ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG

Transcriptie

1 ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG Verslag 2010

2

3 ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG Verslag 2010 Bezoekadres: Lange Voorhout 9 Postadres: Postbus CN Den Haag telefoon: fax: info@restitutiecommissie.nl internet: Afbeelding omslag: Allegorie op de aarde en het water van Jan Brueghel I (NK 2303)

4

5 Inhoudsopgave Voorwoord 5 1. Inleiding 7 2. De Restitutiecommissie Beknopte voorgeschiedenis Taakstelling Samenstelling Restitutiecommissie en secretariaat Een terugblik op het jaar Werkzaamheden Restitutie als internationaal en voortdurend thema Restitutie in Nederland Cijfermatig overzicht Stand van zaken 2002 t/m Stand van zaken Bindende adviezen Tot slot Adviezen Bijlagen 60 3

6 Veelgebruikte afkortingen: BHG Bureau Hergo ICN NA NBI NK-collectie OCW RKD SNK Bureau Herkomst Gezocht Bureau Herstelbetalings- en Recuperatiegoederen Instituut Collectie Nederland (tegenwoordig: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Nationaal Archief Nederlandse Beheersinstituut Nederlands Kunstbezit-collectie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie Stichting Nederlands Kunstbezit 4

7 Voorwoord De Restitutiecommissie brengt ieder jaar verslag uit aan de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap met betrekking tot de haar opgedragen taken, zo staat het in artikel 7 van haar Instellingsbesluit. De commissie kwijt zich van die taak, maar doet meer. Zij maakt dit verslag in ruime kring openbaar en plaatst het op haar website. Ook is de tekst in het Engels beschikbaar. In verband met het naziregime is onnoemelijk veel kunst geroofd. Restitutie daarvan op rechtvaardige wijze op zo groot mogelijke schaal is noodzaak voor de overheden en andere betrokkenen die niet het verwijt op zich willen laden blijvend te profiteren van door het naziregime begaan of begunstigd onrecht. Bewustwording daarvan is laat, te laat, na het ineenstorten van dat regime tot ontwikkeling gekomen, wat heeft geleid tot de instelling van de Restitutiecommissie die begin 2002 met de uitvoering van haar taken begon. Verantwoording van de wijze waarop zij deze taken volgens op internationaal en nationaal niveau aanvaarde standaarden uitvoert, verdient openbaarheid. Er is nog een ander aspect waardoor dit verslag ruimer van opzet is dan haar strikt is voorgeschreven. Door de intensieve wijze waarop de leden en medewerkers van de commissie zich nu reeds gedurende bijna tien jaren met het restitutiebeleid bezig houden, is kennis en ervaring verworven die de commissie in staat stelt dat beleid in een ruimer kader te plaatsen. Op de daarmee samenhangende thema s in nationaal en internationaal opzicht wordt in dit verslag nader ingegaan. Ik vertrouw erop dat dit verslag de nauwkeurige, integere en enthousiaste wijze waarop alle leden en medewerkers van de commissie hun taken vervullen tussen de regels door op de lezer overbrengt. W.J.M. Davids voorzitter 5

8 1. Amsterdam onder de Duitse bezetting: in de Kattenburgerstraat worden de woningen op bevel van de bezetter ontruimd. 6

9 1. Inleiding De Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog (de Restitutiecommissie) adviseert de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) over claims op cultuurgoederen waarvan de oorspronkelijke eigenaar onvrijwillig het bezit heeft verloren door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime. 1 De Restitutiecommissie bestaat uit juristen, een historicus en een kunsthistoricus en is onafhankelijk van het Ministerie van OCW. De werkzaamheden die de Restitutiecommissie heeft verricht in het jaar 2010 vormen het onderwerp van dit negende jaarverslag. Het dient te worden beschouwd als een vervolg op de eerder gepubliceerde verslagen, waarvan de inhoud hier niet noodzakelijkerwijs wordt herhaald of geresumeerd. Voor meer informatie over de ontstaansgeschiedenis, het beleidskader, de verschillende benoemingstermijnen en de procedure van de commissie wordt verwezen naar deze eerdere jaarverslagen, die in gedrukte vorm op te vragen zijn bij het secretariaat van de commissie. Tevens zijn deze eerdere publicaties op de website van de commissie te raadplegen. 2 Hierna volgen in hoofdstuk 2 allereerst een beknopte voorgeschiedenis en een beschrijving van de taakstelling van de commissie, waarna de leden en het secretariaat worden geïntroduceerd. In hoofdstuk 3 wordt vervolgens ingegaan op het verslagjaar met een algemeen overzicht van de verrichte werkzaamheden en van de relevante ontwikkelingen op het gebied van restitutie in het buitenland en Nederland. Een cijfermatig overzicht van de uitgebrachte adviezen gedurende de jaren 2002 tot en met 2010 wordt gegeven in hoofdstuk 4. Hoofdstuk 5 betreft een kort slotwoord, waarna in hoofdstuk 6 de integrale tekst volgt van alle adviezen die de commissie in 2010 aan de minister en de staatssecretaris van OCW heeft uitgebracht. 3 1 Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog, 16 november 2001 (hierna: Instellingsbesluit). Bijlage 1. 2 Een uitgebreide beschrijving van de ontstaansgeschiedenis en het beleidskader van de Restitutiecommissie wordt gegeven in de jaarverslagen over 2002 en In het jaarverslag over 2008 wordt ingegaan op de werkwijze van de commissie. Alle jaarverslagen (over de jaren 2002 tot en met 2009) zijn digitaal te raadplegen via de website: (Nederlandstalige versie) of restitutionscommittee.org (Engelstalige versie). Voor het opvragen van fysieke exemplaren van de jaarverslagen kan contact worden opgenomen met het secretariaat, waarvan de adresgegevens achterin dit verslag zijn opgenomen. 3 Op 24 februari 2010 heeft de staatssecretaris van OCW het restitutiedossier van de minister overgenomen. 7

