ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG

Transcriptie

1 ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG Verslag 2014

2 ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG Verslag 2014 Bezoekadres: Lange Voorhout 13 Postadres: Postbus CN Den Haag telefoon: internet: Afbeelding omslag: Een Amerikaanse soldaat inspecteert een gerecupereerd kunstobject

3 Inhoudsopgave Woord vooraf 5 1. Inleiding 6 2. De Restitutiecommissie Leden en medewerkers van de Restitutiecommissie Beknopte voorgeschiedenis Bureau Herkomst Gezocht en de aanbevelingen Ekkart Restitutiecommissie Rijkscollectie Overige collecties Procedure Hernieuwd Advies Een terugblik op het jaar Zaken in behandeling in Publicatie en presentatie symposiumbundel Presentatie vernieuwde website Bijzondere gebeurtenissen betreffende eerder afgehandelde zaken Symposia, lezingen en studiedagen Overzicht adviezen Restitutiecommissie Stand van zaken 2002 t/m Rijkscollectie-zaken Hernieuwde adviezen Zaken betreffende kunstvoorwerpen buiten de rijkscollectie Stand van zaken aan het einde van Adviezen Bijlagen 39 3

4 Woord vooraf In de periode dat ik dit Woord vooraf schreef, kon men er niet omheen: 70 jaar geleden Auschwitz bevrijd, opmars van het Rode leger in het oosten en van de overige geallieerde legers in het zuiden en het westen, ook een pas onlangs tot eindresultaat gemonteerde documentaire over de verschrikkingen van het naziregime waaraan Hitchcock nog zijn beste krachten heeft mogen en willen wijden enzovoorts, enzovoorts Genocide, dood, ellende, confiscatie, maar ook heldendom. Persoonlijke herinneringen aan de oorlog worden allerwegen nog geregistreerd, voordat ook dat definitief afgelopen zal zijn. Al gauw was er na de bevrijding in het openbare leven geen plaats meer voor herinneringen. Er moest vooruit gekeken worden: de welvaart, ook in Nederland, moest worden hersteld met behulp van het visionaire Marshallplan en het Rode leger was van een mede-tegenstander van de nazi s binnen enkele jaren getransformeerd tot een vijandbeeld, wat alle politieke aandacht opeiste. In die sfeer is het naoorlogse systeem van rechtsherstel meegesleept en 70 jaar later zijn de gevolgen daarvan nog, of liever gezegd: weer, voelbaar. Veelgebruikte afkortingen: BHG Bureau Herkomst Gezocht Hergo Bureau Herstelbetalings- en Recuperatiegoederen L&R Bankierskantoor Lisser & Rosenkranz NBI Nederlandse Beheersinstituut NK-collectie Nederlands Kunstbezit-collectie OCW Onderwijs, Cultuur en Wetenschap RCE Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed SNK Stichting Nederlands Kunstbezit Een wereldoorlog heeft gevolgen op wereldschaal. Met vervolging bedreigden zijn er soms in geslaagd naar andere, vrije landen uit te wijken zoals naar de Verenigde Staten. Na het einde van de oorlog zijn overlevenden geëmigreerd naar landen waar zij veiligheid en een toekomstperspectief zochten. Dat heeft op de huidige dag de oplossing van het restitutievraagstuk internationale dimensies gegeven - met alle gevolgen vandien. Tegen die achtergrond is de Restitutiecommissie dagelijks bezig. Het maakt de behandeling van ingediende claims tot teruggave ingewikkeld en tijdrovend. In het hedendaagse beleid is de bewijslast voor verzoekers gematigd bij voorbeeld ten aanzien van de eigendom tot in hoge mate aannemelijk of ten aanzien van de onvrijwilligheid van bezitsverlies door particuliere eigenaars tot een omkering van de bewijslast. Een just and fair solution betekent niet altijd teruggave aan de verzoeker. Bij voorbeeld tijdsverloop of teloorgaan van bewijsmateriaal kunnen daaraan in de weg staan. Dat zal bij verzoekers tot teruggave gevoelens van teleurstelling en onmacht kunnen geven. Maar in de vele gevallen waarin teruggave wel het resultaat is, is er voldoening naar het mogelijke. In de in 2014 door de commissie samengestelde symposiumbundel Fair and Just Solutions zijn her en der korte interviews verwerkt met claimanten aan wie kunstwerken van hun vader of grootmoeder of ander familielid zijn gerestitueerd. Wanneer je die leest of wanneer je hen spreekt, dan besef je weer: herstel van ondergaan groot onrecht mag dan laat komen, het is nooit helemaal te laat, hoewel volledig herstel niet zal worden bereikt. Ik spreek de hoop uit dat u, lezer, met dit voor ogen kennis zult nemen van dit jaarverslag. Willibrord Davids voorzitter 1. Voorzitter van de Restitutiecommissie, mr. W.J.M. Davids 4 5

