VERENIGD KONINKRIJK. Impact van de Brexit op de handel tussen België en het

Transcriptie

1 Impact van de Brexit op de handel tussen België en het VERENIGD KONINKRIJK Deze statistische nota is ook beschikbaar op de website van het Agentschap voor Buitenlandse Handel :

2 P a g i n a 1 INHOUDSTAFEL 1 Het Verenigd Koninkrijk als handelspartner Belangrijkste Britse importpartners Belang van België en de andere EU-landen in de handel met het Verenigd Koninkrijk Export Import Belang van het Verenigd Koninkrijk en haar buurlanden in de Belgische buitenlandse handel (2015) Bilaterale handelsbetrekkingen Handelsverkeer in goederen Export Import Algemene evolutie van de handel in goederen na de eerste vijf maanden van Export Import Gevolgen van het Brexit-referendum Situatieschets Impact op de wisselkoers van de GBP t.o.v. de EUR Bron: Europese centrale Bank Impact van de Brexit op de Belgische export Handelsverkeer in diensten Export Import Algemene evolutie van de handel in diensten na de eerste drie maanden van Export Import Enkele economische indicatoren - Verenigd Koninkrijk METHODOLOG I SCHE OPM ER KI NGE N CONCEPT Index van de eenheidsprijs in de in- en uitvoer Bronnen Contacten... 28

3 P a g i n a 2 1 HET VERENIGD KONINKRIJK ALS HANDELSPARTNER In het eerste deel van deze publicatie wordt door middel van tabellen en grafieken het belang van de Britse economie weergegeven voor de andere landen in de wereld. Zo bekijken we onder andere welke landen de belangrijkste leveranciers van goederen aan het Verenigd Koninkrijk zijn en wat het relatieve belang van dit land is in de handel van de overige leden van de EU. 1.1 BELANGRIJKSTE BRITSE IMPORTPARTNERS Elk van de 15 belangrijkste leveranciers van goederen aan het Verenigd Koninkrijk vertegenwoordigde een aandeel van meer dan 1% in de Britse import. Samen waren de 15 hieronder opgesomde landen zelfs goed voor drie kwart (74,5%) van de totale invoer van het Verenigd Koninkrijk. De eerste plaats werd ingenomen door Duitsland met een aandeel van 14,8%, terwijl China en de Verenigde Staten de top drie vervolledigden met respectievelijk 9,8% en 9,2%. Het enige overige niet-europese land in de top 15 van belangrijkste Britse importpartners was Canada, dat de 11 de plaats bekleedde met een aandeel van 2,1%. België was het voorbije jaar wereldwijd de 6 de belangrijkste leverancier van goederen aan het Verenigd Koninkrijk met een aandeel van 5,0%. Ook in 2014 en 2013 bekleede ons land reeds dezelfde plaats in de Britse import, terwijl het tijdens de twee jaren voordien nog de 7 de plek innam. GRAFIEK 1: BELANGRIJKSTE BRITSE IMPORTPARTNERS OP BASIS VAN HET AANDEEL IN DE BRITSE IMPORT (2015 IN %)

4 P a g i n a BELANG VAN BELGIË EN DE ANDERE EU-LANDEN IN DE HANDEL MET HET VERENIGD KONINKRIJK EXP ORT De totale export van goederen vanuit de Europese Unie (EU-28) naar het Verenigd Koninkrijk was in 2015 goed voor een bedrag van EUR 316,6 miljard. België vertegenwoordigde hierin een aandeel van met 8,9%, gingen de Belgische verkopen er tijdens deze periode met 8,0% op vooruit. De export van Duitsland steeg met 12,8%, terwijl die van Nederland en Frankrijk met respectievelijk 7,7% en 4,4% groeide. 10,1%, waarmee het binnen de EU de 4 de belangrijkste exporteur van goederen naar het Verenigd Koninkrijk was. Duitsland nam de 1 ste plaats in met 28,2%, voor Nederland (15,0%) en Frankrijk (10,2%). Doordat de Belgische uitvoer er in 2015 procentueel net iets minder sterk op vooruit ging dan het totaal van de Europese verkopen, heeft ons land afgelopen jaar marktaandeel verloren in het Verenigd Koninkrijk. Terwijl de Europese uitvoer (EU-28) naar het Verenigd Koninkrijk van 2014 tot 2015 toenam TABEL 1: EVOLUTIE VAN DE EXPORT NAAR HET VERENIGD KONINKRIJK In miljoen Variatie (in %) Aandeel (in %) 1 Duitsland , ,8 12,8 28,2 2 Nederland , ,3 7,7 15,0 3 Frankrijk , ,7 4,4 10,2 4 België , ,3 8,0 10,1 Totaal EU , ,5 8,9 100,0

5 P a g i n a 4 Wanneer we het aandeel van de Britse markt in de totale goederenexport van iedere EU-lidstaat bekijken, zien we dat 8,8% van de totale Belgische export van goederen in 2015 bestemd was voor het Verenigd Koninkrijk. Dit aandeel, dat in 2011 nog slechts 7,0% bedroeg, is in de jaren nadien stelselmatig gegroeid. Binnen de EU nam ons land in 2015 de derde plaats in, na Ierland (13,7%) en Nederland (9,3%). Het minst afhankelijk van de Britse economie waren Kroatië (1,8%), Slovenië (1,9%), Bulgarije (2,5%) en Estland (2,8%). GRAFIEK 2: AANDEEL VAN DE BRITSE MARKT IN DE TOTALE GOEDERENEXPORT VAN DE EU-LIDSTATEN (2015 IN %) Kroatië Slovenië Bulgarije Estland Oostenrijk Hongarije Griekenland Roemenië Litouwen Luxemburg Letland Finland Tsjechië Italië Slovakije Denemarken Malta Portugal Polen Frankrijk Zweden Cyprus Spanje Duitsland België Nederland Ierland