10 2. De Restitutiecommissie 2.1 Beknopte voorgeschiedenis Tijdens de Tweede Wereldoorlog voerden de nazi s op grote schaal kunstwerken weg uit de bezette gebieden na roof, inbeslagname of aankoop. Na de bevrijding werden veel van deze cultuurgoederen door de geallieerden naar het land van herkomst teruggevoerd en onder beheer van de nationale overheden gesteld, waarmee de opdracht gepaard ging deze terug te bezorgen bij de rechtmatige eigenaren of hun erfgenamen. In Nederland speelde de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK) een centrale rol bij de restitutie van kunstvoorwerpen. Een deel van de cultuurgoederen die na de oorlog niet zijn gerestitueerd, werd in de jaren vijftig van de vorige eeuw geveild. Het restant werd samengebracht in de Nederlands Kunstbezit-collectie (NK-collectie), als onderdeel van de Rijkscollectie. Vanaf het einde van de jaren negentig is de teruggave van geroofd kunstbezit in binnenen buitenland opnieuw in de aandacht komen te staan. Zo werden in 1998 tijdens een internationale conferentie de Washington Principles on Nazi Confiscated Art vastgesteld en vaardigde het jaar daarop de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa een resolutie uit betreffende Looted Jewish Cultural Property. In deze verklaringen wordt gepleit voor een soepel teruggavebeleid van tijdens de oorlog geroofd bezit, waarbij tevens wordt aanbevolen te kiezen voor een vorm van alternatieve geschillenbeslechting buiten de reguliere rechtsgang om. Tien jaar na de vastlegging van deze beginselen lijken deze niet te zijn achterhaald en duurt de aandacht voor roofkunst onverminderd voort. Bij de voorgeschiedenis van de Restitutiecommissie speelt de door de regering ingestelde Commissie Herkomst Gezocht, ook wel Commissie Ekkart genoemd, een belangrijke rol. 4 Vanaf 1997 tot 2004 heeft het Projectbureau Herkomst Gezocht (BHG) onder begeleiding van deze commissie de herkomst onderzocht van alle objecten in de NK-collectie. Tegelijkertijd kondigde de regering een verruimd restitutiebeleid af, gebaseerd op aanbevelingen van de Commissie Ekkart. In grote lijnen wordt daarin een ruimhartig teruggavebeleid bepleit. In 2001 besloot de regering een onafhankelijke adviescommissie in te stellen die individuele verzoeken tot teruggave van geroofde cultuurgoederen zou onderzoeken en beoordelen. Volgens de regering paste dit bij een meer beleidsmatige dan strikt juridische benadering van het restitutievraagstuk. 5 Bij besluit van 16 november 2001 van de staatssecretaris van OCW werd aldus de Adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog ingesteld. 4 De Commissie Herkomst Gezocht stond onder voorzitterschap van de heer prof. dr. R.E.O. Ekkart. 5 Zie de brief van de staatssecretaris van OCW aan de voorzitter van de Tweede Kamer van 29 juni 2001 (Tweede Kamer, , , nr. 26). 8

11 2. Schelpvormig schaaltje van geglazuurd porselein gedecoreerd met polychroom bloemdecor, Königliche Sächsische Porzellan-Manufaktur (NK 3147 b). Zie advies Gutmann, RC Taakstelling De Restitutiecommissie heeft op grond van het Instellingsbesluit van 16 november 2001 tot taak op verzoek van de staatssecretaris van OCW te adviseren: a) over de door de minister van OCW te nemen beslissingen op verzoeken om teruggave van cultuurgoederen waarover de oorspronkelijke eigenaar door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime onvrijwillig het bezit heeft verloren en die zich thans in bezit van de Staat der Nederlanden bevinden (Instellingsbesluit, artikel 2 lid 1); b) over geschillen over teruggave van cultuurgoederen tussen de oorspronkelijke eigenaar die door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime onvrijwillig het bezit verloor of diens erfgenamen en de huidige bezitter niet zijnde de Staat der Nederlanden (Instellingsbesluit, artikel 2 lid 2). 6 De eerste taak van de commissie bestaat uit de advisering over verzoeken tot teruggave van cultuurgoederen uit de rijkscollectie, in bezit van de Nederlandse Staat. Het grootste deel van deze rijkscollectie-zaken betreft kunstvoorwerpen die deel uitmaken van de 6 Instellingsbesluit, artikel 2, eerste en tweede lid. Bijlage 1. 9

12 NK-collectie, die thans uit ruim 3800 kunstvoorwerpen bestaat. 7 De Restitutiecommissie beoordeelt claims op cultuurgoederen uit de rijkscollectie aan de hand van het restitutiebeleid, dat op basis van aanbevelingen van de Commissie Ekkart is vastgesteld. 8 De tweede taak die in het Instellingsbesluit van de Restitutiecommissie is omschreven (zie b), is de beoordeling van een geschil tussen de erfgenamen of rechtsopvolgers van de oorspronkelijke eigenaar van een cultuurgoed enerzijds, en de huidige bezitter van het betreffende cultuurgoed anderzijds. Bij deze claims is het onderscheidende kenmerk ten opzichte van rijkscollectie-zaken dat de betrokken huidige bezitter niet de rijksoverheid is, maar bijvoorbeeld een particulier, een stichting of een provinciale of gemeentelijke overheidsinstelling. 9 Conform het Instellingsbesluit neemt de commissie bij haar advisering in deze zaken maatstaven van redelijkheid en billijkheid in acht. 10 Daarnaast heeft de commissie, op grond van artikel 4 lid 2 van het Instellingsbesluit, in 2007 een reglement opgesteld, waarin de procedure voor dergelijke claims wordt beschreven. 11 Uit dit reglement volgt dat de commissie aan haar adviestaak in deze zaken uitvoering geeft door een bindend advies in de zin van artikel 7:900 BW uit te brengen of door een schikking tussen partijen te bevorderen Leden van de Restitutiecommissie en medewerkers van het secretariaat in vergadering. 7 De NK-collectie omvat 3817 objecten en bestaat uit schilderijen, tekeningen, prenten, keramiek, zilver, meubels, tapijten en andere bijzondere voorwerpen. Het Instituut Collectie Nederland (ICN) beheert de collectie. De voorwerpen bevinden zich deels bij musea en overheidsinstellingen in binnen- en buitenland en deels in depot bij het ICN. 8 Zie bijlage 2 bij dit jaarverslag voor een overzicht van de stukken waaruit het restitutiebeleid volgt. Voor een uitgebreide beschrijving van het rijksbeleid wordt verwezen naar Verslag 2002 en Verslag 2005, onder meer te raadplegen via de website van de Restitutiecommissie. 9 Zie voor meer informatie de toelichting op het Instellingsbesluit. Bijlage Instellingsbesluit, artikel 2, vierde en vijfde lid. Bijlage Artikel 4 lid 2 van het Instellingsbesluit luidt: De commissie kan een reglement omtrent de verdere werkwijze vaststellen. Zie bijlage Reglement inzake bindend adviesprocedure in het kader van artikel 2, tweede lid, en artikel 4, tweede lid, Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog. Zie bijlage 5 van het Verslag 2008 voor de volledige tekst van het reglement. 10