5 1. Inleiding 2. De Restitutiecommissie De Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog (de Restitutiecommissie) werd bij besluit van 16 november 2001 ingesteld door de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). 1 De commissie onderzoekt en beoordeelt claims op nazi-roofkunst. Het gaat om kunstwerken waarvan de oorspronkelijke eigenaar als gevolg van het naziregime het bezit verloor. Deze kunstwerken kunnen vandaag de dag in bezit zijn van de Nederlandse Staat (als onderdeel van de rijkscollectie), een provinciale/gemeentelijke overheid, een stichting of een particulier. Claims op dergelijke kunstwerken kunnen aan de Restitutiecommissie worden voorgelegd voor advies, als een vorm van alternatieve geschillenbeslechting. De werkzaamheden en activiteiten van de Restitutiecommissie en haar onderzoeksbureau in het jaar 2014 staan centraal in dit veertiende jaarverslag, dat moet worden beschouwd als een vervolg op eerdere jaarverslagen. Waar nodig, zal worden verwezen naar deze vroegere publicaties. 2 Hierna volgt in hoofdstuk 2 allereerst een overzicht van de samenstelling van de commissie en het onderzoeksbureau. Daarna volgt een beknopte voorgeschiedenis, een omschrijving van de adviestaken van de commissie en een overzicht van de daarbij gehanteerde procedures. Hoofdstuk 3 behandelt het verslagjaar met een beschrijving van de verrichte werkzaamheden en activiteiten. Een cijfermatig overzicht van de uitgebrachte adviezen gedurende de jaren 2002 tot en met 2014 wordt gegeven in hoofdstuk 4. Tot slot volgt in hoofdstuk 5 de integrale tekst van alle adviezen die de commissie in 2014 heeft uitgebracht. 2.1 Leden en medewerkers van de Restitutiecommissie De samenstelling van de Restitutiecommissie is tijdens het verslagjaar ongewijzigd gebleven. De volgende leden maakten deel uit van de commissie: De heer mr. W.J.M. Davids (voorzitter) Mevrouw prof. dr. I.C. van der Vlies (plaatsvervangend voorzitter) De heer prof. dr. J.Th.M. Bank De heer mr. R. Herrmann De heer mr. P.J.N. van Os De heer dr. E.J. van Straaten Mevrouw mr. H.M. Verrijn Stuart Bovengenoemde personen zijn bij besluit van 30 oktober 2013 door de minister van OCW voor een periode van drie jaar herbenoemd als lid van de Restitutiecommissie. Deze periode loopt van 23 december 2013 tot 23 december De dagelijkse werkzaamheden van de commissie vonden plaats op het onderzoeksbureau, onder leiding van algemeen secretaris mevrouw mr. E. Campfens. Het team bestond tevens uit de volgende medewerkers: mevrouw drs. A. Marck (adjunct-secretaris/ onderzoeker), mevrouw A.W.G. Brandse (officemanager), mevrouw I. El Achkar (management assistente), mevrouw A.M. Jolles-van Loo (archivaris), mevrouw drs. A.J. Kool (onderzoeker), de heer drs. F.M. Kunert (onderzoeker), mevrouw drs. E. Muller (onderzoeker) en de heer mr. O.M. van Vessem (juridisch medewerker). Daarnaast heeft de heer drs. L.J. van Damme het onderzoeksbureau gedurende een deel van het verslagjaar ondersteund en zijn de heer mr. H.D.O. Blauw, mevrouw drs. M. van Kooten en mevrouw S. Starrenburg op projectbasis aan het bureau verbonden geweest. Het bureau van de commissie is gevestigd aan het Lange Voorhout 13 in Den Haag en heeft eveneens de beschikking over een kantoor in het Nationaal Archief te Den Haag. 2.2 Beknopte voorgeschiedenis 1 Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog, 16 november Het Instellingsbesluit is bij besluit van 4 juli 2012 door de staatssecretaris van OCW gewijzigd. Bijlage 1 betreft het Instellingsbesluit uit 2001, met de daarbij behorende toelichting. Bijlage 2 betreft het wijzigingsbesluit van 4 juli In bijlage 3 is de integrale gewijzigde tekst van het Instellingsbesluit opgenomen, dat op 19 juli 2012 in werking is getreden. Zie het Verslag 2012, paragraaf 2.4, voor meer informatie over de wijziging van het Instellingsbesluit. 2 Alle jaarverslagen zijn digitaal te raadplegen via (Nederlandstalige versie) of (Engelstalige versie). Voor het opvragen van gedrukte exemplaren van de jaarverslagen kan contact worden opgenomen met het onderzoeksbureau, waarvan de adresgegevens achterin dit verslag zijn opgenomen. Gedurende het naziregime ( ) werd door de nazi s op grote schaal kunst in beslag genomen, geroofd of aangekocht van zowel particulieren als kunsthandels in heel Europa. Na de bevrijding kwamen de geallieerden veel van deze cultuurgoederen met name in Duitsland op het spoor, waarna deze naar het land van herkomst werden teruggevoerd. Deze zogenoemde recuperatie ging gepaard met de opdracht aan nationale overheden om de teruggebrachte kunst te beheren en terug te bezorgen bij de voormalige eigenaren 3 Staatscourant, 7 november 2013, nr Zie Verslag 2013, bijlage 1, p

6 of hun erfgenamen (restitutie). De organisatie die in Nederland was belast met de recuperatie- en restitutiewerkzaamheden was de in 1945 opgerichte Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK), die onder supervisie van het Nederlandse Beheersinstituut opereerde. 4 In de jaren na de oorlog vonden vele kunstwerken mede door toedoen van de SNK hun weg terug naar Nederland. De teruggekomen kunst werd in 1949 en 1950 tentoongesteld op drie zogenoemde claimtentoonstellingen, zodat mensen de mogelijkheid kregen de door hen verloren werken terug te vinden. Ook ging de SNK actief op zoek naar voormalige eigenaren van teruggevoerde kunstwerken. Volgens de interne richtlijn die de SNK voor de beoordeling van restitutieverzoeken hanteerde, rustte de bewijslast van gedwongen bezitsverlies op de voormalige eigenaar. Teruggave van voormalige eigendommen was verder slechts mogelijk tegen overdracht van een eventueel tijdens de oorlog ontvangen verkoopsom en tegen betaling van de recuperatiekosten en de kosten die de SNK had besteed aan het beheer van de kunstwerken. In 1950 werden de taken van de SNK overgenomen door het Bureau Herstelbetalingsen Recuperatiegoederen (Hergo). Nadat in juli 1951 op grond van de destijds geldende regelgeving een einde was gekomen aan de mogelijkheid tot het indienen van een restitutieverzoek, werd in de loop van de jaren vijftig ook Hergo opgeheven. Het leek erop dat het hoofdstuk kunstrestitutie kon worden afgesloten. Delen van de gerecupereerde kunstwerken die niet waren gerestitueerd, werden in de jaren vijftig door de Nederlandse Staat geveild. De kunstwerken die overbleven, werden samengebracht in de Nederlands Kunstbezit-collectie (NK-collectie), als onderdeel van de rijkscollectie, de kunstcollectie van de Nederlandse Staat. 5 Vandaag de dag wordt de NK-collectie beheerd door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). De collectie bevindt zich deels in bruikleen bij musea en overheidsinstellingen en voor het overige in depot bij de RCE. 2.3 Bureau Herkomst Gezocht en de aanbevelingen Ekkart Vanaf het einde van de jaren negentig is in binnen- en buitenland opnieuw aandacht ontstaan voor onderzoek naar, en teruggave van tijdens het naziregime geroofd kunstbezit. In internationale instrumenten, onder meer de Washington Principles on Nazi Confiscated Art (1998) en een resolutie betreffende Looted Jewish Cultural Property (1999) van de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa werd gepleit voor een soepel teruggavebeleid, waarbij werd aanbevolen te kiezen voor een vorm van alternatieve geschillenbeslechting buiten de reguliere rechtsgang om. Als gevolg van de hernieuwde aandacht voor nazi-roofkunst richtte de Nederlandse regering in 1997 het Bureau Herkomst Gezocht (BHG) op. Onder leiding van de Commissie Herkomst Gezocht, ook wel Commissie Ekkart genoemd, 6 onderzocht BHG in de periode de herkomst van alle objecten in de NK-collectie. Gedurende deze periode kondigde de regering tevens een verruimd restitutiebeleid af, dat was gebaseerd op aanbevelingen van de Commissie Ekkart omtrent de te hanteren criteria bij de beoordeling van verzoeken tot teruggave van kunstvoorwerpen uit deze collectie. Het betrof de Tussentijdse aanbevelingen inzake particulier kunstbezit (2001), de Aanbevelingen restitutie kunstwerken van kunsthandelaren (januari 2003) en de Slotaanbevelingen (december 2004), die te raadplegen zijn via de website van de Restitutiecommissie Restitutiecommissie In het licht van de hiervoor genoemde ontwikkelingen heeft de regering in 2001 besloten een onafhankelijke adviescommissie in te stellen die zich zou buigen over individuele verzoeken tot teruggave van cultuurgoederen die onvrijwillig zijn verloren als gevolg van het naziregime. De primaire taak die de Restitutiecommissie bij haar instelling in 2001 kreeg, was het uitbrengen van advies aan de minister van OCW over claims op kunstvoorwerpen uit de rijkscollectie, de kunstwerken in bezit van de staat. 8 Omdat kunstwerken waarvan de voormalige eigenaar als gevolg van het naziregime het bezit heeft verloren niet uitsluitend terecht zijn gekomen in de rijkscollectie, maar ook onderdeel kunnen zijn van andere collecties bijvoorbeeld kunstcollecties van gemeentes, provincies, stichtingen of particulieren heeft de regering de Restitutiecommissie bij haar instelling een tweede taak meegegeven. Deze taak betreft advisering over restitutiekwesties waarbij de Staat niet is betrokken. 9 Hierna volgt een korte uitwerking van beide taken. 2. Leden van de Restitutiecommissie met medewerkers van het bureau 4 Zie voor een uitgebreid overzicht: Eelke Muller en Helen Schretlen, Betwist Bezit. De Stichting Nederlands Kunstbezit en de teruggave van roofkunst na 1945 (Waanders Uitgevers 2002). 5 De NK-collectie omvat circa 3800 objecten en bestaat uit schilderijen, tekeningen, prenten, keramiek, zilver, meubels, tapijten en andere bijzondere voorwerpen. 6 De Commissie Herkomst Gezocht stond onder voorzitterschap van prof. dr. R.E.O. Ekkart. 7 Een uitgebreide beschrijving van de ontstaansgeschiedenis en het beleidskader van de Restitutiecommissie wordt gegeven in de jaarverslagen over 2002 en Een overzicht van recente wijzigingen in het beleidskader wordt gegeven in het jaarverslag over Instellingsbesluit, 16 november 2001, artikel 2 lid 1. Bijlage 1. 9 Instellingsbesluit, 16 november 2001, artikel 2 lid 2. Zie voor meer informatie de toelichting op dit Instellingsbesluit. Bijlage