6 P a g i n a IMPORT De totale import van goederen vanwege de Europese Unie (EU-28) uit het Verenigd Koninkrijk bedroeg EUR 182,4 miljard in België vertegenwoordigde een aandeel van 9,5%, waarmee het binnen de EU de 5 de belangrijkste importeur van goederen uit het Verenigd Koninkrijk was. De eerste plaats werd ook aan invoerzijde ingenomen door Duitsland met 22,1%, gevolgd door Nederland (12,7%) en Frankrijk (12,0%). Terwijl de Europese invoer (EU-28) uit het Verenigd Koninkrijk van 2014 tot 2015 met 0,9% steeg, gingen de Belgische aankopen er tijdens deze periode met 4,5% op vooruit. De import van Duitsland en Frankrijk nam met respectievelijk 1,1% en 1,2% toe, terwijl die van Nederland met 13,0% verminderde. Aangezien de Belgische import van goederen uit het Verenigd Koninkrijk procentueel gezien sterker groeide dan het totaal van de Europese aankopen, is het aandeel van ons land in 2015 gestegen. TABEL 2: EVOLUTIE VAN DE IMPORT UIT HET VERENIGD KONINKRIJK In miljoen Variatie (in %) Aandeel (in %) 1 Duitsland , ,9 1,1 22,1 2 Nederland , ,3-13,0 12,7 3 Frankrijk , ,1 1,2 12,0 5 België , ,1 4,5 9,5 Totaal EU , ,0 0,9 100,0

7 P a g i n a 6 Wanneer we het aandeel van de Britse markt in de totale goederenimport van iedere EU-lidstaat bekijken, zien we dat 5,1% van de totale Belgische import van goederen in 2015 afkomstig was uit het Verenigd Koninkrijk. Dit aandeel, dat in 2011 nog 5,9% bedroeg, is in de jaren die hierop volgden afgenomen tot 4,9% in 2014, alvorens opnieuw lichtjes te groeien tot 5,1% in Binnen de EU nam ons land in 2015 de vijfde plaats in. Ierland was met een aandeel van 31,7% voor bijna een kwart aangewezen op het Verenigd Koninkrijk, terwijl Cyprus en Malta de top drie vervolledigden met een aandeel van respectievelijk 9,0% en 7,5%. Kroatië (1,1%), Luxemburg (1,2%) en Slovenië (1,3%) importeerden relatief gezien het minst uit het Verenigd Koninkrijk. GRAFIEK 3: AANDEEL VAN DE BRITSE MARKT IN DE TOTALE GOEDERENIMPORT VAN DE EU-LIDSTATEN (2015 IN %) Kroatië Luxemburg Slovenië Slovakije Oostenrijk Bulgarije Hongarije Letland Roemenië Estland Tsjechië Italië Griekenland Polen Litouwen Portugal Finland Frankrijk Duitsland Denemarken Spanje Nederland België Zweden Malta Cyprus Ierland

8 P a g i n a 7 2 BELANG VAN HET VERENIGD KONINKRIJK EN HAAR BUURLANDEN IN DE BELGISCHE BUITENLANDSE HANDEL (2015) KLANT BELGISCHE EXPORT LEVERANCIER BELGISCHE IMPORT Ierland 29 ste klant EUR 1,8 miljard 6 de leverancier EUR 16,3 miljard Verenigd Koninkrijk 4 de klant EUR 31,9 miljard 5 de leverancier EUR 17,4 miljard Frankrijk 2 de klant EUR 55,8 miljard 3 de leverancier EUR 32,8 miljard INTERESSE VOOR HET VERENIGD KONINKRIJK Het Exporteursbestand van het Agentschap voor Buitenlandse Handel telt Belgische ondernemingen die interesse hebben om naar het Verenigd Koninkrijk te exporteren. Voor bijkomende informatie: Mevr. A. Leroy, tel.: ; anne.leroy@abh-ace.be

9 P a g i n a 8 3 BILATERALE HANDELSBETREKKINGEN 3.1 HANDELSVERKEER IN GOEDEREN In 2015 stond het Verenigd Koninkrijk 4 de op de lijst van de voornaamste klanten van België, na Nederland maar voor de Verenigde Staten. De uitvoer van België naar het Verenigd Koninkrijk bedroeg afgelopen jaar EUR 31,9 miljard tegenover EUR 29,5 miljard in 2014, d.i. een toename van 8,0%. In 2015 nam het Verenigd Koninkrijk zoals reeds eerder aangegeven 8,8% van de totale Belgische uitvoer voor zijn rekening. Het Verenigd Koninkrijk rangschikte zich in 2015 als 5 de leverancier van België. Hiermee plaatste het land zich achter de Verenigde Staten, maar voor Ierland. De Belgische invoer uit het Verenigd Koninkrijk steeg met 4,5%, van EUR 16,6 miljard in 2014 tot EUR 17,4 miljard afgelopen jaar. Het aandeel van het land in de totale Belgische invoer bedroeg aldus 5,1%. Hierna volgt de evolutie van de handelsbetrekkingen van België met het Verenigd Koninkrijk voor de periode TABEL 3: EVOLUTIE VAN DE HANDELSBETREKKINGEN TUSSEN BELGIË EN HET VERENIGD KONINKRIJK In miljoen Export , , , , ,3 Import , , , , ,1 Handelsbalans 3.903, , , , ,2 Export: variatie (in %) 10,5 3,2 8,3 11,2 8,0 Import: variatie (in %) 20,4-6,5-3,3-7,3 4,5 De Belgische handelsbalans met het Verenigd Koninkrijk, die in 2011 een overschot vertoonde van EUR 3,9 miljard, steeg een jaar later tot EUR 5,9 miljard. In 2013 en 2014 bleef de export van goederen verder in positieve richting evolueren, terwijl de import tijdens deze twee jaren afnam. Hierdoor groeide het surplus op de balans verder tot achtereenvolgens EUR 8,6 miljard en EUR 12,9 miljard. Aangezien de verkopen ook in 2015 beter presteerden dan de aankopen, bereikte het overschot afgelopen jaar met EUR 14,5 miljard haar hoogste niveau van de periode onder beschouwing.

10 P a g i n a 9 GRAFIEK 4: VARIATIE VAN DE IN- EN UITVOER (IN WAARDE) 20,4% 10,5% 8,3% 11,2% 8,0% 3,2% -3,3% 4,5% -6,5% -7,3% Export Import De Belgische export van goederen naar het Verenigd Koninkrijk boekte tijdens de periode elk jaar een groei. Nadat de uitvoer er in 2011 met 10,5% op vooruit was gegaan, bleef ze ook in 2012 (+3,2%) verder toenemen, zij het tegen een percentage dat aanzienlijk lager lag dan het jaar voordien. Mede door de gestegen verkopen van chemische producten nam het groeipercentage in 2013 en 2014 opnieuw toe tot achtereenvolgens 8,3% en 11,2%. Net zoals de jaren voorheen bleef de uitvoer ook in 2015 verder stijgen, ditmaal met 8,0%. De bovenstaande grafiek geeft aan dat de Belgische import van goederen uit het Verenigd Koninkrijk de laatste jaren onderhevig was aan sterke schommelingen. Nadat de aankopen in 2011 met 20,4% waren gestegen, werd er een jaar later een terugval van 6,5% geregistreerd. Dit kwam voornamelijk door de verminderde invoer van minerale producten. Ook in 2013 en 2014 was er nog niet veel verbetering merkbaar, aangezien de invoer tijdens deze twee jaren verder daalde met achtereenvolgens 3,3% en 7,3%. Onder impuls van de minerale producten en het transportmaterieel knoopte de import in 2015 vervolgens aan met een groei van 4,5%.