13 2.3 Samenstelling Restitutiecommissie en secretariaat De Restitutiecommissie bestaat uit de volgende leden: De heer mr. W.J.M. Davids (voorzitter) Mevrouw prof. dr. I.C. van der Vlies (plaatsvervangend voorzitter) De heer prof. dr. J.Th.M. Bank De heer mr. P.J.N. van Os De heer mr. D.H.M. Peeperkorn De heer dr. E.J. van Straaten Mevrouw mr. H.M. Verrijn Stuart Bij besluit van 28 september 2010 heeft de staatssecretaris van OCW bovengenoemde personen voor een periode van drie jaar herbenoemd als lid van de Restitutiecommissie, van 23 december 2010 tot 23 december Voorzitter van de Restitutiecommissie mr. W.J.M. Davids. Gedurende het verslagjaar stond de voormalige voorzitter de heer mr. R. Herrmann de commissie op haar verzoek als adviseur terzijde. De leden van de Restitutiecommissie werden bij de uitvoering van hun taak ondersteund door het secretariaat, dat onder leiding staat van mevrouw mr. E. Campfens (secretaris/ rapporteur). Daarnaast bestaat het secretariaat uit de volgende medewerkers: mevrouw drs. A. Marck (adjunct-secretaris/onderzoeker), mevrouw T. Brandse (officemanager), mevrouw I. El Achkar (management assistente), mevrouw A.M. Jollesvan Loo (archivaris), mevrouw drs. A.J. Kool (onderzoeker), de heer drs. F.M. Kunert (onderzoeker), mevrouw drs. E. Muller (onderzoeker) en de heer mr. O.M. van Vessem (juridisch medewerker). Tot slot werkt de heer mr. C.P.L. van Woensel op projectbasis bij het secretariaat. Het secretariaat van de commissie is gevestigd aan het Lange Voorhout 9 in Den Haag en heeft eveneens de beschikking over een kantoor in het Nationaal Archief te Den Haag. 13 Staatscourant, 12 oktober 2010, nr Bijlage 3. 11

14 3. Een terugblik op het jaar Werkzaamheden 2010 In 2010 had de Restitutiecommissie 34 zaken in behandeling en bracht zij elf adviezen uit. 14 De commissie kwam negen keer in reguliere vergadering bijeen en organiseerde drie hoorzittingen. Daarnaast stond het verslagjaar in het teken van onderzoek naar de thans nog voorliggende (kunsthandel)claims, die deels worden gekenmerkt door een hoge graad van complexiteit, zowel inhoudelijk als procedureel. De commissie heeft in toenemende mate te maken met concurrerende claims op dezelfde kunstvoorwerpen. Omdat de commissie dergelijke zaken doorgaans in samenhang met elkaar beoordeelt, is het soms onoverkomelijk dat adviesverzoeken moeten worden aangehouden tot het onderzoek in een concurrerende zaak is voltooid. Mede om deze reden is de gemiddelde behandelduur van een adviesverzoek thans 82 weken, gemeten over de derde benoemingstermijn van de commissie, van 23 december 2007 tot 22 december Restitutie en restitutiebeleid zijn onderwerpen die ook in 2010 volop in de aandacht stonden, zowel in Nederland als daarbuiten. Dit bracht onder meer met zich mee dat de commissie contact onderhield met commissies en onderzoeksinstellingen in binnen- en buitenland. Op 8 en 9 juli 2010 bracht secretaris/rapporteur Campfens een bezoek aan de conferentie Museums & Restitution, die aan de universiteit van Manchester werd georganiseerd door het Centre for Museology en The Manchester Museum. De conferentie stond in het teken van de restitutie van cultuurgoederen in brede zin, waarbij met name werd gesproken over de rol van musea en nieuwe manieren voor museale instellingen om met restitutie om te gaan. Dat deze problematiek ook in Nederland actueel is, werd onder meer duidelijk tijdens het symposium Herkomst Helder dat de Nederlandse Museumvereniging op 6 september 2010 organiseerde in het Centraal Museum te Utrecht. De Restitutiecommissie werd op dit symposium vertegenwoordigd door voorzitter Davids, die tevens een voordracht hield, de commissieleden Bank en Van Straaten en verschillende medewerkers van het secretariaat. Betreffend symposium vond plaats naar aanleiding van het Onderzoek Museale Verwervingen, dat onder toezicht van de Nederlandse Museumvereniging plaatsvindt en waarop in paragraaf 3.3 kort zal worden ingegaan. 3.2 Restitutie als internationaal en voortdurend thema Kort na de aanvang van het nieuwe jaar 2011 maar voor het begin van de volksopstand werd bekend, dat een hoge ambtenaar in de Egyptische regering, de secretaris-generaal van de Hoge Raad voor Oudheden, aan de directeur van het Neues Museum in Berlijn officieel de beeltenis van Nefertiti heeft teruggevraagd. Al eerder, in november 2010, was gemeld dat het Metropolitan Museum of Art in New York aan dezelfde ambtenaar negentien kleinere cultuurgoederen zal overdragen. Zij zijn afkomstig uit het in De in 2010 uitgebrachte adviezen zijn integraal weergegeven in hoofdstuk 6. 12

15 5. Medewerker drs. A.J. Kool doet onderzoek in het archief van het Ministère des affaires étrangères et européennes te Parijs. geopende graf van Toetanchamon. Deze feiten spreken voor zich. Zij kunnen worden geïnterpreteerd als een nieuw bewijs van een ontwikkeling van het begrip Restitutie van Cultuurgoederen. Niet langer heeft dat onderwerp hoofdzakelijk of zelfs uitsluitend betrekking op de roof van kunst tijdens Tweede Wereldoorlog. De restitutie van cultuurgoederen, die hebben toebehoord aan door de nazi s opgejaagde en vermoorde burgers, in het bijzonder de joodse vervolgden en zij die afkomstig waren uit de Roma of Sinti, is onderdeel van een internationaal beleid. Dat is in regels en juridische notities vastgesteld en erkend; in de Beginselen van Washington over de door de nazi s geroofde kunst (1998) en ruim tien jaar later bevestigd in de Verklaring van Terezín in Tsjechië (2009). Ten aanzien van drie andere historische situaties of gebeurtenissen wordt er inmiddels ook een zeker rechtsbewustzijn ontwikkeld. Dat betreft in de eerste plaats de cultuurgoederen uit de Oudheid; dat wil zeggen beelden en voorwerpen uit het oude Egypte, Mesopotamië en Perzië of uit het klassieke Griekenland en het Romeinse Rijk. De opvolgersstaten komen zo nu en dan naar buiten met een eis van restitutie van wat 13

16 in de oude geschiedenis tot hun cultuurgoed heeft behoord. De langdurige discussie over de zogeheten Elgin Marbles, ornamentele beelden van het Parthenon in Athene die naar het British Museum zijn overgebracht en daar nog steeds worden tentoongesteld, is het sprekende voorbeeld. Een ander onderwerp van discussie over restitutie is het vroegere cultuurbeleid van een aantal Europese koloniale mogendheden in hun vroegere koloniën in Amerika, Afrika en Azië. In de eeuwen van kolonisatie zijn er cultuurgoederen als vondst of als oorlogsbuit naar de Europese hoofdsteden overgebracht en in koloniale of volkenkundige instituten en musea aldaar tentoongesteld. Zo nu en dan is er een opvatting hoorbaar, dat deze overdracht onderwerp van discussie moet worden, waarin zowel de vroegere vanzelfsprekendheid als de hedendaagse legitimiteit van zulke exposities in twijfel wordt getrokken. Zo heeft Peru in 2010 een juridische procedure aangespannen om enkele Inca schatten terug te vorderen, die worden bewaard in de universiteit van Yale in de Verenigde Staten; dit keer niet in Europa. 6. Een Amerikaanse soldaat kijkt naar een geroofd schilderij van Rubens, een van de vele kunstschatten die ontdekt zijn in grotten in de omgeving van Siegen, 3 april De nazi's gebruikten deze grotten om de geroofde kunstschatten te bewaren. 14