7 2.4.1 Rijkscollectie Overige collecties Op grond van het (in 2012 gewijzigde) 10 Instellingsbesluit heeft de Restitutiecommissie de taak de minister op diens verzoek te adviseren over de te nemen beslissingen op restitutieverzoeken van cultuurgoederen die: a. onderdeel zijn van de NK-collectie; 11 of b. tot het overig bezit van de Staat der Nederlanden behoren. 12 Ingevolge artikel 2 lid 4 van het Instellingsbesluit adviseert de Restitutiecommissie over restitutieverzoeken bedoeld onder a (betreffende objecten uit de NK collectie) op grond van: - het geldende rijksbeleid, 13 indien het verzoek is ingediend voor 30 juni 2015; - maatstaven van redelijkheid en billijkheid, indien het verzoek is ingediend op of na 30 juni Over Restitutieverzoeken bedoeld onder b (betreffende overige onderdelen uit de rijkscollectie) adviseert de commissie naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid. 15 Op grond van artikel 2 lid 2 van het Instellingsbesluit van de Restitutiecommissie heeft de commissie tevens de taak op verzoek van de minister advies uit te brengen over geschillen over teruggave van cultuurgoederen tussen de oorspronkelijke eigenaar die door omstandigheden die direct verband hielden met het nazi-regime onvrijwillig het bezit verloor of diens erfgenamen en de huidige bezitter niet zijnde de Staat der Nederlanden. 17 Uit artikel 2 lid 3 van het Instellingsbesluit volgt dat de minister een dergelijk verzoek uitsluitend bij de commissie indient indien de oorspronkelijke eigenaar of diens erfgenamen en de huidige bezitter gezamenlijk de minister daarom gevraagd hebben. 18 Resumerend gaat het hier om alternatieve geschillenbeslechting over kwesties betreffende naziroofkunst. De partijen zijn enerzijds de erfgenamen of rechtsopvolgers van de oorspronkelijke eigenaar van een kunstwerk en anderzijds de huidige bezitter van het betreffende kunstwerk. Deze huidige bezitter is niet de rijksoverheid, maar bijvoorbeeld een particulier, een stichting of een provinciale of gemeentelijke overheidsinstelling. Conform het Instellingsbesluit neemt de commissie bij haar advisering in deze zaken maatstaven van redelijkheid en billijkheid in acht. 19 Ingevolge artikel 2 lid 6 van het Instellingsbesluit kent de commissie bij de advisering in rijkscollectie-zaken groot gewicht toe aan de omstandigheden van de verwerving door de bezitter en de mogelijkheid van kennis van de verdachte herkomst ten tijde van de verwerving van het betrokken cultuurgoed. 16 Voor meer informatie en een nadere uitleg omtrent het bovengenoemde verschil in beoordelingskaders wordt verwezen naar het Verslag Voorts is op de website van de commissie een uitgebreide beschrijving van de procedure in NK- en rijkscollectie-zaken te raadplegen. De commissie heeft op grond van artikel 4 lid 2 van het Instellingsbesluit een reglement opgesteld waarin de procedure voor dergelijke zaken wordt beschreven. 20 Hierin wordt bepaald dat de commissie aan de bovenvermelde adviestaak uitvoering geeft door een bindend advies in de zin van artikel 7:900 BW (vaststellingovereenkomst) uit te brengen of door een schikking tussen partijen te bevorderen. 21 Ook wordt in het reglement een overzicht gegeven van de overwegingen die de commissie bij haar advisering in deze zaken kan betrekken, en de mogelijke oplossingen waartoe zij kan adviseren. 22 De procedure die de commissie in bindend advies-zaken volgt, heeft een flexibel karakter en kan worden aangepast aan de bijzonderheden van het geval. Doorgaans zal de procedure bestaan uit een onderzoeksfase, waarin de relevante feiten worden onderzocht, en een adviesfase, waarin de commissie op basis van het feitenonderzoek een advies uitbrengt dat bindend is voor partijen. Voor een uitgebreide omschrijving van de bindend advies-procedure wordt verwezen naar de website van de commissie. 10 Het aanvankelijke Instellingsbesluit van 16 november 2001 is bij besluit van 4 juli 2012 door de staatssecretaris van OCW gewijzigd. Bijlage 2 betreft het wijzigingsbesluit van 4 juli In bijlage 3 is de integrale gewijzigde tekst van het Instellingsbesluit opgenomen, dat op 19 juli 2012 in werking is getreden (hierna: Instellingsbesluit 2012). Zie het Verslag 2012, paragraaf 2.4, voor de achtergronden bij de wijziging van het Instellingsbesluit. 11 Zie voor een uitleg van het begrip NK-collectie paragraaf Instellingsbesluit 2012, artikel 2, lid 1. Bijlage Zie bijlage 4 voor een overzicht van de stukken waaruit het restitutiebeleid volgt. Voor een uitgebreide beschrijving van het rijksbeleid wordt verwezen naar het Verslag 2002, het Verslag 2005 en het Verslag 2012, te raadplegen via de website van de Restitutiecommissie. 14 Instellingsbesluit 2012, artikel 2, lid 4. Bijlage Instellingsbesluit 2012, artikel 2, lid 5. Bijlage Instellingsbesluit 2012, artikel 2, lid 6. Bijlage Instellingsbesluit 2012, artikel 2, lid 2. Bijlage Instellingsbesluit 2012, artikel 2, lid 3. Bijlage Instellingsbesluit 2012, artikel 2, lid 5. Bijlage Artikel 4 lid 2 van het Instellingsbesluit luidt: De commissie kan een reglement omtrent de verdere werkwijze vaststellen. Bijlage Reglement inzake adviesprocedure in het kader van artikel 2, tweede lid, en artikel 4, tweede lid, Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog. Bijlage Reglement inzake adviesprocedure in het kader van artikel 2, tweede lid, en artikel 4, tweede lid, Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog. Bijlage