11 P a g i n a EXP ORT In 2015 bestond de Belgische export van goederen naar het Verenigd Koninkrijk voor meer dan een kwart uit transportmaterieel. Met een totaal van EUR 8,3 miljard nam deze sectie, die voornamelijk bestond uit automobielen en andere motorvoertuigen hoofdzakelijk ontworpen voor personenvervoer en delen en toebehoren van motorvoertuigen, een aandeel van 26,1% in de uitvoer voor haar rekening. De chemische producten (belangrijkste subsecties: geneesmiddelen bestaande uit al dan niet vermengde producten voor therapeutisch of profylactisch gebruik en menselijke vaccins ) vertegenwoordigden met een totaal van EUR 6,5 miljard, een aandeel van 20,5% in de totale uitvoer van goederen naar het Verenigd Koninkrijk. De machines en toestellen (belangrijkste subsecties: bulldozers, egaliseermachines, schrapers, wegwalsen, en microfoons en luidsprekers ) vervolledigden de top drie met een aandeel van 8,2%, hetzij een bedrag van EUR 2,6 miljard. Andere rubrieken met een aandeel van meer dan 5,0% in de uitvoer waren: kunststoffen: EUR 2,3 miljard, hetzij een aandeel van 7,3%; voedingsproducten: EUR 2,1 miljard, hetzij een aandeel van 6,7% en minerale producten: EUR 1,7 miljard, hetzij een aandeel van 5,3%. GRAFIEK 5: BELGISCHE UITVOER NAAR HET VERENIGD KONINKRIJK GERANGSCHIKT VOLGENS DE VOORNAAMSTE PRODUCTGROEPEN ( IN WAARDE) 26,1% - Transportmaterieel 20,5% - Chemische producten 8,2% - Machines en toestellen 7,3% - Kunststoffen 6,7% - Voedingsproducten 5,3% - Minerale producten 4,6% - Onedele metalen 4,3% - Textiel 3,9% - Optische instrumenten 13,1% - Andere

12 P a g i n a 11 Onderstaande grafiek geeft aan dat van de tien belangrijkste secties die van het schoeisel, hoofddeksels, procentueel gezien de sterkste groei realiseerde in De geëxporteerde waarde hiervan nam afgelopen jaar toe met 20,8%, van EUR 626,1 miljoen tot EUR 756,6 miljoen. De gestegen verkopen hiervan waren voornamelijk toe te wijzen aan de sub-sectie schoeisel met een buitenzool van rubber of van kunststof. De uitvoer van transportmaterieel, de belangrijkste exportsectie, nam met 18,8% toe na een vooruitgang van 9,9% een jaar eerder. De andere productgroepen uit de top tien waarvan de verkopen er op vooruit gingen, registreerden een groeipercentage dat varieerde van 4,2% (kunststoffen) tot 15,1% (optische instrumenten). De minerale producten waren de enige rubriek uit de top tien waarvan de uitvoer verminderde in Ondanks het feit dat de uitgevoerde hoeveelheid steeg, verminderde de waarde van deze sectie met 24,8%. Dit kwam voornamelijk door de daling van de olieprijzen op de internationale markt. Mede door de gestegen verkopen van negen van de tien belangrijkste productgroepen, is ook de totale waarde van de Belgische uitvoer van goederen naar het Verenigd Koninkrijk met 8,0% toegenomen in GRAFIEK 6: VARIATIE VAN DE UITVOER GERANGSCHIKT VOLGENS DE VOORNAAMSTE PRODUCTGROEPEN BELGIË VERENIGD KONINKRIJK 2015/2014 (IN WAARDE EN HOEVEELHEID) 18,8% Transportmaterieel 5,5% 10,5% 4,2% 11,1% Chemische producten Machines en toestellen Kunststoffen Voedingsproducten -24,8% Minerale producten 9,4% 9,3% 15,1% 20,8% Onedele metalen Textiel Optische instrumenten Schoeisel, hoofddeksels, Waarde Hoeveelheid

13 P a g i n a IMPORT In 2015 waren er vijf importsecties die elk een aandeel van meer dan 5,0% voor hun rekening namen. Samen vertegenwoordigden deze productgroepen 78,2% van de totale Belgische invoer van goederen uit het Verenigd Koninkrijk. Het ging meer bepaald om: minerale producten (belangrijkste subsecties: aardolie en olie uit bitumineuze mineralen en aardgas en andere gasvormige koolwaterstoffen ), waarvan de import en het aandeel respectievelijk EUR 3,7 miljard en 21,3% bedroegen; transportmaterieel (belangrijkste subsectie: automobielen en andere motorvoertuigen hoofdzakelijk ontworpen voor personenvervoer ), dat 20,5% van de invoer voor zich nam, hetzij een bedrag van EUR 3,6 miljard; chemische producten (belangrijkste subsecties: geneesmiddelen bestaande uit al dan niet vermengde producten voor therapeutisch of profylactisch gebruik, acyclische koolwaterstoffen en schoonheidsmiddelen en producten voor de huidverzorging ), die met een totaal van EUR 3,0 miljard, een aandeel van 17,0% van de Belgische invoer uit het Verenigd Koninkrijk vertegenwoordigden; machines en toestellen (belangrijkste subsecties: telefoontoestellen, elektronische geïntegreerde schakelingen en micro-assemblages en computers ), die zich met EUR 2,3 miljard een aandeel van 13,2% toe-eigenden en kunststoffen (belangrijkste sub-secties: siliconen in primaire vormen en nieuwe luchtbanden van rubber ), waarvan de aankopen EUR 1,1 miljard bedroegen en die goed waren voor een aandeel van 6,2%. GRAFIEK 7: BELGISCHE INVOER UIT HET VERENIGD KONINKRIJK GERANGSCHIKT VOLGENS DE VOORNAAMSTE PRODUCTGROEPEN ( IN WAARDE) 21,3% - Minerale producten 20,5% - Transportmaterieel 17,0% - Chemische producten 13,2% - Machines en toestellen 6,2% - Kunststoffen 4,3% - Optische instrumenten 4,2% - Edelstenen en edelmetalen 3,4% - Onedele metalen 2,1% - Voedingsproducten 7,8% - Andere