17 Een derde historisch feit, dat relevant is voor een groeiend mondiaal bewustzijn over restitutie van cultuurgoederen, is de Oktober Revolutie van 1917 in Rusland, die de bolsjewisten aan de macht heeft gebracht. De politiek van onteigening en naasting van adellijk en burgerlijk kunstbezit is bijna een eeuw later een onderwerp van juridische procedures. Zo heeft een telg uit een Russische immigrantenfamilie in Parijs in december 2010 een rechtszaak geopend tegen het eerder genoemde Metropolitan Museum of Art in New York vanwege een claim op een schilderij van Cézanne, omdat dit in 1918 zou zijn genaast van zijn overgrootvader, Ivan Mozorov. Zijn collectie werd hem door de staat ontnomen, zijn huis in een museum veranderd. De internationale weerklank van de discussie over restitutie van cultuurgoederen leidt tot een weerkerende belangstelling voor daaraan gerelateerde uitspraken. De Restitutiecommissie heeft in 2010 de staatssecretaris van OCW op grond van het verruimde restitutiebeleid geadviseerd om het schilderij Winterlandschap van Jan van de Velde II terug te geven aan de erven van de joodse kunsthistoricus en directeur van de Staatliche Kunstbibliothek te Berlijn, Curt Glaser. 15 De staatssecretaris heeft dit advies overgenomen. Het Britse Spoliation Advisory Panel had in 2009 reeds advies uitgebracht over een claim op tekeningen uit dezelfde collectie. Na kennisneming van deze gegevens lijkt de conclusie voor de hand te liggen dat in de komende jaren de problematiek van een algemene restitutie van cultuurgoederen in relevantie en kwantiteit groter zal zijn dan de aanvankelijk vooral op roofkunst in de Tweede Wereldoorlog gerichte aandacht. Dat zou kunnen betekenen, dat aandacht voor restitutie in wijdere zin op de politieke agenda blijft staan. 3.3 Restitutie in Nederland Uit de stand van restitutiezaken in het verslagjaar 2010 kan worden geconcludeerd, dat de Restitutiecommissie vooral ten aanzien van de claims vanuit de kunsthandel een steeds langere onderzoekstijd nodig heeft alvorens tot haar conclusie te komen. Dat heeft niet alleen te maken met lacunes die bij het archiefonderzoek worden vastgesteld. Ook de zogeheten tegenstrijdige claims op dezelfde kunstvoorwerpen leiden tot vertraging. Belangrijk is dat Nederland in het Interbellum een aantal vooraanstaande en soms omvangrijke kunsthandels heeft gekend. Dat leidt ertoe, dat in de behandeling van verzoeken om restitutie vanwege de rechtsopvolgers van zulke vooraanstaande kunsthandels de grootte en de complicatie van de aanvrage een langdurig onderzoek en een veelzijdige dialoog met de verzoekers noodzakelijk maken. Een nieuwe factor van restitutie is in Nederland het zogeheten museumonderzoek. De bij de Nederlandse Museumvereniging aangesloten musea zijn in 2010 ten vervolge op eerder onderzoek in begonnen om op ruime schaal hun verzamelingen door te lichten op een mogelijk twijfelachtige herkomst. Een en ander kan betekenen, dat de 15 Zie het advies inzake Glaser (RC 1.99), opgenomen in hoofdstuk 6. 15

18 Restitutiecommissie in de nabije toekomst zal worden betrokken in de oordeelsvorming over de gevolgen van dit museumonderzoek. Intussen is in december 2010 bekend geworden, dat het Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam een beschrijving van de herkomst van zijn kunstwerken op zijn website openbaar zal maken. 16 De Restitutiecommissie heeft in 2010 op voorstel van het Ministerie van OCW de mogelijkheid geopend om verzoeken tot hernieuwde advisering in te dienen. Deze zullen in eerste instantie worden beoordeeld op de vraag in hoeverre nieuwe gegevens voorhanden zijn die, waren zij bekend geweest ten tijde van het eerdere advies, tot een ander oordeel zouden hebben geleid en die derhalve feitelijk tot een nieuw onderzoek moeten leiden. In 2010 heeft de Restitutiecommissie voor het eerst een dergelijk verzoek behandeld. 17 De uitkomst daarvan was een advies aan de staatssecretaris om het eerdere afwijzende advies in stand te laten. Een ander feit van nieuwe aandacht was de procedure die de verzoekers inzake Koenigs hebben ingesteld bij de Nationale Ombudsman. Deze heeft daarover in 2010 uitspraak gedaan. Het resultaat is dat de staatssecretaris van OCW een verzoek tot advies heeft ingediend over de door mevrouw C.F. Koenigs ingediende nieuwe gegevens met betrekking tot een in 2004 afgewezen restitutieverzoek. Het andere gevolg is dat het Ministerie van OCW onderzoekt op welke wijze een claim van mevrouw Koenigs op het schilderij Brandende stad van Herri met de Bles, dat zich bevindt in het Museum of Fine Arts in Boston, kan worden voorgelegd aan de Restitutiecommissie. De Restitutiecommissie heeft in 2010 kunnen vaststellen, dat zij in een redelijk en acceptabel tempo haar adviezen kon uitbrengen. Het is thans nog niet mogelijk een gegronde prognose te geven van de eventueel uit het museumonderzoek voortkomende verzoeken tot advisering. 16 Zie: 17 Zie het advies inzake Weijers II (RC 4.118), opgenomen in hoofdstuk 6. 16

19 4. Cijfermatig overzicht 4.1 Stand van zaken 2002 t/m 2010 De minister van OCW heeft de Restitutiecommissie sinds de aanvang van haar werkzaamheden in januari 2002 tot eind 2010 over 123 zaken om advies verzocht. 119 van deze zaken hebben betrekking op cultuurgoederen uit de rijkscollectie en de overige 4 zaken betreffen bindend advies-zaken. De in deze paragraaf verwerkte gegevens hebben alleen betrekking op de eerstgenoemde rijkscollectie-zaken, namelijk claims die aan de commissie zijn voorgelegd op basis van artikel 2 lid 1 van haar Instellingsbesluit. In paragraaf 4.3 zal worden ingegaan op de bindend advies-zaken. Van de 119 rijkscollectie-zaken die de commissie tot eind 2010 zijn voorgelegd, zijn er enkele ingetrokken voordat een advies kon worden uitgebracht en enkele samengevoegd met een later ingediend restitutieverzoek, waardoor sprake is van een totaal van 111 voorgelegde zaken. Drie van deze rijkscollectie-zaken hebben betrekking op claims waarover de commissie eerder al afwijzend adviseerde en waarbij verzoekers om herziening vragen. In periode heeft de Restitutiecommissie 90 adviezen op grond van artikel 2 lid 1 van het Instellingsbesluit uitgebracht. 18 De omvang van de zaken verschilt van claims op een enkel kunstwerk tot claims die de teruggave van enkele honderden objecten beogen. Van de 90 uitgebrachte adviezen zijn er 48 geheel in het voordeel van verzoekers uitgevallen, houden 28 adviezen een volledige afwijzing van de claim in, terwijl 14 adviezen een gedeeltelijke toewijzing en een gedeeltelijke afwijzing betreffen. In 2 zaken heeft de commissie zichzelf onbevoegd geacht te adviseren. Aan de RC voorgelegde rijkscollectie-zaken per jaar Door de RC uitgebrachte adviezen per jaar Totaal 119 Totaal Voor een index op zaaknummer van alle adviezen die de commissie in de periode heeft gepubliceerd, wordt verwezen naar bijlage 4. Alle door de commissie uitgebrachte adviezen zijn te raadplegen via de website van de Restitutiecommissie. 17

