever, daarom kon zij hun niet te hulp vragen om het kind uit de rivier te halen en bij haar te brengen (Sforno). Wandelden [Lett.: Gingen. ] Dit is een uitdrukking voor sterven, zoals in Ber. 25:32. Want die hofdames gingen sterven. En de Schrift steunt hen, want waarom zou er anders staan dat de hofdames gingen? (Rasji). De hofdames gingen sterven omdat zij trachtten de dochter van Par o te beletten om Mosjé te redden (Iekar Sifté Chachamiem). Haar slavin Onze geleerden verklaren het als een uitdrukking voor hand, en zij verklaren dat in het woord zit: (ama, el = arm) א מ ה (amata), slavin, het woord א מ ת הּ Haar hand [of arm] was vele ellen langer geworden (Rasji). Omdat er in de tekst noch שפחתה noch ידה staat, daarom verklaart Rasji dit zo (Iekar Sifté Chachamiem). Haar slavin Haar persoonlijke helpster die wel bij haar was (Ramban). Sforno verklaart: Dit alles gebeurde overeenkomstig de wil van G-d, zodat niet één van de hofdames het mandje met het kind zou pakken, en het kind in de rivier zou gooien. [Immers, hofdames zijn dames van standing, met eigen ideeën en een eigen wil, en zouden zelf gezien hebben dat het hier een Joods kind betrof. Het was immers besneden. Maar een slavin vraagt bij alles eerst haar meesteres wat ze moet doen.] De prinses verdient lof voor het tonen van haar edele menselijke gevoelens. Haar ziel was zuiver, hetgeen bewijst dat uit iets onzuivers [haar vader, Par o] iets zuivers kan voortkomen (Or Hachajiem). 6 Zij opende het en zag hem, het kind, en zie, het was een huilend knaapje; toen ontfermde zij zich over hem en zei: Dat is één van de Hebreeuwse kindjes. 6. Zij opende het en zag hem Wie zag zij? Het kind, dat is de eenvoudige verklaring van het woord hem. Maar de Midrasj verklaart dat zij bij hem de G-ddelijke Majesteit zag, zodat men dus moet lezen: En zij zag Hem bij het kind (Rasji). Omdat er eerst staat geschreven het kind, en daarna staat er de knaap, dat is een jongeman, daarom wordt het verklaard met de G-ddelijke Majesteit (Iekar Sifté Chachamiem). Sforno verklaart eenvoudig: ze zag een buitengewoon mooi kind. En zie, een huilende knaap Zijn stem was al zo sterk als van een jongeman [Sota 12b, Bj.R.1] (Rasji). Ze zag een kind en hoorde de stem van een jongeman (Iekar Sifté Chachamiem). Hij was lichamelijk ontwikkeld als een jongeman (Ibn Ezra ]. Een pasgeboren jongetje wordt in Nach een knaap genoemd. Vgl. Sjoft. 13:8, en Sjemoeël II, 12:16 (Ramban). Toen ontfermde zij zich over hem Want ze vond het jammer dat zo een mooi kind met zoveel capaciteiten in de rivier geworpen was (Sforno). Eén van de Hebreeuwse kindjes Want hij was besneden (Rasjbam). Ze zei bij zichzelf: hij is daar vast ingelegd om hem te redden, of opdat de ouders niet hoefden te zien dat hij moest sterven, en waarom zouden Egyptische ouders dat doen? Daarom moet het wel een Hebreeuwse baby zijn, en er was dus geen noodzaak om zijn kleren uit te doen, om te onderzoeken of hij besneden was (Ramban). Zij zag een huilend knaapje Zij zag dat de baby was omhuld door een stralenkrans, want G-d wilde dat zij zag, dat er iets speciaals met deze baby was. In de Zohar 2:12 staat dat zij door dat huilen begreep dat hij eigenlijk huilde voor het lijden van zijn volk in ballingsschap. Haar ogen gingen open en zij zag het licht dat Mosjé omhulde (Or Hachaim). 7 Hierop zei zijn zuster tegen de dochter van de Par o: Zal ik een zogende vrouw gaan roepen van de Hebreeuwsen, opdat zij voor u het kind zal zogen? Van de Hebreeuwsen want zij hadden hem bij verschillende Egyptische vrouwen gebracht om te zuigen, maar hij zoog niet, omdat hij in de toekomst met de G-ddelijke Majesteit zou spreken [Sota 12b, Sj. R. 1] (Rasji). 