14 Onderstaande grafiek geeft aan dat van de tien belangrijkste secties die van de optische instrumenten procentueel genomen de sterkste groei realiseerde in De geïmporteerde waarde hiervan nam afgelopen jaar toe met 32,3% en dit onder impuls van de sub-sectie automatische regelaars. De invoer van minerale producten, de belangrijkste importsectie, steeg in 2015 met 3,9% in waarde na een achteruitgang van 7,5% een jaar eerder. Verder waren er afgelopen jaar nog drie andere rubrieken waarvan de aankopen toenamen, nl: transportmaterieel (+8,9%), chemische producten (+7,4%) en machines en toestellen (+4,1%). De daling van de dierlijke producten met 11,0% was voornamelijk te wijten aan de verminderde invoer van o.a. boter en andere P a g i n a 13 van melk afkomstige vetstoffen en melk en room. Terwijl de waarde van de edelstenen en edelmetalen met 1,3% afnam, ging de ingevoerde hoeveelheid er sterk op vooruit. Deze hoeveelheidswijziging was hoofdzakelijk toe te wijzen aan de sub-secties onedele metalen en zilver en fancybijouterieën, maar deze hadden slechts een zeer beperkte impact op de evolutie van de waarde. Ook de invoer van kunststoffen (-8,1%), onedele metalen (-2,7%) en voedingsproducten (-0,1%) nam afgelopen jaar af. Mede door het feit dat de vier belangrijkste rubrieken in 2015 elk een stijging van de invoer registreerden, is ook de totale Belgische import van goederen uit het Verenigd Koninkrijk er afgelopen jaar met 4,5% op vooruit gegaan. GRAFIEK 8: VARIATIE VAN DE INVOER GERANGSCHIKT VOLGENS DE VOORNAAMSTE PRODUCTGROEPEN BELGIË VERENIGD KONINKRIJK 2015/2014 (IN WAARDE EN HOEVEELHEID) 3,9% 8,9% 7,4% 4,1% Minerale producten Transportmaterieel Chemische producten Machines en toestellen -8,1% Kunststoffen 32,3% Optische instrumenten -1,3% -2,7% -0,1% -11,0% Edelstenen en edelmetalen Onedele metalen Voedingsproducten Dierlijke producten Waarde Hoeveelheid

15 P a g i n a ALGEMENE EVOLUTIE VAN DE HANDEL IN GOEDEREN NA DE EERSTE VIJF MAANDEN VAN EXP ORT De Belgische export van goederen naar het Verenigd Koninkrijk bedroeg EUR 12,6 miljard na afloop van de eerste vijf maanden van 2016, dit is een vooruitgang van 1,8% vergeleken met de overeenkomstige periode van Transportmaterieel behield met EUR 3,9 miljard en een aandeel van 30,8% nog steeds de eerste plaats. De uitvoer van deze productengroep steeg tijdens deze periode met 39,5%. Chemische producten namen de 2 de plaats in met een aandeel van 19,1%. Deze sectie was goed voor EUR 2,4 miljard, hetzij een daling van 10,9% t.o.v. dezelfde periode een jaar eerder. Met een bedrag van EUR 1,0 miljard vervolledigden de machines en toestellen in 2016 de top drie. Ondanks een achteruitgang van de export met 6,4% behaalde deze sectie na de eerste vijf maanden een aandeel van 7,8% IMPORT Volgens de beschikbare gegevens van 2016 (eerste vijf maanden), bedroeg de Belgische import van goederen uit het Verenigd Koninkrijk EUR 6,6 miljard t.o.v. EUR 6,8 miljard in 2015, dit is een afname van 3,8%. Chemische producten rangschikten zich 2 de met een aandeel van 17,3% en een waarde van EUR 1,1 miljard. Van 2015 tot 2016 (eerste vijf maanden) is de import van deze sectie met 4,8% afgenomen. Na afloop van de eerste vijf maanden van 2016 had de sectie transportmaterieel met 22,8% de eerste plaats veroverd. De invoer hiervan steeg met 10,9% t.o.v tot EUR 1,5 miljard. Minerale producten namen de derde plaats in met een aandeel van 15,3%. De import van deze productengroep ging er met 21,2% op achteruit en bedroeg EUR 1,0 miljard.

16 P a g i n a GEVOLGEN VAN HET BREXIT-REFERENDUM SITUATIE SCHETS Op 23 juni werd in het Verenigd Koninkrijk een veelbesproken referendum gehouden over het al dan niet verlaten van de Europese Unie. Uiteindelijk bleek dat 51,9% van de Britten er voor had gestemd om de EU te verlaten, terwijl 48,1% een verlengd verblijf binnen de Unie prefereerde. Vooraleer de Brexit effectief een feit is, moet volgens artikel 50 van het Verdrag van Lissabon een officiële aanvraag ingediend worden. Hiermee wordt een twee jaar durende overgangsperiode op gang geschoten die dient om de uittreding te onderhandelen. In de aanloop naar dit referendum werd reeds uitvoerig bericht over de mogelijke gevolgen van een Brexit voor zowel de economie van het Verenigd Koninkrijk, alssok die van de overige EU-lidstaten. Hieronder belichten we vooral de potentiële consequenties voor de Belgische buitenlandse handel en meer bepaald welke sectoren hier mogelijk het hardst onder te lijden zullen hebben IMPACT OP DE WI SSELKO ERS VAN DE GBP T.O.V. DE EUR De waarde van de Britse pond heeft dit jaar reeds de nodige schommelingen gekend. Naarmate het Brexit-referendum steeds dichterbij kwam, versterkte ook het geloof dat het Verenigd Koninkrijk in de Europese Unie zou blijven. Dit zorgde ervoor dat op 23 juni, de dag van het referendum, 1GBP nog goed was voor een waarde van 1,3056 Euro. Toen duidelijk werd dat meer dan de helft van de kiezers er toch voor had gekozen om de EU te verlaten, nam ook de waarde van de Britse Pond een fikse duik. Dat 1 GBP op 26 augustus nog slechts 1,1703 Euro waard was, heeft tot gevolg dat het voor Britse handelaars relatief goedkoper wordt om hun goederen te exporteren, terwijl het voor Belgische ondernemingen dan weer duurder wordt om hun goederen in het Verenigd Koninkrijk aan de man te brengen. Op korte termijn lijkt de daling van de Britse pond ook het lokale toerisme gunstig te beïnvloeden. Een verblijf in het Verenigd Koninkrijk zou zo ruim 10 procent goedkoper kunnen worden dan voor het referendum.