20 Tot eind 2010 bracht de commissie bij benadering over 780 geclaimde cultuurgoederen advies uit. Voor wat betreft 420 objecten (ca. 54 %) was dit advies toewijzend, terwijl de commissie met betrekking tot de overige 360 objecten (ca. 46%) afwijzend adviseerde. Hieronder volgt een overzicht van het aantal objecten waarover de commissie vanaf 2002 tot en met 2010 adviseerde: Jaar Toewijzend advies Afwijzend advies aantal adviezen aantal objecten Totaal Stand van zaken 2010 In 2010 had de Restitutiecommissie een totaal van 33 rijkscollectie-zaken in behandeling. Daarvan legde de staatssecretaris van OCW 6 zaken in het jaar 2010 aan de commissie voor, waaronder 3 zaken waarbij verzoekers om hernieuwd advies vragen naar aanleiding van een eerder afgewezen claim. 19 Gedurende het verslagjaar bracht de commissie 10 adviezen uit met betrekking tot objecten uit de rijkscollectie. Hiervan houden 5 adviezen een volledige toewijzing in, zijn 4 adviezen geheel afwijzend 20 en is 1 advies deels toewijzend en deels afwijzend. 21 Een en ander betekent dat er begin 2011 nog 24 rijkscollectie-zaken voorliggen. 19 Zie het advies Weijers II (RC 4.118), opgenomen in hoofdstuk De objecten inzake Weijers II (RC 4.118), een hernieuwd advies naar aanleiding van een eerder afgewezen claim, zijn niet meegenomen bij de telling van objecten waarover de commissie in 2010 afwijzend adviseerde. Betreffende objecten zijn immers al naar aanleiding van het eerdere advies Weijers (RC 1.68) in 2008 meegeteld. Zie het advies Weijers II (RC 4.118), opgenomen in hoofdstuk Toewijzend: RC 1.96 (Stern), RC 1.99 (Glaser), RC (Wolf/Van den Bergh), RC (Joseph Stodel) en RC A (Gutmann III: deeladvies). Afwijzend: RC (Zadick), RC (Van Aldenburg Bentinck), RC (Rosenberg) en RC (Weijers II). Deels toe-/afwijzend: RC (Gutmann II). 18

21 4.3 Bindende adviezen In de vorige paragraaf werd een overzicht gegeven van de in 2010 door de commissie uitgebrachte adviezen over claims op kunstvoorwerpen uit de rijkscollectie. Zoals in hoofdstuk 2 is uiteengezet, kreeg de Restitutiecommissie bij haar instelling een tweede taak toebedeeld. In artikel 2 lid 2 van het Instellingsbesluit werd de mogelijkheid gecreëerd om ook geschillen aan de Restitutiecommissie voor te leggen met betrekking tot roofkunstzaken waarbij anderen dan de Nederlandse Staat zijn betrokken. Tot eind 2010 heeft de Restitutiecommissie vier adviesverzoeken in het kader van deze taak in behandeling gehad. Twee van deze zogenoemde bindend advies-zaken werden in 2006 aan de commissie voorgelegd en de overige twee in 2007 en De commissie publiceerde haar eerste drie bindende adviezen in In 2010 heeft de commissie één bindend advies uitgebracht, dat is opgenomen in hoofdstuk Aan de RC voorgelegde bindend advies-zaken per jaar Door de RC uitgebrachte bindende adviezen per jaar Totaal 4 Totaal 4 22 Zie het Verslag Zie het bindend advies inzake het geschil over het schilderij Road to Calvary (RC 3.95), opgenomen in hoofdstuk 6. 19

22 5. Tot slot Bij de instelling van de Restitutiecommissie eind 2001 was de verwachting neergelegd in de toelichting op het Instellingsbesluit dat de commissie 30 tot 50 zaken te behandelen zou krijgen met betrekking tot de rijkscollectie. 24 Op basis van deze verwachting werd de levensduur van de commissie destijds geschat op drie tot vijf jaar. 25 Inmiddels ziet de commissie echter haar vierde benoemingstermijn tegemoet, waarin rekening wordt gehouden met nieuwe claims, die zullen voortkomen uit het onderzoek dat wordt uitgevoerd onder leiding van de Nederlandse Museumvereniging. Daarnaast heeft de commissie aan het begin van 2011 nog 24 zaken voorliggen, die deels complexe (kunsthandel)zaken omvatten, waarbij soms bijzondere procedurele vragen aan de orde komen. Dit is bijvoorbeeld het geval als verschillende verzoekers concurrerende claims indienen op dezelfde kunstvoorwerpen. Aan het begin van haar tiende jaar van bestaan streeft de commissie ernaar de 24 adviesverzoeken die in behandeling zijn, alsmede eventuele toekomstige zaken, naar beste vermogen te blijven onderzoeken en beoordelen. 7. Medewerker A.M. Jolles-van Loo doet onderzoek in het Nationaal Archief te Den Haag. 24 Instellingsbesluit. Bijlage Ibidem. 20