8 De dochter van Par o zei tegen haar hierop: Ga ; en het meisje ging en riep de moeder van het kind. 9 De dochter van de Par o zei toen tegen haar: Neem dit kind mee en zoog het voor mij dan zal ik u uw loon geven ; de vrouw nam het kind en zoogde het. 10 Toen het kind groot werd, bracht zij het naar de dochter van Par o, en hij werd haar tot zoon; en zij noemde zijn naam: Mosjé, daar zij zei: Want uit het water heb ik hem getrokken. 8. En het meisje ging Met vlugheid en opgewektheid,ע ל ם komt van ע ל מ ה van een jongeman [het woord jongeman]. [Sota 12b] (Rasji). 9. Neem mee [ ה י לי כי helichie] Zij profeteerde zonder ה י לי כי te weten, wat zij profeteerde (Rasji). [Het woord helichie kan worden opgevat als te zijn samengesteld uit (Rasji). hee sjelichi: hier, het is van jou ה י שׁ לּי כי 10. Getrokken Van dezelfde stam als,משה uittrekken in het Aramees. vgl. II Sjmoeël 22:17 (Rasji). Haar tot zoon Omdat zij hem grootbracht, wordt hij haar zoon genoemd. En waarom moest hij worden grootgebracht door een Egyptische prinses? Opdat hij niet de onderworpen geestesgesteldheid zou krijgen als een slaaf, maar opdat hij een leider zou worden. Zo kon hij de 3

4 Egyptische opzichter slaan [vs. 11] en de dochters van Jitro helpen [vs. 17], en zo waren zijn Hebreeuwse broeders bereid hem als hun leider te accepteren. (Ibn Ezra) En zij noemde zijn naam Mosjé Die anderen redt en hen uit moeilijkheden en gevaar haalt. (Sforno) 4 Daar zij zei: Want uit het water heb ik hem getrokken De reden dat ik hem Mosjé noem is om aan te geven dat hij anderen zal redden. Zeker, ik heb hem nu uit het water getrokken, maar hij was er in gelegd vanwege de verordeningen van de opzichters [zie Daniël 4:14], opdat hij later op zijn beurt anderen zal redden (Sforno). 11 Het gebeurde in die dagen, toen Mosjé groot geworden was en uitging naar zijn broeders en hun lasten zag, dat hij zag hoe een Egyptische man een Hebreeuwse man, één van zijn broeders, sloeg. Toen Mosjé groot geworden was Heeft men dan niet reeds [in vers 10] geschreven: toen het kind groot werd? R. Jehoeda, de zoon van R. Il ai antwoordt hierop: het eerste doelt op grootte [van afmeting], het tweede op grootheid, en het leert ons dat Par o hem aanstelde over zijn huis [vgl. Jalkoet I: 166] (Rasji). In vers 10 wordt bedoeld dat hij opgroeide tot een jongen, die geen speen meer nodig had. Toen werd hij naar de dochter van Par o gebracht en werd haar zoon, want hij was geschikt om voor een koning te staan [zie Mislé 22: 29]. Daarna groeide hij nog verder op, totdat hij een man met verstand was geworden. Dat is wat dit vers bedoelt (Ramban). Hij ging uit naar zijn broeders [Hoe wist Mosjé, die was opgegroeid in het paleis, dat dit zijn broeders waren?] Dit toont aan dat zij hem verteld hadden dat hij Jood was [zie Esther 3: 4], en hij wilde zijn mede Israëlieten zien en weten hoe het met hen ging. [Dus hij ging niet zomaar toevallig het paleis uit, maar hij ging met opzet zijn broeders bezoeken.] En toen hij hun lasten en lijden zag, kon hij de aanblik daarvan niet verdragen dat zij zijn broeders dat aandeden. Daarom doodde hij die Egyptenaar, die de onderdrukte Hebreeër sloeg (Ramban). En hij zag hun lasten Hij nam het op met zijn ogen en met zijn hart, zodat hij daar verdrietig over werd [vgl. Sj. R. 1] (Rasji). Hij besteedde aandacht aan de ellende van zijn broeders (Sforno). Een Egyptische man Een opzichter was aangesteld over de werklieden van Israël, en hij deed