8 2.4.3 Procedure Hernieuwd Advies 3. Een terugblik op het jaar 2014 Het restitutiebeleid voorziet niet in de mogelijkheid tot het overdoen van een zaak als ware het hoger beroep. Wel heeft de commissie in 2010 in overleg met het Ministerie van OCW de mogelijkheid geopend om verzoeken om hernieuwd advies in te dienen voor wat betreft zaken die objecten betreffen uit de Rijkscollectie (inclusief de NK-collectie). De achterliggende gedachte is de mogelijkheid dat na het uitbrengen van een afwijzend advies alsnog een cruciaal archiefstuk aan het licht komt dat in retrospectief wellicht had geleid tot een toewijzing. Te denken valt bijvoorbeeld aan een verloren gewaand fotoalbum dat in bezit van een ver familielid blijkt te zijn of een cruciale inventarislijst die alsnog in een archief wordt aangetroffen en een missend puzzelstuk blijkt te zijn. De mogelijkheid om een verzoek tot hernieuwd advies in te dienen is bedoeld om in dergelijke gevallen verzoekers de gelegenheid te bieden dit materiaal alsnog voor te leggen aan de commissie. Naar aanleiding van een hernieuwd advies wordt niet de integrale procedure van het restitutieverzoek overgedaan, maar beoordeelt de commissie of het door verzoeker aangeleverde materiaal aanknopingspunten bevat om haar eerdere oordeel te herzien, met andere woorden of sprake is van relevante nieuwe feiten. Ook bestaat de mogelijkheid om ernstige fouten van procedurele aard aan de orde te stellen, bijvoorbeeld op het gebied van hoor en wederhoor. De commissie toetst het verzoek om hernieuwd advies dan ook aan twee criteria, namelijk of sprake is van: 1. nieuwe feiten (nova) die, waren zij bekend geweest ten tijde van de vaststelling van het eerdere advies, geleid zouden hebben tot een andere conclusie, en/of 2. fouten tijdens de procedure, waardoor fundamentele belangen van verzoekers zijn geschaad De hernieuwd adviesprocedure verschilt wezenlijk van de rijkscollectie- en/of NK-procedure en kan worden aangepast aan de aard van de zaak. In 2014 zijn oud-commissielid mr. J.C.M. (Jan) Leijten en oud-voorzitter mr. J.M. (Jim) Polak de commissie ontvallen. Jan Leijten en Jim Polak werden bij de instelling van de Restitutiecommissie op 16 november 2001 tot lid respectievelijk voorzitter benoemd. Jan Leijten heeft met zijn scherpzinnige blik en met veel gevoel voor menselijkheid bijgedragen aan de toepassing van het restitutiebeleid in Nederland, tot hem op 27 november 2009 door de minister van OCW eervol ontslag werd verleend, onder dankzegging voor de bewezen diensten. Jim Polak heeft de functie van voorzitter tot 23 december 2004 vervuld. Daarna is hij de commissie als adviseur blijven bijstaan. Ook nu nog wordt de commissie in de wandeling wel aangeduid als de commissie-polak. Als eerste voorzitter heeft Polak de toon gezet voor de uitwerking van het restitutiebeleid in Nederland. Het onder zijn leiding verrichte pionierswerk werpt tot op de huidige dag zijn vruchten af. De leden en medewerkers van de Restitutiecommissie herdenken Jan Leijten en Jim Polak om hun buitengewone inzet en grote kennis van zaken. 3.1 Zaken in behandeling in 2014 In 2014 kwam de commissie negen keer in vergadering bijeen en drie keer tijdens een mondelinge behandeling in voorliggende zaken. Gedurende het verslagjaar waren achttien zaken in behandeling, waarvan zes zaken voortgekomen uit het onderzoek Museale Verwervingen vanaf De inhoudelijke en procedurele complexiteit in de voorliggende zaken, de omvang van het te verrichten claimonderzoek en de door partijen gevraagde verlengingen van reactietermijnen hadden in 2014 tot gevolg dat veel procedures nog niet konden worden afgerond. De commissie bracht in 2014 twee adviezen uit. 24 In de overige zaken zal de commissie in 2015 of daarna een advies uitbrengen. 3.2 Publicatie en presentatie symposiumbundel Het onderzoeksbureau heeft in de jaren 2013 en 2014 tevens gewerkt aan de publicatie van het boek Fair and just solutions? Alternatives to litigation in Nazi-looted art disputes: status quo and new developments, onder redactie van Evelien Campfens. 25 In dit boek zijn de thema s van het op 27 november 2012 in het Vredespaleis te Den Haag georganiseerde internationale symposium nader uitgewerkt. 26 De titel Fair and Just Solutions? is een verwijzing naar de norm voor de beoordeling van claims op nazi-roofkunst, zoals neergelegd in de zogenoemde Washington Principles uit 1998: If the pre-war owners of art that is found to have been confiscated by the Nazis and not 23 Zie voor meer informatie over dit onderzoek alsmede het Verslag 2011, paragraaf De in 2014 uitgebrachte adviezen zijn integraal weergegeven in hoofdstuk Evelien Campfens ed., Fair and just solutions? Alternatives to litigation in Nazi-looted art disputes: status quo and new developments (Eleven International Publishing 2014), ISBN Voor meer informatie over dit symposium wordt verwezen naar het Verslag 2012, paragraaf