23 6. Adviezen 2010 Hierna volgt de integrale tekst van de adviezen die de Resitutiecommissie in 2010 aan de minister en staatssecretaris van OCW uitbracht. 26 De adviezen zijn weergegeven in chronologische volgorde, waarbij de datum van de vaststelling van een advies als uitgangspunt is genomen Advies inzake een Perzisch medaillontapijt met inventarisnummer NK 1042 (Wolf / Van den Bergh) (zaaknummer RC 1.104) Bij brief van 29 oktober 2008 verzocht de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister) de Restitutiecommissie (hierna ook: commissie) om advies over een verzoek van mevrouw H.J.L.-W. en mevrouw P.J.v.B.d.J.-W. (hierna: verzoeksters I) tot teruggave van een Perzisch medaillontapijt (NK 1042). Verzoeksters I zijn dochters van Daniel Wolf. (verzoek I) Eveneens bij brief van 29 oktober 2008 verzocht de minister de commissie om advies over een verzoek van de heer R.J.S. en mevrouw E.M.A. (hierna: verzoekers II) tot teruggave van hetzelfde Perzisch medaillontapijt (NK 1042). Verzoekers II zijn achterkleinkinderen van Samuel van den Bergh. (verzoek II) Beide restitutieverzoeken worden in dit advies behandeld. Het tapijt is na de oorlog uit Duitsland teruggehaald naar Nederland en onder inventarisnummer NK 1042 deel uit gaan maken van de rijkscollectie. Het tapijt bevindt zich in het depot van het Rijksmuseum te Amsterdam. De procedure De restitutieverzoeken zijn ingediend naar aanleiding van de onderzoeksresultaten van Bureau Herkomst Gezocht (hierna: BHG), waarin geconcludeerd wordt dat NK 1042 tijdens de Tweede Wereldoorlog werd geconfisqueerd uit het bezit van Samuel van den Bergh, dan wel uit het bezit van Daniel Wolf. Verzoeksters I dienden op 14 november 2007 hun restitutieverzoek ten aanzien van NK 1042 in bij de minister, als onderdeel van een verzoek tot teruggave van drie kunstwerken uit de rijkscollectie. De commissie bracht op 9 november 2009 advies uit over deze claim voor zover het betreft de andere twee kunstwerken, te weten NK 2227 en NK 3071 (zie advies inzake Wolf, RC 1.101). Verzoekers II dienden op 7 december 2007 hun restitutieverzoek ten aanzien van NK 1042 in bij de minister. De beide verzoeken heeft de minister vervolgens op 29 oktober 2008 voorgelegd aan de commissie, waarna deze in september 2009 in actieve behandeling zijn genomen. Gezien de onderlinge samenhang tussen de claim van verzoekers I en de claim van verzoekers II ten aanzien van NK 1042, heeft de commissie besloten tot samenvoeging van deze zaken in dossiernummer RC De commissie heeft een onderzoek naar de feiten ingesteld waarvan de resultaten zijn neergelegd in een conceptonderzoeksrapport van 14 september Dit conceptrapport is bij brieven van 30 september 2009 voor commentaar toegezonden aan verzoeksters I en verzoekers II, waarop verzoekers I bij brief van 29 oktober 2009 en verzoekers II bij brief van 25 oktober 2009 hebben gereageerd. Beide partijen verklaarden zich akkoord met de bevindingen van de commissie, met uitzondering van een enkele feitelijke aanvulling. Daarnaast heeft de commissie op 1 oktober 2009 het conceptrapport voor feitelijke aanvulling toegezonden aan de minister, waarop deze op 15 oktober 2009 heeft laten weten geen feitelijke aanvullingen te hebben. Het onderzoeksrapport is vervolgens op 29 maart 2010 vastgesteld. In de loop van de procedure, op 26 januari 2010, heeft de voorzitter van de commissie het tapijt bezichtigd in het depot van het Rijksmuseum te Lelystad onder begeleiding van de plaatsvervangend conservator textiel van het Rijksmuseum mevrouw M. Albers. Daarbij zijn bijzonderheden, zoals de conditie van het tapijt, opgenomen en foto s gemaakt van het tapijt waarvan verzoekers een afdruk hebben ontvangen. Vervolgens heeft op 1 februari 2010 een gesprek plaatsgehad tussen de vertegenwoordiger van verzoeksters I, verzoekers II en de 26 Op 24 februari 2010 heeft de staatssecretaris van OCW het restitutiedossier van de minister overgenomen. 27 Voor een index op zaaknummer van alle adviezen die de commissie in de periode heeft gepubliceerd, wordt verwezen naar bijlage 4. 21

24 voorzitter van de commissie, met het doel om tot een gezamenlijke oplossing te komen voor het tapijt. In vervolg op dit gesprek hebben verzoekers en de commissie ermee ingestemd om de verzoeken samen te voegen en zich georiënteerd op een mogelijke museale of andere bestemming met algemeen nut voor het tapijt. Daarbij is tevens contact geweest met het Rijksmuseum te Amsterdam over een eventuele gezamenlijke schenking aan dit museum door verzoekers. Voor de feiten in deze zaak wordt verwezen naar het onderzoeksrapport. Overwegingen: Achtergrond verzoek I 1. Verzoeksters vragen teruggave van het tapijt (NK 1042) in hoedanigheid van erfgenaam van hun vader Daniël Wolf (hierna: Wolf). De commissie heeft kennisgenomen van een aantal erfrechtelijke documenten, op grond waarvan zij voor het doel van de huidige procedure voldoende aangetoond acht dat verzoeksters de (enige) twee erfgenamen zijn van Wolf. Verzoeksters laten zich vertegenwoordigen door de heer P.L. te W., kleinzoon van Wolf. 2. Wolf werd op 3 januari 1898 te Arnhem geboren en was van joodse afkomst. Hij trouwde in 1919 met Renée Louise Gokkes en het echtpaar kreeg twee dochters (thans verzoeksters). Wolf was een succesvol zakenman. Hij had een grote belangstelling voor antiek en kunst en beschikte over een aanzienlijke schilderijenverzameling. Het gezin woonde vanaf 1937 op landgoed Groot Haesebroek te Wassenaar. Verzoeksters hebben aangegeven dat Wolf ten tijde van de Duitse inval in Frankrijk verbleef, waarna hij naar Engeland wist te ontkomen. Later in de oorlog is hij naar de Verenigde Staten vertrokken, waar hij in 1943 te New York overleed. Kort na de inval door de Duitsers werd het landgoed Groot Haesebroek in beslag genomen ten behoeve van een hooggeplaatste nazi, generaal Friedrich Christiansen, waarna het woonhuis dienst deed als verblijf voor Christiansen en tevens voor Göring bij zijn bezoeken aan Nederland. De inboedel van de woning van Wolf, waaronder diverse Perzische tapijten, werd in 1944 samen met de inboedel van zijn buurman te Wassenaar Samuel van den Bergh, verscheept naar Duitsland. Achtergrond verzoek II 3. Verzoekers II vragen in hoedanigheid van erfgenamen van hun overgrootvader Samuel van den Bergh (hierna: Van den Bergh), en mede namens de overige erven, teruggave van NK De commissie heeft kennisgenomen van een aantal erfrechtelijke documenten op grond waarvan zij voor het doel van de huidige procedure voldoende aangetoond acht dat verzoekers II de gezamenlijke erfgenamen van Van den Bergh vertegenwoordigen. 4. Van den Bergh werd op 6 april 1864 te Oss geboren en was van joodse afkomst. In 1887 trouwde hij Betsy Willing met wie hij drie kinderen kreeg, Elisabeth Gabriella, George en Sidney James. Verzoekers II zijn kleinzoon van George respectievelijk kleindochter van Elisabeth Gabriella. Van den Bergh was grondlegger van Unilever en woonde in zijn landhuis De Wiltzangk te Wassenaar, dat ingericht werd met waardevolle (kunst)voorwerpen. Hij verbleef ten tijde van de Duitse inval in Frankrijk waar hij in 1941 overleed. Kort na de Duitse inval werd zijn landhuis De Wiltzangk in beslag genomen als verblijf voor de nazi-top, evenals Groot Haesebroek. De inboedel van de woning van Van den Bergh werd in 1944, evenals de boedel van Groot Haesebroek, verscheept naar Duitsland. Onder de geconfisqueerde goederen bevonden zich diverse Perzische tapijten. 8. Landhuis Groot Haesebroek te Wassenaar, vanaf 1937 bewoond door de famile Wolf. 9. Landhuis De Wiltzank te Wassenaar, bewoond door de famile Van den Bergh. Foto ca