hen met het kraaien van de haan opstaan voor hun arbeid [Tanch., Sj. R. 1, Wajikra Rabba 32]. (Rasji) Die een Hebreeuwse man sloeg Hij sloeg hem en geselde hem; en het was de echtgenoot van Sjelomiet, de dochter van Dibrie; de opzichter had n.l. zijn oog op haar laten vallen. Des nachts deed hij de echtgenoot opstaan en joeg hem uit zijn huis, en dan keerde de opzichter terug en ging het huis in en woonde zijn vrouw, Sjelomiet, bij. Zij meende dat het haar echtgenoot was. Maar de man keerde terug naar zijn huis en bemerkte de zaak. Toen de Egyptenaar zag dat hij was opgemerkt, sloeg hij hem en geselde hem de hele dag [vgl. Rasji, Waj. 24: 10] (Rasji). En hij zag dat een Egyptenaar een Hebreeuwse man, één van zijn broeders sloeg En door de broederliefde werd zijn wraakgevoel opgewekt (Sforno). Eén van zijn broerders Op deze manier maakt Tora ons duidelijk dat het hier om een rechtvaardig mens ging, want als verderop gezegd wordt dat twee Hebreeuwse mannen met elkaar aan het vechten waren, staat er niet bij dat het zijn broeders waren, omdat dat slechte mensen waren. Mechilta (12:6) verklaart Exodus 13:18, waar staat dat de Israëlieten chamoesjiem uit Egypte trokken, dat dit betekent dat slechts een vijfde, of 20% van de Israëlieten Egypte verlieten, en dat de resterende 80% slecht was en in Egypte achterbleef en daar tijdens de plaag van de duisternis omkwamen (Or Hachajiem). 12 Toen wendde hij zich in de ene en in de andere richting; en toen hij zag, dat er niemand was, sloeg hij de Egyptenaar neer en verborg hem in het zand. Toen wendde hij zich in de ene en in de andere richting D.w.z. Mosjé zag wat de Egyptenaar de Hebreeër aangedaan had in huis en op het veld. En de eenvoudige verklaring van deze woorden is: hij keek naar alle kanten [Tanch., Sj. R. 1] (Rasji). Hij zag dat er geen man in de toekomst uit hem zou voortkomen, die zich tot het Jodendom zou bekeren. [Vert. Jonathan, Jalkoet I, 167] (Rasji). 13 En op de tweede dag ging hij uit, en zie, twee Hebreeuwse mannen waren aan het vechten; toen zei hij tegen de booswicht: waarom sla jij je naaste? Twee Hebreeuwse mannen Datan en Avieram, dezelfden, die van het Manna overlieten [vgl. Sjem. 16: 20] [Sj. R. 24, Nedar. 64b] (Rasji). Hij zei tegen de booswicht Daar beiden zijn [Hebreeuwse] broeders waren, straft hij niet maar vermaande hij (Sforno). Waarom sla jij Ofschoon hij hem nog niet geslagen heeft, wordt hij toch een booswicht genoemd omdat hij zijn hand opheft [Sanh. 586] (Rasji) Je naaste Je gelijke, een booswicht, zoals jij [Tanch., Sj. R. 1] (Rasji). Maar misschien was de ander, die geslagen werd, een rechtvaardig mens, en vroeg hij hem waarom hij zijn naaste sloeg, die hem toch geen kwaad gedaan had. Maar Tora noemt ze twee Hebreeuwse mannen, daarmee mogelijk bedoelend dat ze allebij van hetzelfde soort waren, dus allebei slecht (Or Hachajiem). 14 Maar deze zei: wie heeft jou tot vorst en rechter over ons aangesteld? Denkt u mij te doden, zoals u de Egyptenaar gedood heeft? Toen werd Mosjé bang, en zei: nu is de zaak zeker bekend geworden! Wie heeft jou tot vorst gemaakt terwijl je nog maar een jongeling bent. (Rasji) Denk je mij te doden Zeg jij iets om mij te doden. Hieruit leren wij dat hij de Egyptenaar doodde door het