17 P a g i n a 16 GRAFIEK 9: EVOLUTIE VAN DE GBP T.O.V. DE EUR Bron: Europese centrale Bank IMPACT VAN DE BREXIT OP DE BE LGI SCHE EXP OR T Zoals hiervoor reeds werd aangegeven, bestond de Belgische export van goederen naar het Verenigd Koninkrijk in 2015 voor een kwart uit transportmaterieel. Toch is deze sector lang niet de enige die de gevolgen zal ondervinden van de Brexit. Grafiek 9 hieronder geeft immers aan welke sectoren het grootste deel van hun productie naar het Verenigd Koninkrijk verschepen. Voor een aantal van deze producten vertegenwoordigt de Britse afzetmarkt 20 procent of meer van hun totale export. Dit zijn dan ook de sectoren die als eerste de impact zullen ondervinden van de Brexit. Voor een aantal van deze sectoren geven we hieronder meer details over het relatieve belang van de Britse markt.

18 P a g i n a 17 GRAFIEK 10: TOP 20 SECTOREN VOLGENS BELANG VAN HET VERENIGD KONINKRIJK IN DE BELGISCHE EXPORT (2015 IN %) 92 - Muziekinstrumenten 06 - Bloemen en planten 17 - Suiker 45 - Kurk 82 - Gereedschap 16 - Bereidingen van vlees, vis en 69 - Keramische producten 19 - Bereidingen van graan; gebak 22 - Dranken, alcohol en azijn 64 - Schoeisel 50 - Zijde 74 - Koper 20 - Bereidingen van groenten, vruchten 96 - Diverse toepassingen 51 - Wol, fijn haar en grof haar 05 - Andere producten van dierlijke 88 - Luchtvaart en ruimtevaart 87 - Voertuigen voor vervoer over land 57 - Tapijten 58 - Speciale weefsels, getufte Speciale weefsels; getufte textielstoffen; kant; tapisserieën In miljoen Export naar het Ver. Koninkrijk 70,4 64,1 63,1 69,6 69,3 Totale Belgische export 233,5 203,8 208,3 218,3 225,9 Aandeel Britse markt 30,2% 31,5% 30,3% 31,9% 30,7% De afgelopen vijf jaar was telkens iets minder dan een derde van de totale Belgische uitvoer van deze groep van producten bestemd voor de Britse markt. In 2015 ging het meer specifiek om een bedrag van EUR 69,3 miljoen op een totaal van EUR 225,9 miljoen. Dit maakte dat het Verenigd Koninkrijk afgelopen jaar de belangrijkste afzetmarkt was, voor Duitsland en Polen. De uitvoer van deze groep van producten heeft vooral betrekking op fluweel.

19 57 - Tapijten P a g i n a 18 In miljoen Export naar het Ver. Koninkrijk 301,8 325,2 317,0 367,9 442,0 Totale Belgische export 1.501, , , , ,8 Aandeel Britse markt 20,1% 22,6% 23,3% 25,6% 28,2% België voerde in 2015 wereldwijd voor ongeveer EUR 1,6 miljard aan tapijten uit, waarvan EUR 442,0 miljoen bestemd was voor het Verenigd Koninkrijk. Bovenstaande tabel geeft aan dat dit land de afgelopen vijf jaar steeds belangrijker werd als afzetmarkt. Dit kwam vooreerst door de aantrekkende conjunctuur, maar ook de zwakke euro hielp bijkomend een handje. In 2015 was het Verenigd Koninrijk de belangrijkste bestemming voor dit type van producten, voor Duitsland en Nederland Voertuigen voor vervoer over land In miljoen Export naar het Ver. Koninkrijk 5.208, , , , ,2 Totale Belgische export , , , , ,6 Aandeel Britse markt 16,4% 17,7% 18,5% 19,2% 21,6% In absolute cijfers blijft deze groep van producten de Belgische uitvoer van goederen naar het Verenigd Koninkrijk domineren. In 2015 was meer dan een vijfde van de totale uitvoer van deze rubriek, die traditioneel overwegend uit personenwagens bestaat, bestemd voor de Britse markt, dit is ongeveer 5% meer dan vijf jaar eerder. Dit maakte van het Verenigd Koninkrijk in 2015 de belangrijkste bestemming voor dit type van producten, voor Duitsland en Frankrijk Luchtvaart en ruimtevaart In miljoen Export naar het Ver. Koninkrijk 83,1 96,0 126,8 202,2 217,5 Totale Belgische export 652,8 746,6 987, , ,7 Aandeel Britse markt 12,7% 12,9% 12,8% 18,3% 20,8% De Belgische uitvoer van deze groep van producten naar het Verenigd Koninkrijk, die voornamelijk uit delen van vliegtuigen of van hefschroefvliegtuigen bestaat, is de afgelopen vijf jaar meer dan verdubbeld van EUR 83,1 miljoen in 2011 tot EUR 217,5 miljoen in Ook het aandeel dat vanuit België naar deze markt geëxporteerd wordt is gestegen van 12,7% in 2011 tot 20,8% in Het resultaat hiervan is dat het Verenigd Koninkrijk het voorbije jaar de belangrijkste exportbestemming was, voor Frankrijk en Duitsland.