25 10. Medaillontapijt (NK 1042). Boedel Wolf/Van den Bergh 5. Op enig moment tijdens of kort na de oorlog zijn de twee boedels van de huizen van Wolf en Van den Bergh met elkaar vermengd. Tevens staat vast, dat tot de boedel van zowel Wolf als Van den Bergh meerdere als Perzisch omschreven tapijten behoorden. De inventarissen die tijdens en na de oorlog zijn opgesteld van deze boedels zijn echter onvoldoende specifiek om tot een positieve identificatie te kunnen komen ten aanzien van NK 1042 als eigendom van één van de beide eigenaren. De commissie heeft daarom uitgebreid onderzoek gedaan naar de recuperatie van het kleed NK 1042 uit Duitsland door de naoorlogse autoriteiten, om te bezien of het alsnog mogelijk is het tapijt als eigendom Wolf dan wel Van den Bergh te identificeren. Dit bleek niet mogelijk. 6. De feiten zijn als volgt samen te vatten. Tegen het einde van de oorlog is in het gebied waar de goederen van Wolf/Van den Bergh terecht waren gekomen, uitgebreid geplunderd door de Duitse bevolking en later ook door Russische, Engelse en Canadese troepen. In een verslag over de opsporing van de goederen van Wolf en Van den Bergh na het einde van de oorlog, is te lezen dat de geallieerden op diverse locaties goederen aantroffen, waaronder vijf tapijten. Deze vijf tapijten uit de boedels van Wolf/Van den Bergh zijn vervolgens in maart 1947 teruggevoerd naar Nederland. Ondanks onduidelijkheden in de administratie van de naoorlogse rechtsherstelautoriteiten en de afwijkende maten in de diverse administratieve beschrijvingen van het tapijt NK 1042, onderschrijft de commissie de conclusie van Bureau Herkomst Gezocht dat NK 1042 één van de vijf uit de boedels Wolf/Van den Bergh gerecupereerde tapijten betreft. 7. In de naoorlogse periode hebben zowel de familie Wolf als de familie Van den Bergh pogingen ondernomen om hun goederen terug te krijgen, waarbij zij deels gezamenlijk optraden. Met de Nederlandse rechtsherstelautoriteiten zijn contacten onderhouden over de uit Duitsland gerecupereerde goederen, naar aanleiding waarvan afgevaardigden van beide families zogenaamde claimtentoonstellingen hebben bezocht die door de Stichting Nederlands Kunstbezit werden georganiseerd. Bij die gelegenheid zijn enkele van de uit Duitsland gerecupereerde tapijten herkend en gerestitueerd. Voor zover de commissie heeft kunnen achterhalen is voor het tapijt NK 1042 geen teruggaverzoek ingediend. Het is onzeker of de families het kleed destijds hebben kunnen bezichtigen of anderszins op de hoogte zijn geweest dat het kleed was teruggekomen naar Nederland. 8. Op basis van het feitenonderzoek stelt de commissie vast dat beide eigenaren diverse Perzische tapijten die voldoen aan de omschrijving van NK 1042, tijdens de oorlog onvrijwillig en als gevolg van confiscatie hebben verloren. Op basis van de feiten moet zij echter tevens concluderen dat deze tapijten tijdens of kort na de oorlog zijn opgegaan in één vermengde boedel waardoor thans niet meer kan worden vastgesteld of NK 1042 eigendom van Wolf dan wel Van den Bergh is geweest. Aangezien de commissie oordeelt dat het in hoge mate aannemelijk is geworden dat NK 1042 uit de vermengde boedel Wolf/Van der Bergh afkomstig is, acht zij desalniettemin aan de voorwaarden voor restitutie voldaan. 9. Naar de mening van de commissie behoort het kleed te worden gerestitueerd aan de rechthebbenden, waartoe zij in dit bijzondere geval zowel de familie Wolf (verzoeksters I) als Van den Bergh (verzoekers II) rekent, elk voor een gelijk aandeel. Voor deze uitkomst pleit naar de overtuiging van de commissie het gevoegde optreden van beide groepen verzoekers tijdens deze procedure, waarbij zij het erover eens zijn dat er gemeenschappelijk een bestemming voor het kleed of de opbrengst daarvan wordt gezocht. 23

26 Conclusie De Restitutiecommissie adviseert de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap het Tapijt NK 1042 in mede-eigendom over te dragen aan de gezamenlijke verzoekers (I en II) onder aanvaarding van de afspraak dat de verzoekers gezamenlijk een bestemming van algemeen nut zullen geven aan het object dan wel aan de opbrengst daarvan. Aldus vastgesteld in de vergadering van 29 maart 2010 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank, P.J.N. van Os, D.H.M. Peeperkorn, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vice-voorzitter), en ondertekend door de voorzitter en de secretaris. (W.J.M. Davids, voorzitter) (E. Campfens, secretaris) 2. Advies inzake Stern (zaaknummer RC 1.96) Bij brief van 17 oktober 2008 verzocht de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister) de Restitutiecommissie (hierna: de commissie) om advies inzake het verzoek van de Estate of Dr. Max Stern (hierna ook: verzoeker) van 30 mei 2007 tot teruggave van het schilderij Allegorie op de aarde en het water van Jan Brueghel I. Het geclaimde schilderij is na de Tweede Wereldoorlog naar Nederland gerecupereerd en maakt thans deel uit van de Nederlands Kunstbezit-collectie (NK-collectie) onder inventarisnummer NK Het kunstwerk is momenteel in bruikleen bij het Noordbrabants Museum te Den Bosch. De procedure Op 30 mei 2007 diende de Estate of Dr. Max Stern, vertegenwoordigd door het Holocaust Claims Processing Office (HCPO) te New York, een restitutieverzoek in bij de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. De Estate of Dr. Max Stern wordt beheerd door de executors of Dr. Stern s Estate, te weten S.F., M.V. en R.V. De commissie heeft naar aanleiding van voornoemd adviesverzoek van de minister een onderzoek naar de feiten uitgevoerd, waarvan de resultaten zijn neergelegd in een conceptonderzoeksrapport van 9 november Het conceptonderzoeksrapport is bij brief van 19 november 2009 voor commentaar toegezonden aan verzoeker, samen met enige vragen van de commissie aan verzoeker. Op dezelfde datum is het conceptonderzoeksrapport voor feitelijke aanvulling toegestuurd aan de minister. De minister heeft vervolgens bij van 4 januari 2010 laten weten geen feitelijke aanvullingen onder de aandacht van de commissie te zullen brengen. Verzoeker heeft bij brief van 6 januari 2010 een inhoudelijke reactie verschaft en heeft bij brief van 1 maart 2010 en van 4 maart 2010 nader gereageerd. Het onderzoeksrapport is vastgesteld op 3 mei Voor de feiten in deze zaak verwijst de commissie naar het onderzoeksrapport. Overwegingen: 1. Verzoeker vraagt teruggave van het schilderij Allegorie op de aarde en het water van Jan Brueghel I (NK 2303). Verzoeker verklaart Dr. Stern s legal successor in interest te zijn. Met Dr. Stern wordt gedoeld op de in Duitsland geboren Max Stern ( ). De commissie heeft kennisgenomen van documentatie betreffende diens nalatenschap, waaronder zijn testament van 13 december 1985 en een codicil van 7 augustus Hieruit blijkt dat de nalatenschap van Max Stern is ondergebracht in een stichting die ten doel heeft de ondersteuning van drie universitaire instellingen in Canada en Israël. Ook beschikt de commissie over een document waaruit blijkt dat het HCPO gemachtigd is de executors of Dr. Stern s Estate te vertegenwoordigen in het restitutieverzoek. Op grond van deze documenten ziet de commissie geen aanleiding te twijfelen aan de status van verzoeker als rechthebbende ten aanzien van de nalatenschap van Max Stern. 11. Allegorie op de aarde en het water van Jan Brueghel I (NK 2303). 24