5 uitspreken van de Onuitspreekbare Naam [van G-d] (Rasji). [Dit staat in Bereisjiet Rabba 1:30.] De woorden van Rasji zijn onbegrijpelijk, want als de Egyptenaar dood viel, doordat Mosjé de Onuitspreekbare Naam uitsprak, wie vertelde dan de booswicht dat Mosjé hem gedood had? [Wanneer Mosjé de Egyptenaar dood geslagen had en de booswicht had dat gezien, dan is dat begrijpelijk, maar als Mosjé alleen maar de Onuitspreekbare Naam had uitgesproken, hoe wist hij dan dat Mosjé verantwoordelijk was voor de dood van de Egyptenaar?] Maar misschien had Mosjé zijn hand op de Egyptenaar gelegd, toen hij de Naam uitsprak, en hij had zo het verband gelegd tussen de dood van de Egyptenaar en Mosjé. Of misschien had hij gezien dat de Egyptenaar voor Mosjé op de grond viel en dat Mosjé hem in het zand begroef en dat hij daaruit begreep dat Mosjé iets met zijn dood te maken had (Ramban). Toen werd Mosjé bang Dit is de eenvoudige betekenis. En de Midrasj verklaart: Hij maakte zich ongerust omdat hij onder Israël booswichten zag, verraders. En hij dacht bij zichzelf: misschien zijn zij nu niet waardig om verlost te worden. [Tanch. Sj. R. 1] (Rasji). Nu is de zaak zeker bekend geworden Dit is de gewone betekenis. Maar de Midrasj verklaart: Mij is duidelijk geworden, wat ik mij heb afgevraagd, n.l. wat heeft Israël meer gezondigd dan alle andere zeventig volken, dat zij met zulke zware arbeid gestraft worden. Maar nu zie ik dat zij het verdienen [Sj.R.] (Rasji). Sforno verklaart: nu die booswicht zijn beschuldiging openbaar heeft gemaakt en iedereen het weet, heeft het geen nut meer om hem te doden. 15 Toen Par o deze zaak vernam, wilde hij Mosjé laten doden, maar Mosjé vluchtte voor Par o en vestigde zich in het land Midjan, waar hij bij de bron ging zitten. Toen Par o dit vernam Zij [Datan en Avieram], hadden het verraden. [Tanch., Sj. R. 1] (Rasji). Wilde hij Mosjé laten doden Hij leverde hem uit aan de beul om hem te doden, maar het zwaard had geen uitwerking op hem. Dat is de betekenis van wat er in Sjem. 18: 4 gezegd is: en heeft mij gered van Par o s zwaard (Rasji). En hij vestigde zich in Midjan Hij verbleef daar (Rasji). Hij ging zitten bij de bron Hij had van Ja akov geleerd, die zijn partner bij de bron gevonden had (Rasji). 16 De priester van Midjan had zeven dochters en zij kwamen water scheppen en vulden de drinkgoten om het kleinvee van hun vader te laten drinken. De priester van Midjan [Hebr.: kohen. Onze vertaling volgt hier Ramban, maar volgens Rasji was hij] de voornaamste onder hen en hij had zich van de afgodendienst afgewend en men had hem daarom uit hun midden verbannen (Rasji). [Het Hebreeuwse woord kohen kan een priester zijn, maar ook een vooraanstaand persoon, zoals de zonen van David in Sjmoeël II, 8:18 kohaniem genoemd worden, ofschoon zij van de stam Jehoeda waren.] De Schrift noemt zijn naam niet, omdat hij niet bij zijn naam bekend was, maar alleen bij zijn titel als priester. Maar wij weten dat zijn naam Jitro was, want nadat Mosjé met zijn dochter getrouwd was, staat er geschreven [in 4:18] dat Mosjé terugkeerde naar zijn schoonvader Jetter, en Jetter is Jitro, want daar staat vervolgens dat Jitro Mosjé antwoordt en zegt: Ga in vrede. En nadat Jitro tot het Jodendom bekeerd was, werd hij Chovav genoemd, want iemand die tot het Jodendom overgaat, krijgt een nieuwe, Hebreeuwse naam. En we weten dat Jitro toen Chovav genoemd werd, want in Sjoftiem [Richteren] 4:11 staat de nakomelingen van Chovav, de schoonvader van Mosjé. En hij [Jitro/Chovav] was de zoon van Re oeël, zoals er geschreven staat [in Bemidbar 10:29]: Mosjé zei tegen Chovav, de zoon van Re oeël. En voor wat er geschreven staat in vers 18 betreffende de dochters van Jitro: Ze kwamen naar Re oeël, hun vader, [waaruit we zouden kunnen afleiden dat Re oeël nog een andere naam voor Jitro was], dat was in werkelijkheid hun grootvader. En ook op andere plaatsen