9 subsequently restituted, or their heirs, can be identified, steps should be taken expeditiously to achieve a just and fair solution, recognizing this may vary according to the facts and circumstances surrounding a specific case. Meer dan zestien jaar na de totstandkoming van de Washington Principles bestaan er nog steeds vragen over de invulling en reikwijdte van deze norm. In welk opzicht verschilt Naziroofkunst van andere roofkunst, en wat is de positie van de huidige bezitter die een dergelijk werk op dit moment in bezit heeft? En welke neutrale procedures staan partijen ter beschikking in het geval van eigendomsaanspraken en verschil van mening over de feiten? In deze publicatie wordt een overzicht gegeven van de internationale ontwikkelingen op het gebied van restitutieclaims, niet alleen in (West-Europese) landen waar sprake is van vergelijkbare commissies als de Restitutiecommissie, maar ook daarbuiten. Daarmee beoogt het boek een bijdrage te leveren aan de discussie over meer internationale samenwerking en onderstreept het de noodzaak van neutrale en transparante procedures om een oplossing te vinden voor claims op nazi-roofkunst. De bundel bevat bijdragen van wetenschappers en specialisten uit diverse landen, interviews met voormalige verzoekers in zaken bij de Restitutiecommissie en de uitwerking van een discussie tussen de diverse stakeholders, dat wil zeggen de diverse kanten en partijen die belang hebben bij dit soort zaken. Bij gelegenheid van deze boekpresentatie gaven voorzitter Davids, secretaris Campfens redacteur - en professor Norman Palmer - auteur en keynote speaker op het symposium in 2012 een voordracht. Deze zijn opgenomen als bijlage bij dit jaarverslag De secretaris, Evelien Campfens, geeft een speech tijdens de boekpresentatie van de publicatie 'Fair and Just Solutions?' 3.3 Presentatie vernieuwde website 3. De minister van OCW, Jet Bussemaker, en voorzitter Davids poseren met het eerste exemplaar van de publicatie 'Fair and Just Solutions?' Op 10 december 2014 werd het eerste exemplaar van de bundel tijdens een presentatie in museum Het Mauritshuis aangeboden aan de Minister van OCW, mevrouw Jet Bussemaker. De minister benadrukte in haar dankwoord haar sterke persoonlijke betrokkenheid bij het restitutievraagstuk en wees daarbij op het belang van de ontwikkelingen op het gebied van restitutie voor onderwijs en wetenschap. Op 10 december 2014 presenteerde het bureau eveneens de vernieuwde website. Deze wordt gekenmerkt door een verbeterde toegankelijkheid, een modern ontwerp en meer informatie. Aan de hand van een stappenplan is inzichtelijk gemaakt welke vereisten er zijn voor de diverse procedures. Naast de bestaande mogelijkheid om te zoeken op tekst, zijn de adviezen nu ook te filteren op een aantal basiskenmerken. Met het nieuwe ontwerp is de site nu ook goed raadpleegbaar op mobiele apparatuur, zoals telefoons en tablets. Ten slotte is een nieuwe afdeling van de website ingericht voor algemene informatie op het gebied van roofkunst en restitutie. Beoogd wordt dit deel in de toekomst verder uit te breiden. 27 Bijlage

10 3.4 Bijzondere gebeurtenissen betreffende eerder afgehandelde zaken Op uitnodiging van de Canadese ambassade en verzoekers hebben voorzitter Davids, secretaris Campfens en onderzoeker Kunert op 2 mei 2014 de officiële overdracht bijgewoond van een Perzisch medaillontapijt (NK 1042), waarover de commissie in 2010 een advies uitbracht. 28 Bij onderzoek in het kader van deze zaak was gebleken dat het tapijt tijdens de Tweede Wereldoorlog was geconfisqueerd uit het bezit van Samuel van den Bergh of Daniel Wolf. Aan wie van de twee personen het tapijt had toebehoord, kon echter niet worden achterhaald. Op 29 maart 2010 adviseerde de Restitutiecommissie de Minister van OCW om het tapijt in mede-eigendom over te dragen aan de gezamenlijke verzoekers, onder aanvaarding van de afspraak dat gezamenlijk een bestemming van algemeen nut zou worden gegeven aan het object dan wel aan de opbrengst daarvan. Nader overleg tussen de rechthebbenden, het Rijksmuseum Amsterdam en de Canadese Ambassade, waarbij het bureau van de commissie een bemiddelende rol vervulde, heeft ertoe geleid dat het tapijt nu is ondergebracht in het oude woonhuis van Daniel Wolf, villa Groot Haesebroek te Wassenaar, thans de residentie van de ambassadeur van Canada. Voorts was er tijdens de viering van het 100-jarig bestaan van S. van Leeuwen antiquairs te Den Haag op 14 september 2014 bijzondere aandacht voor de in 2012 gerestitueerde zeventiende-eeuwse kist van beukenhout (NK 3201), onder meer in een publicatie. Over deze kist bracht de Restitutiecommissie in 2012 een toewijzend advies uit Symposia, lezingen en studiedagen op de tweedaagse conferentie georganiseerd door de Universiteit van Maastricht ter gelegenheid van de internationale TEFAF kunstbeurs Who s culture is it? On cultures of authenticity and ownership in art and cultural heritage, die op 23 en 24 maart 2014 plaatsvond in Maastricht. Deze conferentie werd eveneens door onderzoeker Muller bezocht. Op het symposium Roofkunst. Wie is de rechtmatige eigenaar?, dat op 1 april 2014 plaatsvond bij het Academic Forum van de Tilburgse universiteit, spraken adjunctsecretaris Marck en vice-voorzitter Van der Vlies over de historische context van de kunstroof tijdens het naziregime respectievelijk het juridische aspect bij de beoordeling van claims op nazi-roofkunst. Op 3 en 4 april 2014 hebben Marck en Muller als gast deelgenomen aan het openbare gedeelte van een bijeenkomst van de Duitstalige Arbeitskreis Provenienzforschung in het Kunsthistorisch Museum te Wenen. Tijdens deze dagen was veel ruimte voor de uitwisseling van ervaringen op het gebied van onderzoek en archieven. Op 3 april 2014 gaf voorzitter Davids een lezing voor de Rotary-club in Almelo en op 17 april 2014 bezocht hij samen met commissielid Herrmann de voorjaarsbijeenkomst Looting of cultural property during foreign occupation van de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Internationaal Recht te Den Haag. Voorts gaf de voorzitter op Bevrijdingsdag, 5 mei 2014, een lezing voor de Probus-club te Helmond. Een maand later, op 5 juni 2014 gaf Campfens een lezing tijdens het Provenance Research Training Program van de European Shoah Legacy Institute te Athene. Op 13 en 14 juni 2014 bezocht zij vervolgens in Genève de tweedaagse All Art and Cultural Heritage Law Conference die door het Art-Law Centre van de Universiteit van Genève werd georganiseerd. Restitutie en restitutiebeleid zijn onderwerpen waarvoor ook gedurende 2014 de aandacht onverminderd voortduurde. Als gevolg hiervan bezochten commissieleden en medewerkers (inter)nationale symposia en werd contact onderhouden met commissies, onderzoekers, studenten en instellingen in binnen- en buitenland, waarvan hieronder een overzicht wordt gegeven. Op 7 januari 2014 bezochten voorzitter Davids, adjunct-secretaris Marck en onderzoeker Kunert het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. Na een lunchlezing van de voorzitter voor medewerkers van het instituut, volgde een vruchtbare discussie over het belang van historisch onderzoek en de toegankelijkheid van archieven. Op 16 januari 2014 sprak de voorzitter bij een bijeenkomst van de Probus-club Rotterdam. In dezelfde maand, op 27 januari 2014, trad secretaris Campfens op als spreker bij het seminar Culture and Conflict, dat georganiseerd werd door het Institute of Art and Law in Londen. Naar aanleiding hiervan schreef Campfens het artikel Art and Conflict - Dispute resolution in Holocaust-related art claims: the example of the Dutch Restitutions Committee ten behoeve van publicatie in de symposiumbundel. Vervolgens gaf Campfens een voordracht over de juridische en internationale context van restitutievraagstukken Op 19 juni 2014 verzorgden Davids, Campfens, Kunert en Marck in Den Haag een workshop over het Nederlandse restitutiebeleid voor art and law studenten van de Universiteit Maastricht. Tijdens het seminar Acts of Grace - Displaced Cultural Objects and Voluntary Acts of Return, dat op 4 september 2014 te Londen werd georganiseerd, gaf Campfens een voordracht met de titel An unsual case of joint ownership, waarbij zij de onder paragraaf 3.4 genoemde zaak betreffende het Perzische medaillontapijt nader toelichtte. Davids gaf op 16 september 2014 een lezing bij het Algemeen Rechtshistorisch Dispuut Salvius Julianus van de Universiteit Utrecht. In het Engelse Cambridge nam Campfens van 18 tot en met 20 september 2014 deel als spreker en Muller als toehoorder aan de door Newnham College georgaiseerde conferentie Looted Art and Restitution in the 20th Century: Europe in transnational and global perspective. Het onderzoeksbureau organiseerde op 29 september 2014 in Den Haag een expertmeeting op het gebied van herkomstonderzoek. Met onderzoekers die werkzaam zijn bij publieke instellingen werd gesproken over de toenemende behoefte aan uitwisseling van kennis en ervaring op het gebied van herkomstonderzoek en nazi-roofkunst. 28 Zie Verslag 2010, advies inzake Wolf / Van den Bergh (RC 1.104). 29 Zie Verslag 2012, advies inzake S. van Leeuwen (RC 1.103)