20 05 - Andere producten van dierlijke oorsprong P a g i n a 19 In miljoen Export naar het Ver. Koninkrijk 17,0 18,5 20,8 21,1 24,7 Totale Belgische export 92,3 110,0 111,0 105,2 118,9 Aandeel Britse markt 18,4% 16,8% 18,8% 20,1% 20,7% De Belgische export van deze rubriek naar het Verenigd Koninkrijk, die al bij al relatief beperkt is, steeg tussen 2011 en 2015 van EUR 17,0 miljoen tot EUR 24,7 miljoen. Het aandeel van de Britse markt, dat 18,4% bedroeg in 2011, kende een jaar later een kleine daling, maar is sindsdien terug toegenomen tot 20,7% in Toch was het Verenigd Koninkrijk voor België afgelopen jaar pas de tweede belangrijkste afzetmarkt voor dit type van producten, na Duitsland maar voor Nederland Wol, fijn haar en grof haar In miljoen Export naar het Ver. Koninkrijk 22,2 22,7 20,5 19,6 21,5 Totale Belgische export 113,2 109,4 104,4 108,6 116,3 Aandeel Britse markt 19,6% 20,7% 19,6% 18,0% 18,5% Deze groep van producten, die voornamelijk uit kaardgaren bestond, vertegenwoordigde in 2015 een waarde van EUR 21,5 miljoen in de Belgische uitvoer van goederen naar het Verenigd Koninkrijk en dit op een totaal van EUR 116,3 miljoen. De afgelopen vijf jaar was telkens ongeveer een vijfde van de Belgische export hiervan bestemd voor de Britse markt. Dit maakte dat het Verenigd Koninkrijk het voorbije jaar de belangrijkste bestemming was voor dit type van producten, voor China en Duitsland Diverse toepassingen In miljoen Export naar het Ver. Koninkrijk 19,5 159,9 207,4 211,4 200,9 Totale Belgische export 429,6 966, , , ,8 Aandeel Britse markt 4,5% 16,5% 19,9% 19,8% 18,4% De export van deze rubriek naar het Verenigd Koninkrijk, die in 2011 nog slechts een waarde van EUR 19,5 miljoen vertegenwoordigde, steeg tot EUR 207,4 miljoen in 2013, alvorens lichtjes te dalen tot achtereenvolgens EUR 211,4 miljoen in 2014 en EUR 200,9 miljoen in Het aandeel dat bestemd was voor de Britse markt steeg van 4,5% tot 19,9% in 2013, waarna het afnam tot EUR 18,4% in Dit maakte dat het Verenigd Koninkrijk afgelopen jaar pas de tweede voornaamste bestemming was voor dit type van goederen, na Frankrijk maar voor Duitsland. Deze groep van producten bestond voornamelijk uit (inleg)luiers.

21 20 - Bereidingen van groenten, vruchten en andere plantendelen P a g i n a 20 In miljoen Export naar het Ver. Koninkrijk 416,7 444,2 482,1 532,1 533,6 Totale Belgische export 2.792, , , , ,3 Aandeel Britse markt 14,9% 15,3% 16,3% 17,8% 16,9% Wereldwijd voerde België in 2015 voor ongeveer EUR 3,2 miljard aan bereidingen van groenten en vruchten uit. Hiervan was EUR 533,6 miljoen bestemd voor de Britse markt, hetzij een aandeel van 16,9% t.o.v. 17,8% een jaar eerder. Dit maakte dat het Verenigd Koninkrijk het voorbije jaar de tweede belangrijkste afzetmarkt was, na Frankrijk maar voor Nederland. Deze rubriek bestaat traditioneel voor een groot deel uit aardappelen en fruitsappen Koper In miljoen Export naar het Ver. Koninkrijk 367,9 237,1 262,9 298,4 349,3 Totale Belgische export 3.630, , , , ,9 Aandeel Britse markt 10,1% 6,6% 8,1% 14,4% 16,6% In 2015 voerde België voor EUR 349,3 miljoen aan koper uit naar het Verenigd Koninkrijk. Hiermee was deze markt goed voor 16,6% van de totale Belgische uitvoer van deze productengroep. Het Britse aandeel van deze rubriek, die voornamelijk uit koperdraad bestaat, daalde van 10,1% in 2010 tot 6,6% in 2011 alvorens weer stelselmatig toe te nemen tot 16,6% afgelopen jaar. Dit alles zorgde ervoor dat het Verenigd Koninkrijk afgelopen jaar de tweede belangrijkste bestemming was voor dit type van producten, na Duitsland maar voor Frankrijk Zijde In miljoen Export naar het Ver. Koninkrijk 1,1 1,1 0,9 0,8 0,7 Totale Belgische export 5,4 6,0 5,3 6,8 4,5 Aandeel Britse markt 21,1% 19,0% 16,9% 12,2% 15,7% Van de producten die hier beschreven worden, is die van zijde veruit de kleinste markt. Wereldijd exporteerde België in 2015 voor EUR 4,5 miljoen aan zijdeproducten, waarvan 15,7% bestemd was voor het Verenigd Koninkrijk. Het aandeel van de Britse markt nam tussen 2011 en 2014 af van 21,1% tot 12,2%, alvorens in 2015 opnieuw toe te nemen tot 15,7%. Toch was het Verenigd Koninkrijk het voorbije jaar pas de tweede belangrijkste bestemming voor dit type van producten, na Frankrijk maar voor Roemenië.

22 P a g i n a HANDELSVERKEER IN DIENSTEN In 2015 voerde België voor EUR 8,8 miljard aan diensten uit naar het Verenigd Koninkrijk, hetzij 8,7% van de totale Belgische uitvoer van diensten. Hiermee was het land de 4 de belangrijkste klant van België na de Verenigde Staten maar voor Duitsland. De uitvoer van Belgische diensten naar het Verenigd Koninkrijk steeg in 2015 met 9,6% in vergelijking met De Belgische import van diensten uit het Verenigd Koninkrijk was in 2015 goed voor een bedrag van EUR 9,1 miljard, een vooruitgang van 23,4% in vergelijking met Met een aandeel van 9,5% was het land in 2015 de 4 de belangrijkste leverancier van diensten aan België voor de Verenigde Staten, maar na Duitsland. Hierna volgt de evolutie van de handelsbetrekkingen van België met het Verenigd Koninkrijk voor de periode 2013 tot TABEL 4: EVOLUTIE VAN DE BELGISCHE HANDEL IN DIENSTEN MET HET VERENIGD KONINKRIJK In miljoen Export 7.101, , ,4 Import 6.490, , ,4 Handelsbalans 610,8 647,0-306,0 Export: variatie (in %) 4,5 12,5 9,6 Import: variatie (in %) 2,8 13,2 23,4 Doordat de invoer van diensten uit het Verenigd Koninkrijk in 2015 de uitvoer naar dit land overtrof, helde de dienstenbalans afgelopen jaar over in het nadeel van België. Het surplus op de dienstenbalans, dat EUR 610,8 miljoen bedroeg in 2013, steeg in 2014 tot EUR 647,0 miljoen. Doordat de invoer van diensten in 2015 aanzienlijk sterker toenam dan de uitvoer ervan, veranderde het overschot afgelopen jaar in een tekort van EUR 306,0 miljoen. De negatieve dienstenbalans van het voorbije jaar staat in contrast met de handelsbalans voor goederen, die traditioneel in het voordeel van ons land is.