in de Tora wordt een grootvader wel vader genoemd, zoals bijvoorbeeld in Bereisjiet 32:10, waar Ja akov zegt: de G-d van mijn vader Avraham, terwijl Avraham zijn grootvader was. En zo op vele andere plaatsen in Tanach. En de reden dat de dochters van Jitro naar hun grootvader gingen, was omdat Jitro als priester veel bezig was in de tempel van de afgoden en daardoor weinig thuis was. (Ramban). De drinkgoten de vijvers waarin het water loopt die in de aarde gemaakt zijn (Rasji). [In Gen. 30:38 verklaart Rasji: plaatsen waarheen het water loopt, vijvers die gemaakt waren in de grond om daar het kleinvee te drenken.] Zij kwamen water scheppen Op alle andere dagen vulden de herders de troggen en lieten hun eigen kuddes eerst drinken, en pas daarna konden deze meisjes hun water scheppen. Maar deze dag kwamen ze vroeg en konden zij als eerste water putten, want ze dachten dat ze dat konden doen voordat de herders kwamen. Maar plotseling kwamen de herders en joegen de meisjes weg van de troggen [die de meisjes al vol water geschept hadden], en gaven hun eigen kuddes eerst te drinken. Maar Mosjé werd hier kwaad over en zette de zaak recht, want de dochters van Jitro hadden het water uit de put gehaald, en dat was dus hun water, en de herders wilden dat nu stelen! En vervolgens putte Mosjé nog meer water voor hen, want dat wat ze zelf al geput hadden, was niet genoeg. En zo kwam het dat ze die dag vroeg thuis kwamen en dat is de verklaring voor wat Re oeël vroeg [in vers 18]: Hoe komen jullie vandaag zo vroeg terug? (Ramban). 17 Toen kwamen de herders en jaagden hen weg. Nu stond Mosjé op en kwam hun te hulp en gaf hun vee te drinken. Jaagden hen weg Vanwege de ban [zie commentaar Rasji op vers 16] (Rasji). Daar beide partijen vreemdelingen [geen Hebreeërs] waren, zocht hij geen vergelding, noch nam hij de moeite hun gedrag te berispen; hij stond allene op om de onderdrukten te redden van hun onderdrukkers (Sforno). 5

6 6 MISJNA VAN DE WEEK PEA HOOFDSTUK ACHT Misjna 8:3 נ א מ נ ין ע ל ה ח טּ ין, ו א ין נ א מ נ ין ע ל ה קּ מ ח ו ל א ע ל ה פּ ת. נ א מ נ ין ע ל ה שּׂ עוֹר ה שׁ ל א ר ז, ו א ין נ א מ נ ין ע ל יו בּ ין ח י בּ ין מ ב שּׁ ל. נ א מ נ ין ע ל ה פּוֹל, ו א ין נ א מ נ ין ע ל ה גּ ר יס ין, ל א ח יּ ים ו ל א מ ב שּׁ ל ין. נ א מ נ ין ע ל ה שּׁ מ ן, לוֹמ ר שׁ ל מ ע שׂ ר ע נ י הוּא, ו א ין נ א מ נ ין ע ל יו, לוֹמ ר שׁ ל ז ית י נ קּוּף הוּא: Zij 1 worden vertrouwd betreffende tarwe 2 maar zij worden niet vertrouwd voor meel en niet voor brood. Zij worden vertrouwd voor de se ora 3 van rijst 4, maar zij niet vertrouwd 5 voor rauwe of gekookte [rijst 6 ]. Zij worden vertrouwd voor bonen 7, maar niet voor fijngestampte bonen 8, het zij rauw of gekookt. Zij worden vertrouwd voor olie 9 wanneer zij zeggen dat het ma aser ani is maar zij worden niet vertrouwd als zij zeggen dat het van nikoef - olijven is 10. Aantekeningen bij Misjna 8:3 1. De armen. 2. Zij worden vertrouwd voor tarwe: Wanneer hij zegt dat het ma aser ani is dat hij gekregen heeft, maar men vertrouwt hen niet als zij zeggen dat het meel en het brood van ma aser ani afkomstig is, dat hij gekregen heeft, want men scheidt ma aser ani af van meel of brood (RAV). 3. Aren. 4. De se ora van rijst: Want men was gewend rijstaren aan de armen te geven zolang de rijst nog in het vlies zit (RAV). 5. Het was niet de gewoonte om de gepelde rijst aan de armen uit te delen (RAV). 6. Gepelde rijst. 7. Als zij zeggen dat het giften voor de armen waren. 8. Maar men was niet gewoon gestampte bonenpuree, hetzij rauw of gekookt aan de armen uit te delen. 