27 2. De relevante feiten zijn in het onderzoeksrapport van 3 mei 2010 beschreven. Hier wordt volstaan met de volgende samenvatting. De joodse kunsthandelaar Max Stern (hierna ook: Stern) was naar mededeling van verzoeker de eigenaar van Galerie Julius Stern te Düsseldorf (hierna: (de kunsthandel van) Stern). Onder het naziregime kreeg hij in 1935 een beroepsverbod opgelegd en werd hem opgedragen om zijn bedrijf op te heffen, waarna hij in december 1937 Duitsland ontvluchtte. Verzoeker stelt dat Stern het huidige NK 2303 als een rechtstreeks gevolg van de nazivervolging in Duitsland heeft verkocht in de periode tussen september 1936 en november Verzoeker houdt er blijkens de correspondentie met de commissie echter rekening mee dat het kunstwerk misschien, alternatief, een rol heeft gespeeld bij de vlucht van de moeder van Stern in september 1938 en in die periode is verkocht. Stern dreef na zijn vlucht opnieuw een kunsthandel in het buitenland, aanvankelijk in Engeland en na 1940 in Canada. Stern huwde in 1946 met Iris Ester Westerberg. Het echtpaar kreeg voor zover bekend geen kinderen. De echtgenote van Stern overleed in 1978 en Stern in Galerie Stern te Düsseldorf, voor Voor zover bekend heeft Stern na de oorlog geen verzoek om teruggave van verdwenen kunstbezit ingediend bij de Nederlandse rechtsherstelautoriteiten. Er zijn in het onderzoek door de commissie geen aanwijzingen gevonden dat Stern ermee bekend was dat het thans geclaimde schilderij na de oorlog naar Nederland was gerecupereerd. Op basis van deze informatie neemt de commissie aan dat niet eerder een verzoek om teruggave van het huidige NK 2303 uit het voormalige bezit van (de kunsthandel van) Stern is gedaan. De commissie acht verzoeker daarom ontvankelijk in zijn restitutieverzoek. 4. Het is onbekend wie de eigenaar van het huidige NK 2303 was bij aanvang van het naziregime in Ook is onbekend van wie Stern dit werk heeft verworven. Wel wijzen onderzoeksgegevens erop dat het thans geclaimde werk in ieder geval omstreeks september 1936 in het bezit was van Stern. Deze aanwijzingen betreffen onder meer een fotokaart van het huidige NK 2303 in het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) met de aantekening Gal. Stern, Dusseldorp (1936). Tevens bevindt zich in het RKD een brief van Galerie Stern te Düsseldorf van 3 september 1936, gericht aan Dr. H. Schneider, de directeur van wat toen nog het Rijksbureau voor Kunsthistorische en Ikonographische Documentatie heette. In de brief wordt melding gemaakt van enige nieuwe verwervingen, waaronder een Bild von Jan Brueghel d. Ae. und Hendrik v. Balen, Wasser und Erde. Tevens wordt in de brief gemeld dat Herr Geheimrat Friedländer - een kunsthistoricus die dikwijls kunst beoordeelde voor handelaren - het schilderij soeben begutachtet heeft. Voorts heeft verzoeker een kopie van een foto van het thans geclaimde werk toegestuurd uit het archief van Stern in de National Gallery of Canada. Op de achterkant van de foto staat genoteerd: Holz. H. 60,5, B. 89 cm. / Gutachten Geheimrat Friedländer, welke afmetingen nagenoeg overeenkomen met de bekende afmetingen van het huidige NK 2303 (61,0 x 89,0 cm). Daarnaast heeft verzoeker een customer card toegestuurd, afkomstig uit het archiefmateriaal met betrekking tot Stern in de National Gallery in Canada, waaruit volgens verzoeker kan worden afgeleid dat Stern op 4 september 1936 een schilderij van Jan Brueghel en/of H.O. Balen heeft aangeboden aan een potentiële cliënt. De kaart draagt als opschrift Nicolaus, Dr. Heinr., Günzach [...] en vermeldt onder meer de tekstregels 4/9.36. angeb. Kreuzigung (Meister v. Frankf.), Jan Brueghel, H.O. Balen. / 16/9.36 geantw. kaüft vorlaüfig nichts mehr. Uit het ontbreken van een verkoopbedrag achter het werk van Jan Brueghel en/of H.O. Balen, zoals gangbaar zou zijn geweest bij verkopen door Stern, trekt verzoeker de conclusie dat Nicolaus the Brueghel/Balen painting niet heeft aangekocht. De commissie heeft aan de hand van foto s die zij ook aan verzoekster heeft gestuurd, onderzoek verricht naar onder andere stempels en nummers op de achterkant van het huidige NK Dit heeft geen voor deze zaak relevante gegevens over de herkomst van dit kunstwerk voor of tijdens de oorlog opgeleverd. De commissie acht op basis van al deze onderzoeksgegevens in hoge mate aannemelijk dat het huidige NK 2303 in 1936 in eigendom is geweest van Stern. 5. Anti-joodse maatregelen in Duitsland leidden in augustus 1935 tot een beroepsverbod voor Stern. Sterns zuster Hedwig verliet vanwege het verslechterende klimaat voor joden in Duitsland in 1936 het land om in Engeland een nieuwe kunsthandel te openen. Er zijn aanwijzingen dat zij bij haar emigratie een onbekend aantal schilderijen van Oude Meesters heeft meegenomen. Verzoeker verklaart op basis van archiefonderzoek dat er geen aanwijzingen zijn dat het huidige NK 2303 door Stern of zijn zuster naar Engeland is geëxporteerd of meegenomen. Een deel van zijn schilderijen zou Stern hebben overgebracht naar Londen en Amsterdam. In maart 1937 verkocht hij de twee gebouwen in Düsseldorf waarin zijn kunsthandel en de woning van de familie Stern waren gevestigd. In september 1937 ontving hij van de Duitse autoriteiten het definitieve bericht dat zijn onderneming uiterlijk op 15 december 1937 moest 25