23 P a g i n a EXP ORT De sectie andere commerciële diensten, die o.a. bestaat uit transitohandel, operationele leasingdiensten, juridisch, accountancy- en managementadvies en public relations, audit-, boekhoudkundige en belastingadviesdiensten en reclamewezen, marktonderzoek en opinieonderzoek, leverde met een aandeel van 37,2% en een bedrag van EUR 3,3 miljard veruit de grootste bijdrage in de Belgische uitvoer van diensten naar het Verenigd Koninkrijk. Het vervoer nam de 2 de plaats in met een aandeel van 19,2% en de financiële diensten vervolledigden de top drie met een aandeel van 12,6%. Wat de vijf belangrijkste secties betreft, stond de sterkste procentuele groei in 2015 op naam van de financiële diensten (+17,9%). De uitvoer hiervan steeg van EUR 0,9 miljard in 2014 tot EUR 1,1 miljard in De andere commerciële diensten, die de eerste plaats innamen, registreerden een toename van 11,0%. Ook de uitvoer van de andere diensten uit de top vijf, nl. het vervoer (+8,5%), de communicatie (+17,0%) en het reisverkeer (+2,8%) evolueerde in positieve richting. Aangezien elk van de vijf belangrijkste secties in 2015 een stijging liet optekenen, is ook de totale Belgische uitvoer van diensten naar het Verenigd Koninkrijk er afgelopen jaar met 9,6% op vooruit gegaan. TABEL 5: BELGISCHE EXPORT NAAR HET VERENIGD KONINKRIJK VOLGENS DE VOORNAAMSTE DIENSTENSECTIES In miljoen Aandeel (in %) 2015/2014 Var. (in %) Andere commerciële diensten 2.936, ,5 37,2 11,0 Vervoer 1.553, ,6 19,2 8,5 Financiële diensten 933, ,9 12,6 17,9 Communicatie 916, ,6 12,2 17,0 Reisverkeer 612,9 630,0 7,2 2,8 Andere diensten 1.039, ,8 11,5-2,6 Totaal 7.992, ,4 100,0 9,6

24 P a g i n a IMPORT De andere commerciële diensten leverden met een aandeel van 53,1% en een bedrag van EUR 4,8 miljard ook de grootste bijdrage in de Belgische invoer van diensten uit het Verenigd Koninkrijk. Het vervoer, dat onder meer bestaat uit het zeevervoer, het luchtvervoer, het spoorvervoer, het vervoer over de weg en het vervoer over de binnenwateren en de communicatie namen de 2 de en 3 de plaats in met een aandeel van respectievelijk 15,2% en 10,5%. In 2015 werd de belangrijkste procentuele toename aan invoerzijde geregistreerd door de financiële diensten. De import van deze rubriek nam toe van EUR 426,4 miljoen in 2014 tot EUR 610,2 miljoen in 2015, hetzij een groei van 43,1%. De andere commerciële diensten, de belangrijkste importsectie, registreerden in 2015 een groei van 37,1%. Het vervoer (+22,5%) en de communicatie (+23,3%) waren de overige secties uit de top vijf waarvan de invoer steeg. De positieve evolutie van de hiervoor vermelde rubrieken bleek ruim groter dan de daling van het reisverkeer (-26,4%) en de andere diensten (-4,3%). Hierdoor is ook de totale Belgische invoer van diensten uit het Verenigd Koninkrijk met 23,4% toegenomen in TABEL 6: BELGISCHE IMPORT UIT HET VERENIGD KONINKRIJK VOLGENS DE VOORNAAMSTE DIENSTENSECTIES In miljoen Aandeel (in %) 2015/2014 Var. (in %) Andere commerciële diensten 3.513, ,0 53,1 37,1 Vervoer 1.127, ,5 15,2 22,5 Communicatie 769,5 948,7 10,5 23,3 Financiële diensten 426,4 610,2 6,7 43,1 Reisverkeer 606,1 446,3 4,9-26,4 Andere diensten 902,5 863,7 9,5-4,3 Totaal 7.345, ,4 100,0 23,4

25 P a g i n a ALGEMENE EVOLUTIE VAN DE HANDEL IN DIENSTEN NA DE EERSTE DRIE MAANDEN VAN EXP ORT De Belgische export van diensten naar het Verenigd Koninkrijk bedroeg EUR 2,0 miljard na afloop van de eerste drie maanden van 2016, dit is een achteruitgang van 1,0% vergeleken met Met een bedrag van EUR 299,6 miljoen vervolledigde de communicatie in 2016 (eerste drie maanden) de top drie. De uitvoer van deze sectie ging er met 11,1% op vooruit en behaalde een aandeel van 15,2%. Na het eerste kwartaal van 2016 steeg de uitvoer van de sectie andere commerciële diensten met 3,0% in waarde. De leveringen hiervan vertegenwoordigden een aandeel van 36,0%, hetzij EUR 712,1 miljoen. Het vervoer nam de 2 de plaats in met een aandeel van 20,4%. Deze sectie vertegenwoordigde een waarde van EUR 404,0 miljoen. De export kende na het eerste trimester van 2016 een lichte toename van 0,3%. Dat de uitvoer van diensten na het eerste kwartaal van ,0% lager lag dan na dezelfde periode een jaar eerder, was onder meer te wijten aan de verminderde uitvoer van royalties en licenties (-46,3%). Deze rubriek vertegenwoordigde na de eerste drie maanden van dit jaar een bedrag van EUR 34,8 miljoen, terwijl dit na de overeenkomstige periode van 2015 nog EUR 64,8 miljoen was IMPORT Volgens de beschikbare gegevens van 2016 (eerste drie maanden), bedroeg de Belgische import van diensten uit het Verenigd Koninkrijk EUR 2,2 miljard t.o.v. EUR 2,0 miljard in 2015, dit is een toename van 12,4%. De sectie andere commerciële diensten behield na het eerste kwartaal autoritair de eerste plaats met een aandeel van 51,6% en een bedrag van EUR 1.160,4 miljoen (+14,6%). De communicatie rangschikte zich 2 de met een aandeel van 14,7% en een waarde van 331,3 miljoen. De invoer van deze sectie vermeerderde in 2016 met 46,8%. Het vervoer nam de derde plaats in met 12,9%. De import van deze dienstengroep ging er met 14,8% op achteruit en bedroeg EUR 290,7 miljoen.