9. Zij worden geloofd voor olie: Want het was gebruikelijk ma aser ani van olijf olie af te scheiden (RAV). 10. Maar zij worden niet vertrouwd als ze zeggen dat het van nikoef - olijven is: Nikoef - olijven behoren tot de giften voor de armen. Zij slaan (nofkiem) tegen de olijfboom om de achtergebleven olijven uit de boom te krijgen. En de arme wordt niet geloofd als hij zegt dat hij de olie uit dergelijke losgeslagen olijven getrokken heeft en dat het dus is vrijgesteld van ma aser [de giften van de armen zijn vrijgesteld van ma aser], want men maakt geen olie uit nikoef - olijven [omdat het onmogelijk is (Tosafot Jom Tov) of omdat er maar weinig van zijn (Rambam)]. Maar als de arme zegt: dit meel of dit brood is afkomstig van leket of sjichecha of pea, dat ik verzameld heb en ik heb dat gemalen en er meel van gemaakt en brood van gebakken, dan wordt hij wel geloofd, want het is de gewoonte van armen om brood te maken van leket, sjichecha en pea (RAV). Misjna 8:4 נ א מ נ ים ע ל ה יּ ר ק ח י, ו א ין נ א מ נ ים ע ל ה מ ב שּׁ ל, א לּ א א ם כּ ן ה י ה לוֹ דּ ב ר מוּע ט, שׁ כּ ן דּ ר ך בּ ע ל ה בּ י ת ל ה יוֹת מוֹצ יא מ לּ פ סוֹ: Zij worden vertrouwd 1 betreffende rauwe groente, maar niet als het gekookt is, tenzij hij een kleine hoeveelheid 2 had, want het is de gewoonte van de huisbewoner om wat uit zijn kookpot weg te geven. Aantekeningen bij Misjna 8:4 1. Zij worden vertrouwd De armen worden vertrouwd wannneer zij van rauwe groente zeggen dat het afkomstig is van ma aser ani, want van groente is men verplicht miderabbanan ma aser af te nemen. 2. Een kleine hoeveelheid Dan wordt hij ook geloofd als het gekookt is. Want soms heeft de huiseigenaar vergeten ma aser af te scheiden en dan scheidt hij ma aser af van wat gekookt is in de pan. Daf 24a Uit de Babylonische Talmoed De belangrijkste onderwerpen van de Traktaat Sjabbat Daf 24 Brandstof op Jom Tov Een Baraita leert, dat alle soorten brandstof, die de Geleerden verboden hebben om er de Sjabbat-lamp mee aan te steken, zijn toegestaan voor gebruik als brandstof op Jom Jov, behalve afgekeurde troema-olie, die verbrand moet worden, want daar mag men geen profaan gebruik van maken en de Geleerden waren bang

7 dat men op Jom Tov de lamp schuin zou houden, opdat die beter zou branden, hetgeen op Jom Tov is toegestaan, maar niet met troema-olie. Het noemen van de speciale dag in de Amida en Birkat Hamazon R. Osaja leert in een Baraita dat op die dagen waarop een verplichting bestaat om een moesaf-offer te brengen [en wij dus nu moesaf dawwenen], dat wil zeggen dagen als Rosj Chodej en Chol Hamo eed, men in het avond-, ochtend- en middaggebed de speciale dag moet noemen [Ja ale wejawo] in de beracha Retsee, en wie dat vergeet, moet het overzeggen [behalve tijdens ma ariv op Rosj Chodesj]... en het wordt ook genoemd tijdens Birkat Hamazon. Op Chanoeka wordt Al Hanisiem ingevoegd in de beracha van de dank [Modiem] in de Sjemonee Esree van ma ariv, sjacharit en mincha en ook in Birkat Hamazon. Er is een machloket of Al Hanisiem ook gezegd moet worden tijdens moesaf op Sjabbat en Rosj Rodesj. Een reden om het niet te zeggen is dat er geen speciale moesaf is voor Chanoeka. Ter vergelijking: Er is geen Haftara is voor Rosj Chodesj, en daarom noemt men in de vierde nabracha van de Haftara die gelezen wordt als Rosj Chodesj op Sjabbat valt ook de Rosj Cjodesj niet [maar men zegt in de vierde naberacha na de Haftara alleen Baroech Atta... die de Sjabbat geheiligd heeft]. Daf 24b De Gemara verwerpt de vergelijking met Rosj Chodesj Sjabbat, want als het geen Sjabbat was geweest, zou men geef