11 Davids en Marck spraken op 8 oktober 2014 voor de Politieke Vrouwenkring Helmond e.o. over het werk van de Restitutiecommissie. Op 30 oktober 2014 gaf Marck samen met mevrouw mr. drs. J.M. Mooren (onderzoeker Koninklijke Verzamelingen) een gastcollege over het onderzoek naar nazi-roofkunst voor studenten kunstgeschiedenis van de Vrije Universiteit te Amsterdam. Marck gaf tevens een lezing tijdens de Weense conferentie Bergung von Kulturgut im Nationalsozialismus. Mythen - Hintergründe - Auswirkungen van 4 tot en met 6 november Op uitnodiging van de Poolse Minister van Cultuur gaf Campfens op 13 november 2014 een lezing over het Nederlandse model voor restitutiekwesties tijdens de internationale conferentie Looted Recovered Cultural Goods: the case of Poland te Kraków. Onderzoekers Muller en Kool bezochten op 14 november 2014 het seminar Heritage under attack van de International Council of Museums, dat werd gehouden in Doorn en een week later, op 21 november 2014 gaf Davids een lezing tijdens een gezamenlijke bijeenkomst van twee Rotary-clubs in Helmond. In Den Haag vond op 10 december 2014, op dezelfde dag als de onder paragraaf 3.2 georganiseerde boekpresentatie, in het kader van het platform van West-Europese adviescommissies een ontmoeting plaats met leden en medewerkers van drie andere adviescommissies. Daarbij is gesproken over de ontwikkelingen op het gebied van Naziroofkunst in de diverse landen en de rol van onderzoek in restitutieprocedures. Aanwezig waren Peter Oppenheimer en Norman Palmer, leden van de Britse Spoliation Advisory Panel, tezamen met de secretaris van het Panel Mark Caldon. De Franse CIVS werd vertegenwoordigd door onderzoeker Muriel de Bastier. Uit Oostenrijk nam Christoph Bazil, leider van de Oostenrijkse Kommission für Provenienzforschung, deel aan de bijeenkomst. De Restitutiecommissie was vertegenwoordigd door voorzitter Davids, commissielid Bank, secretaris Campfens en de medewerkers Marck en Muller. Tot slot gaf Campfens op 12 december 2014 tijdens het Provenance Research Training Program van het European Shoah Legacy Institute in Rome een lezing. Naast deze georganiseerde bijeenkomsten zijn er gedurende het verslagjaar contacten gelegd en onderhouden. Zo hebben Davids en Campfens op 29 januari 2014 een bezoek gebracht aan de Ethische Commissie van de Museumvereniging en de Ethische Commissie van de musea voor Volkenkunde. Ook zijn er over de procedure van de Restitutiecommissie informerende gesprekken gevoerd met onder andere de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en individuele musea. Daarnaast heeft een delegatie van de commissie op 2 september 2014 een bezoek gebracht aan de Vaste Commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van de Tweede Kamer, waarbij onder meer is gesproken over het jaarverslag Overzicht adviezen Restitutiecommissie 4.1 Stand van zaken 2002 t/m 2014 De minister van OCW heeft de Restitutiecommissie sinds de aanvang van haar werkzaamheden in januari 2002 tot eind 2014 over 151 zaken om advies verzocht. 137 van deze zaken hebben betrekking op cultuurgoederen uit de rijkscollectie. 130 van deze rijkscollectie-zaken zijn verzoeken in eerste aanleg en 7 zaken betreffen verzoeken om hernieuwd advies (zie hieronder). De overige 14 zaken betreffen kunstvoorwerpen uit bezit van anderen dan de rijksoverheid, zoals lagere overheden, stichtingen of particulieren. De in paragraaf 4.2 verwerkte gegevens hebben betrekking op de eerstgenoemde categorie van 130 zaken die rijkscollectie betreffen. De hernieuwd advieszaken zullen in paragraaf 4.3 worden behandeld en in paragraaf 4.4 zal worden ingegaan op de zaken die betrekking hebben op voorwerpen buiten de rijkscollectie. 4.2 Rijkscollectie-zaken Over de rijkscollectie-zaken die aan de commissie zijn voorgelegd, zijn tot eind adviezen uitgebracht. 31 Deze adviezen betreffen bij benadering 1520 geclaimde cultuurgoederen. Enkele van de voorgelegde zaken zijn ingetrokken voordat een advies kon worden uitgebracht, en in een enkel geval werden zaken samengevoegd met een later ingediend restitutieverzoek. Daarnaast heeft de commissie zich in 2 zaken onbevoegd geacht te adviseren. De omvang van de zaken verschilt van claims op een enkel kunstwerk tot claims die de teruggave van enkele honderden objecten beogen. Van de 116 uitgebrachte adviezen zijn 61 geheel in het voordeel van verzoekers uitgevallen, houden 38 adviezen een volledige afwijzing van de claim in, terwijl 17 adviezen een gedeeltelijke toewijzing en een gedeeltelijke afwijzing betreffen. 30 Zie voor de hernieuwd advies-zaken paragraaf De advisering in enkele dossiers is gedurende de behandeling opgesplitst in twee delen, waardoor sprake is van zogenoemde deeladviezen. De door de commissie uitgebrachte adviezen zijn te raadplegen via de website. Voor een index op zaaknummer van alle adviezen die de commissie in de periode heeft gepubliceerd, wordt verwezen naar bijlage