26 P a g i n a 25 4 ENKELE ECONOMISCHE INDICATOREN - VERENIGD KONINKRIJK Economische structuur ( schattingen): BBP (schatting) 2.849,0 miljard USD Groeipercentage van het BBP 2,2% Inflatie 0,1% Uitvoer van goederen (FOB) Invoer van goederen (FOB) Handelsbalans Bevolking 442,0 miljard USD 617,1 miljard USD -175,1 miljard USD 64,1 miljoen Werkloosheidsgraad 5,4% Voornaamste klanten (2014): in % van het totaal Verenigde Staten 12,7 Duitsland 10,5 Nederland 7,6 Frankrijk 6,5 Voornaamste leveranciers (2014): in % van het totaal Duitsland 14,6 China 8,9 Nederland 8,0 Verenigde Staten 6,8 Voornaamste uitgevoerde producten Fabrikaten Brandstoffen Chemicaliën Voornaamste ingevoerde producten Fabrikaten Machines Brandstoffen Bron: CIA World Factbook

27 P a g i n a 26 5 METHODOLOGISCHE OPMERKINGEN 5.1 CONCEPT Twee concepten kunnen gebruikt worden voor het bepalen van de statistieken betreffende de buitenlandse handel van goederen: het communautair concept of het nationaal concept. Het Agentschap voor Buitenlandse Handel maakt gebruik van de gegevens volgens het communautair concept, aangezien deze ook door Eurostat aangewend worden. De statistieken die hier geleverd worden, zijn vergelijkbaar met de gegevens van de andere Europese landen alsook diegene die gebruikt worden in de publicaties van de Europese Unie. De definitie van beide concepten wordt hieronder gegeven: HET COMMUNAUTAIR CONCEPT Een set van gegevens wordt berekend volgens de door de Europese Commissie vastgelegde regels. Deze cijfers over de in- en uitvoer van goederen - ook genaamd «cijfers volgens communautair concept» of «cijfers volgens EU concept» - omvatten, grosso modo, de goederen die de landsgrenzen overschrijden, met uitzondering van goederen in transit en enkele eerder onbeduidende tijdelijke goederenbewegingen. Het voordeel van deze statistieken «volgens communautair concept» is dat ze vergelijkbaar zijn met de cijfers van de andere lidstaten van de Europese Unie. HET NATIONAAL CONCEPT Een tweede set van gegevens wordt berekend volgens regels die nationaal in België werden vastgelegd door de Nationale Bank van België (NBB), de instantie die in België bevoegd is voor de berekening van onder andere de inen uitvoer statistieken voor rekening van het INR. Die set van cijfers over de in- en uitvoer - ook genaamd «cijfers volgens nationaal concept» - is een afgeleide van de eerste set en omvat enkel de in- en uitvoerbewegingen waarbij ingezetenen betrokken zijn. Deze tweede set van cijfers is noodzakelijk voor een correcte integratie van de cijfers over de buitenlandse handel in de cijfers van de betalingsbalans en de nationale rekeningen, omdat ze een beeld geven van de goederenhandel van Belgische ingezetenen met het buitenland. De cijfers volgens «communautair concept» omvatten immers een aanzienlijke hoeveelheid handel waarbij geen Belgische ingezetenen betrokken zijn.

28 P a g i n a INDEX VAN DE EENHEIDSPRIJS IN DE IN- EN UITVOER De onderstaande tabel geeft een overzicht van de evolutie van de index van de eenheidsprijs van goederen in de import en de export voor België (met de wereld). Dankzij deze index kan de algemene evolutie van de prijs van goederen worden geanalyseerd. Dit laat dan op zijn beurt weer toe om de globale evolutie van de Belgische import en export in perspectief te zien door te bepalen welk gedeelte het gevolg is van de evolutie in de prijs (en dus ook welk gedeelte het gevolg is van de evolutie in hoeveelheden). De tabel moet als volgt geïnterpreteerd worden: als een product een exportwaarde had van EUR 100 in 2010, dan heeft dit product gemiddeld een exportwaarde van EUR 106,5 in Hetzelfde principe geldt ook voor de import. Als een product een importwaarde heeft van EUR 100 in 2010, heeft ditzelfde product een importwaarde van EUR 107,1 in TABEL 7: INDEX VAN DE EENHEIDSWAARDE VAN DE TOTALE EXPORT EN IMPORT VAN BELGIË (2010=100) Export Import ,3 83, ,1 81, ,1 80, ,3 82, ,9 88, ,3 92, ,6 93, ,4 100, ,8 92, ,0 100, ,9 108, ,5 111, ,7 110, ,3 108, ,5 107,1

29 P a g i n a 28 6 BRONNEN WERELDBANK NATIONALE BANK VAN BELGIË CREDENDO GROUP CIA WORLD FACTBOOK DIRECTORATE-GENERAL COMMERCE, EUROPEAN COMMISSION EUROSTAT, EUROPESE COMMISSIE WERELDHANDELSORGANISATIE 7 CONTACTEN STUDIES EN STATISTIEKEN CHRISTELLE CHARLIER DIRECTEUR CHRISTELLE.CHARLIER@ABH-ACE.BE DENNIS GIJSBRECHTS BEHEERDER STATISTIEKEN DENNIS.GIJSBRECHTS@ABH-ACE.BE SAMMY SIOEN BEHEERDER STATISTIEKEN SAMMY.SIOEN@ABH-ACE.BE DAVID LEFFLER ASSISTENT DAVID.LEFFLER@ABH-ACE.BE

30 Hoewel alles in het werk werd gesteld om nauwkeurige en actuele informatie te geven, kan het Agentschap voor Buitenlandse Handel niet verantwoordelijk worden gesteld voor fouten, weglatingen en leugenachtige verklaringen. Het kan evenmin verantwoordelijk worden gehouden voor het gebruik of de interpretatie van de informatie in deze nota. Deze nota heeft niet de bedoeling advies te verstrekken. Overname gegevens is toegelaten mits bronvermelding. Datum van publicatie : Augustus 2016 Agentschap voor Buitenlandse Handel Montoyerstraat Brussel België Verantwoordelijke uitgever : Fabienne L Hoost Tekstschrijver : Dennis Gijsbrechts Gedrukt op papier met & label.