Haftara gelezen hebben voor Rosj Chodesj, want op Rosj Chodesj leest men geen Haftara. Maar als het geen Sjabbat was geweest, zou men wel in alle tefillot Al Hanisjiem hebben moeten invoegen in alle verplichte tefillot, en op Sjabbat-Chanoeka en Rosj Codesj-Chanoeka, waar men vier tefillot moet zeggen, ma ariv, sjacharit, moesaf en mincha, moet men dus in alle vier Al Hanisiem noemen. De conclusie is dat Al Hanisiem ook gezegd wordt tijdens moesaf op Sjabbat en Rosj Chodesj tijdens de dagen van Chanoeka. De verkorte herhaling van de tefilla door de chazan op vrijdagavond en wanneer Jom Tov op Sjabbat valt Er is een machloket elders in de Gemara of het avondgebed [ma ariv] verplicht is of vrijwillig. Om die reden hebben de Geleerden er geen herhaling door de chazan voor ingesteld. In de tijd van de Talmoed lagen de synagogen buiten de stad en was het gevaarlijk zich s avonds alleen buiten de stad te begeven. De mensen dawwenden daarom ma ariv thuis. Echter op vrijdagavond kwam iedereen naar sjoel. Sommigen kwamen wat later en bleven dan langer in sjoel dan de overige bezoekers, om hun tefilla te beëindigen. Die enkele achterblijvers stonden dan aan allerlei gevaren [van boze geesten] bloot. Daarom stelden de Geleerden in dat op vrijdagavond de chazan een verkorte herhaling zegt van de tefilla, zodat iedereen gelijk klaar zou zijn. De middelste beracha van de tefilla wordt op een Jom Tov die op Sjabbat valt, afgesloten met Baroech Atta... die de Sjabbat en Jisraël en de feesttijden heiligt. Bij die verkorte herhaling door de chazan worden de feesttijden niet genoemd, want er is geen enkele verplichting voor die verkorte herhaling s avonds, dan alleen vanwege het gevaar. Nog meer halachot over het aansteken van de Sjabbatlamp De Misjna leert dat Rabbi Jisjmaël gezegd heeft dat men de Sjabbat-lamp niet mag aansteken met itran olieachtig teerafval], omdat het stinkt. Maar de geleerden staan het toe en staan alle olieën toe, zoals olie van sesamzaad, notenolie, olie van radijszaad, visolie, pompoenzaadolie, met itran en ook met petroleum. Rabbi Tarfon zegt: men mag alleen aansteken met olijfolie. Praktische Halacha Deel één: Het gedrag in de ochtend HOOFDSTUK 6: Enige voorschriften voor berachot, baroech Hoe oewaroech Sjemo en amein (vervolg) 7. 1 Bij elke beracha, die men een ander hoort zeggen, moet men met Baroech Hoe oewaroech Sjemo (Geprezen en gezegend is Zijn naam) antwoorden, zodra de ander de woorden Baroech ata Hasjem [Geprezen bent U, Eeuwige] heeft gezegd. En wanneer de ander de beracha eindigt, dient men met amein te antwoorden. De verklaring van het woord amein is het is echt waar. En men bedenkt daarbij: de beracha die de ander zei is echt waar en ik geloof dit. Wie gelijktijdig twee berachot hoort waarop hij amein moet antwoorden, die zegt ameine we-amein, en bedenkt bij iedere amein die hij zegt waarvoor hij die amein zegt. 2 De berachot, die zelf ook een gebed bevatten, zoals bijvoorbeeld de berachot van Sjemoné esré vanaf 7

8 Atta choneen [U schenkt] tot en met Hammachazier Sjechinato letzion [die Zijn G'ddelijke majesteit naar Zion laat terugkeren], en in de beracha van Siem Sjalom [sticht vrede] moet men bij het aandachtig zeggen van amein aan twee dingen denken: [1] dat de inhoud van de beracha echt waar is en [2] dat deze woorden spoedig in vervulling zullen gaan. 8. Bij het kaddiesjgebed, dat alleen een gebed voor de toekomst inhoudt, behoort men bij het antwoorden van amein alleen te bedenken, dat dit spoedig in vervulling zal gaan. Want de essentie daarvan zal uiteindelijk zeker in