12 Aan de RC voorgelegd Rijkscollectiezaken per jaar Door de RC uitgebrachte adviezen Zaken betreffende kunstvoorwerpen buiten de rijkscollectie Zoals in hoofdstuk 2 is uiteengezet, kreeg de Restitutiecommissie bij haar instelling naast de taak ten aanzien van de beoordeling van claims op de rijkscollectie, een tweede taak toebedeeld. Deze tweede taak ziet op het onderzoek en de beoordeling van geschillen over kunstvoorwerpen uit andere collecties dan de rijkscollectie. Het gaat dan om geschillen over roofkunst waarbij anderen dan de Nederlandse Staat zijn betrokken, zoals lagere overheden, stichtingen of particulieren. De commissie geeft uitvoering aan deze taak door het uitbrengen van een bindend advies in de zin van artikel 7:900 BW (vaststellingsovereenkomst). 33 Tot eind 2014 heeft de Restitutiecommissie in het kader van deze taak 14 zaken in behandeling gehad. Haar eerste 9 bindende adviezen publiceerde zij in 2008, 2010, 2012 en Eind 2014 waren nog 5 bindend advies-zaken in behandeling. Totaal 130 Totaal 116 Bindend advieszaken per jaar Aan de RC voorgelegd Door de RC uitgebrachte adviezen 4.3 Hernieuwde adviezen De commissie heeft tot eind 2014 in totaal 5 zogenoemde hernieuwde adviezen uitgebracht over voorwerpen die tot de rijkscollectie behoren. Het betreft zaken waarover de commissie al eerder adviseerde en waarover een verzoek om hernieuwd advies was ingediend. 32 Over 2 hernieuwd advieszaken die aan het einde van 2014 nog in behandeling waren, zal op een later moment worden geadviseerd. Hernieuwd advieszaken per jaar Aan de RC voorgelegd Door de RC uitgebrachte adviezen Totaal 14 Totaal Totaal 7 Totaal Stand van zaken aan het einde van 2014 In 2014 legde de minister van OCW 8 rijkscollectie-zaken aan de Restitutiecommissie voor. Gedurende het verslagjaar bracht de commissie 2 adviezen uit met betrekking tot objecten uit de rijkscollectie waarvan de een toe- en de ander afwijzend. 35 Een en ander betekent dat begin 2015 nog 11 rijkscollectie-zaken 36 voorliggen. 32 Zie paragraaf Zie paragraaf Zie het Verslag 2008, het Verslag 2010, het Verslag 2012 en het Verslag Toewijzend: RC (S.B. Levie). Afwijzend: RC 1.35 (Koenigs III Kiev claim). 36 Inclusief hernieuwd advies-zaken

13 De gemiddelde behandelduur van een adviesverzoek varieert per zaak. Zo is de procedure langer wanneer het historisch onderzoek tijdrovend is. Dit kan liggen aan de kwantiteit en de aard van het onderzoek zelf, maar ook aan het feit dat de commissie voor het vergaren van informatie afhankelijk is van derden, zoals archieven in of buiten Nederland. Daarnaast zijn het vaak procedurele redenen die bijdragen aan een langere behandelduur. In sommige gevallen is bijvoorbeeld sprake van meerdere claims op één kunstwerk, waardoor verschillende reactierondes gewenst zijn en zaken moeten worden aangehouden tot het onderzoek naar de verschillende claims is voltooid. Ook gebeurt het dikwijls dat verzoekers vragen om verlenging van reactietermijn(en), bijvoorbeeld om zelf onderzoek te kunnen doen. 5. Adviezen 2014 Hierna volgt de integrale tekst van de adviezen die de Restitutiecommissie in 2014 heeft uitgebracht. De adviezen zijn weergegeven in chronologische volgorde, waarbij de datum van de vaststelling van een advies als uitgangspunt is genomen Advies inzake S.B. Levie (zaaknummer RC 1.136) Bij brief van 25 oktober 2012 verzocht de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister) de Restitutiecommissie (hierna: de commissie) om advies inzake het verzoek van 24 augustus 2012 van XX uit YY (hierna: verzoeker) tot teruggave van twee schilderijen die tot het voormalig bezit van Sam Bernhard Levie zouden hebben behoord. Het betreft Stadhuis te Amsterdam door G.A. Berckheyde (NK 1978) en Een Hollands havengezicht met figuren van A. Willaerts (NK 2729). Beide kunstwerken maken thans onderdeel uit van de Nederlands Kunstbezitcollectie in beheer van de Nederlandse staat. De procedure In het kader van het adviesverzoek van de minister heeft de commissie een onderzoek naar de feiten uitgevoerd. De resultaten van dit onderzoek zijn neergelegd in een conceptonderzoeksrapport van 7 oktober De commissie heeft dit conceptrapport bij brief van 31 oktober 2013 voor commentaar toegestuurd aan verzoeker, waarop deze bij brief van 12 december 2013 heeft gereageerd. De commissie heeft de conceptrapportage daarnaast voor feitelijke aanvulling toegezonden aan de minister bij brief van 31 oktober 2013, waarop de minister de commissie op 19 november 2013 heeft laten weten geen aanvullende feiten onder de aandacht van de commissie te willen brengen. Het onderzoeksrapport is vervolgens vastgesteld op 27 januari Voor de feiten in deze zaak verwijst de commissie naar het onderzoeksrapport; hieronder zal worden volstaan met een samenvatting. Verzoeker heeft zich tijdens de procedure voor de commissie laten vertegenwoordigen door advocaat Nancy Parke-Taylor te Canada. Overwegingen 1. Verzoeker vraagt teruggave van twee schilderijen die zouden hebben behoord tot het bezit van Sam Bernhard Levie ( ). De commissie ziet naar aanleiding van de overgelegde erfrechtelijke stukken geen reden om te twijfelen aan de status van verzoeker als gerechtigde tot de nalatenschap van Sam Bernhard Levie. 2. Sam Bernhard Levie (hierna ook: Levie) werd op 6 april 1887 te Groningen geboren. In 1916 richtte hij samen met Rudolph de Metz in Rotterdam de firma R. de Metz & Co op, een handelsonderneming in textiel. Omstreeks 1924 vestigde hij zich in Amsterdam. Op 5 juli 1933 trad Levie in het huwelijk met Sara de Zwarte ( ), uit welk huwelijk geen kinderen werden geboren. Gedurende de jaren twintig en dertig was Levie als verkoper en vertegenwoordiger werkzaam in de textielbranche. Vermoedelijk is hij aan het einde van de jaren dertig werkloos geraakt. Tijdens de bezetting, vermoedelijk eind 1942, zijn Levie en zijn echtgenote door de nazi s gedeporteerd naar Kamp Vught en op of omstreeks 28 mei 1943 om het leven gebracht in Sobibor. 3. Op grond van het geldende rijksbeleid kan tot teruggave worden overgegaan indien het eigendomsrecht van de geclaimde voorwerpen in hoge mate aannemelijk is en de oorspronkelijke eigenaar het bezit daarvan onvrijwillig heeft verloren als gevolg van omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime. 4. Met betrekking tot de eigendom van de twee geclaimde kunstwerken is het volgende gebleken. 37 Voor een index op zaaknummer van alle adviezen die de commissie in de periode heeft gepubliceerd, wordt verwezen naar bijlage

14 Levie heeft het huidige NK 1978 op een onbekend moment voor de Duitse inval in commissie gegeven aan N.V. kunsthandel J. Goudstikker. Tijdens de bezetting heeft Levie het schilderij daar weggehaald en op 1 augustus 1940 in commissie gegeven aan de Amsterdamse kunsthandel D.A. Hoogendijk & Co. Deze kunsthandel heeft het schilderij vervolgens op 15 september 1940 voor NLG aangekocht. Wanneer Levie het schilderij NK 2729 heeft verworven, is onbekend. Wel staat vast dat Levie het werk op 12 of 13 september 1940 via kunsthandel Gebr. Douwes heeft verkocht aan W.A. Hofer, een kunstinkoper van Hermann Göring. Welk bedrag Levie bij deze transactie heeft ontvangen is niet duidelijk geworden. De commissie acht het op grond van deze gegevens in hoge mate aannemelijk dat de thans geclaimde schilderijen ten tijde van het bezitsverlies eigendom waren van Levie. commissie Ekkart kenmerkend voor het gedrag van een gelegenheidshandelaar. De commissie concludeert dan ook dat ten aanzien van de onderhavige claim het beleid voor particulieren dient te worden toegepast (de aanbevelingen van de commissie Ekkart 2001). 7. Ingevolge de derde aanbeveling inzake particulier kunstbezit dienen verkopen van kunstwerken door joodse particulieren in Nederland vanaf 10 mei 1940 te worden beschouwd als gedwongen verkoop, tenzij nadrukkelijk anders blijkt. Aangezien Levie een joodse particulier was en de verkopen van de geclaimde schilderijen hebben plaatsgehad tijdens de bezetting (zie overweging 4) dient derhalve te worden uitgegaan van onvrijwillig bezitsverlies. Dat Levie het schilderij NK 1978 al voor de oorlog bij kunsthandel Goudstikker in commissie heeft gegeven, acht de commissie onvoldoende aanwijzing voor het tegendeel (vrijwillige verkoop). De bedoeling van Levie bij het in commissie geven van het schilderij op een moment voor de Duitse inval kan niet doorslaggevend worden geacht voor de verkoop van dit werk onder de (veranderde) omstandigheden tijdens de bezetting. De commissie is op grond van het bovenstaande van oordeel dat Levie het bezit van de geclaimde schilderijen in de zin van het restitutiebeleid onvrijwillig heeft verloren als direct gevolg van het naziregime. 8. Tot slot heeft de commissie zich de vraag gesteld of tegenover restitutie van de geclaimde kunstwerken een betalingsverplichting zou moeten worden gesteld in verband met eventueel ontvangen verkoopgelden. Ingevolge het geldende restitutiebeleid is een verplichting tot terugbetaling uitsluitend aan de orde indien en voor zover de toenmalige verkoper of zijn erven de opbrengst daadwerkelijk ter vrije beschikking heeft gekregen. Bij twijfel daaromtrent dient de verkoper of zijn erven het voordeel van de twijfel te worden gegund. De commissie is hieromtrent van oordeel dat een betalingsverplichting in deze zaak achterwege kan blijven. De door de bezetter tegen joden genomen maatregelen en de situatie waarin Levie zich ten tijde van de verkopen bevond geven voldoende aanleiding om aan te nemen dat er geen sprake was van vrije beschikking over de koopsommen. Conclusie De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om NK 1978 en NK 2729 te restitueren aan de gerechtigden tot de nalatenschap van Sam Bernhard Levie. Aldus vastgesteld in de vergadering van 27 januari 2014 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank, R. Herrmann, P.J.N. van Os, E.J van Straaten, H.M. Verrijn Stuart en I.C. van der Vlies, ondertekend door de voorzitter en de secretaris. (W.J.M. Davids, voorzitter) (E. Campfens, secretaris) 5. Stadhuis te Amsterdam door G.A. Berckheyde (NK 1978) 5. In de herkomstreconstructie van de kunstwerken, opgesteld door Bureau Herkomst Gezocht (BHG), wordt vermeld dat Levie een kunsthandel dreef aan de Prinsengracht te Amsterdam. Deze vermelding is gebaseerd op een naoorlogse verklaring van een voormalige huisbaas van Levie, ZZ. Deze verklaarde in 1951 in een brief aan het Nederlands Beheersinstituut (NBI) dat Levie in de jaren 1925/1926 in kunst handelde met kantoor aan de Prinsengracht. De commissie heeft bij haar onderzoek echter geen nadere aanwijzingen gevonden die de stelling ondersteunen dat Levie ooit een kunsthandel heeft gedreven. Wel zijn bij het onderzoek aanwijzingen gevonden dat Levie in textiel handelde, en daarnaast dat hij een groot aantal schilderijen bezat waarvan hij een aantal tijdens de bezetting had ondergebracht bij diverse personen en ondernemingen, hoogstwaarschijnlijk met het doel om deze te verkopen. 6. De commissie heeft zich in dit kader afgevraagd of Levie ten tijde van het bezitsverlies zou moeten worden aangemerkt als gelegenheidshandelaar, waarvoor de strengere eisen van het kunsthandelbeleid van toepassing zijn. In de aanbevelingen van de commissie Ekkart voor de kunsthandel (2003), worden gelegenheidshandelaren omschreven als [ ] personen, die zich niet hadden gevestigd als kunsthandelaar, maar zich op meer of minder intensieve wijze bezig hielden met de in- en verkoop van kunstwerken. De commissie komt op basis van haar eigen onderzoeksgegevens, en het ontbreken van aanwijzingen die de stelling van ZZ ondersteunen, tot het oordeel dat zij onvoldoende aanwijzingen ziet om Levie ten tijde van het bezitsverlies als gelegenheidshandelaar aan te merken. Zij wijst daarbij op het feit dat Levie tijdens de bezetting weliswaar een aantal schilderijen te koop heeft aangeboden maar niet is gebleken dat hij kunstwerken heeft ingekocht. Dat laatste is volgens de hierboven aangehaalde omschrijving van de 6. Gefantaseerd rivierlandschap met de Utrechtse Buurkerk (ca. 1630) van A. Willaerts (inv.nr RCE, NK 2729) 24 25