vervulling gaan, zoals staat geschreven [in Zacharja 14:9]: Op die dag zal Hasjem één zijn Wanneer iemand een beracha hoort zeggen terwijl hij zelf dawwent en hij zegt een gedeelte van de tefilla, waar hij niet mag onderbreken, dan mag hij geen Baroech Hoe oewaroech Sjemo zeggen Wanneer men een beracha hoort, die men zelf ook verplicht is te zeggen, bijvoorbeeld de berachot voor het sjofar blazen en bij de berachot over de Megilla, dan wordt hem zijn amein antwoord aangerekend alsof hij die beracha zelf heeft gezegd. Men behoort dan geen Baroech Hoe oewaroech Sjemo te zeggen, want dit zou een onderbreking zijn midden in de berachot 5. Volgens de Misjna Broera hoeft men hier, als men het per ongeluk toch gezegd heeft, niet streng in te zijn Men dient er zeer goed op te letten, dat men het woord amein juist uitspreekt. Men moet de alef uitspreken met een kamats gadol en niet met een chataf (à), niet met een sjoeroek (oe) of met een cholam (o), want in al die gevallen dekt de uitspraak niet de betekenis van het woord 8. Men moet de alf niet haastig zeggen, en de noen niet inslikken. Ook behoort men er goed op te letten, dat men amein niet zegt voordat degene, die de beracha uitspreekt, deze beëindigt; anders wordt het een geroofde amein. Ook behoort men niet te laat te zijn met het antwoorden van amein. Anders zou dit een wezen-amein worden. Men moet direkt nadat de beracha is beëindigd, met amein antwoorden. Dat wil zeggen, binnen de tijd die het duurt om iets te zeggen. De lengte van die tijd is onderwerp van meningsverschil tussen de geleerden, sommigen zeggen: zo lang als het duurt om drie woorden te zeggen [d.w.z. Sjalom aleichem Rabbi ], en anderen zeggen: zo lang als het duurt om vier woorden te zeggen [ Sjalom aleichem Rabbi leraar]. Wanneer meer dan deze tijd verlopen is moet men geen amein meer antwoorden. Zolang de meerderheid van een gemeente nog amein zegt, mag men nog amein antwoorden 9. Indien de chazzan bij het zingen van Kaddiesj de woorden bizman kariev of deamieran de'alma beëindigd heeft zegt men amein, ook wanneer hij de woorden We-iemro amein al zingend, lang aanhoudt dan wacht men niet tot hij uitgezongen is, want dat wordt beschouwd als een onderbreking Wanneer de gazzan een beracha zegt maar men kan hem niet verstaan, of men weet niet welke beracha hij gezegd heeft en men hoort anderen amein antwoorden, dan is het beter als men geen amein antwoordt. Wanneer men echter weet welke beracha er gezegd is, dan mag men amein antwoorden, hoewel het volgens sommige authoriteiten toch ook in dat geval beter is dat niet te doen Men behoort zijn stem niet méér te verheffen dan degene, die de beracha uitspreekt. Immers er is gezegd (Tehilliem 34:4): Verkondig met mij de grootheid van G'd, laten wij samen Zijn naam verheffen. Ditzelfde geldt voor het antwoorden op Barechoe en op de uitnodiging voor Birkat Hamazon Men moet ook amein antwoorden op de beracha van kinderen wanneer die de leeftijd hebben bereikt dat men hen moet opvoeden. Het is een goede gewoonte ook kleine kinderen al vroeg te leren amein te antwoorden op berachot. Het is echter niet goed om te kleine kinderen, die heen en weer rennen in sjoel en die de gemeente storen tijdens het davvenen, mee naar sjoel te nemen. Want hun storend gedrag wordt een gewoonte, die niet overgaat als zij opgroeien. 13 Bronnen van de halacha 1. KSA 6:8; 2. M.B. 124:25; 3. KSA 6:8; 4. KSA 6:9; 5. KSA 6:9; 6. M.B. 124:21; 7. KSA 6:10; 8. Sj.A. 128:8; M.B. 124:29; 9. M.B. 124:34; 10. M.B. 124:35; 11. M.B. 124:31-33; 12. M.B. 124:47; 13. Sj.A. 124:7 en M.B 124:28. 8