Effluenten RWZI s, regenwaterriolen, niet aangesloten riolen, overstorten en IBA s

Transcriptie

1 Emissieschattingen Diffuse bronnen Emissieregistratie Effluenten RWZI s, regenwaterriolen, niet aangesloten riolen, overstorten en IBA s Versie mei 2016 In opdracht van RIJKSWATERSTAAT - WVL Uitgevoerd door DELTARES en TNO

2 Effluenten RWZI s, regenwaterriolen, niet aangesloten riolen, overstorten en IBA s 1 Omschrijving emissiebron Het stelsel van riolen en rioolwaterzuiveringen (RWZI s) in Nederland vangt vervuilde waterstromen op en behandelt deze zodanig dat de kwaliteit geschikt is voor lozing op het oppervlaktewater. Het verwijderingsrendement voor alle stoffen is hierbij niet 100%, vandaar dat lozingen uit dit stelsel bijdragen aan de belasting van het oppervlaktewater. Deze factsheet bevat een rekenmethode voor de emissies ten gevolge van effluenten RWZI s, regenwaterriolen, niet aangesloten riolen, lozingen (o.a. uit overstorten) en individuele behandeling van afvalwater (IBA s). Deze factsheet beschrijft de methode van kwantificeren van een groot aantal stoffen, met uitzondering van de stoffen N totaal, P totaal, arseen, cadmium, chroom, koper, kwik, lood, nikkel en zink, in het effluent van de RWZI s. De kwantificering van emissies van deze stoffen is gebaseerd op daadwerkelijke metingen en wordt in een andere factsheet beschreven [1]. Regenwater en afvalwater van huishoudens, winkels en bedrijven wordt verzameld door het lokale rioleringsstelsel, voor het merendeel afgevoerd naar de rioolwaterzuivering (RWZI) en daar verder verwerkt. Het effluent wordt geloosd op het oppervlaktewater. Bij sterk verhoogde regenval kan het systeem tijdelijk worden overbelast en wordt water via overstorten geloosd op het oppervlaktewater. Onderstaande figuur geeft een algemene schets van een rioleringsstelsel en de stappen die we kunnen onderscheiden bij het kwantificeren van de emissies. Stap 1: Vaststellen aanvoer Stap 2: Vaststellen emissieroute Stap 3: Vaststellen Verwijderingsrendement Stap 4: Berekening emissies droogweerafvoer RWZI effluent overstorten oppervlaktewater hemelwaterafvoer Figuur 1: Emissies uit een rioleringsstelsel en de berekening daarvan. In de praktijk worden allerlei varianten toegepast op de situatie zoals geschetst in figuur 1, waarbij hemelwater en droogweerafvoer hetzij in gescheiden systemen of in eenzelfde systeem worden verwerkt en er al dan niet sprake van overstorten is. Onderscheid kan worden gemaakt tussen gemengde, verbeterd gemengde, gescheiden rioleringen of verbeterd gescheiden stelsels met de volgende kenmerken: Gemengd: Verbeterd gemengd: Gescheiden: - droogweerafvoer en hemelwaterafvoer in één systeem - lozing via overstorten in geval van calamiteiten - droogweerafvoer en hemelwaterafvoer in één systeem - wel lozing via overstorten, maar via randvoorzieningen (bergbezinkbassin) om vervuiling tegen te gaan - droogweerafvoer en hemelwaterafvoer in separate systemen - geen overstort van droogweerafvoer - hemelwaterafvoer direct naar het oppervlaktewater Effluenten RWZI s, regenwaterriolen, 2

3 Verbeterd gescheiden: - droogweerafvoer en hemelwaterafvoer in separate systemen - geen overstort van droogweerafvoer - hemelwaterafvoer direct naar het oppervlaktewater. In geval van relatief zwaar vervuild hemelwater (first-flush: begin van een bui) kan hwa naar de RWZI worden afgevoerd In [2] wordt meer informatie gegeven over rioleringsstelsels. De emissiebronnen worden binnen de landelijke Emissieregistratie toegekend aan de doelgroep riolering en afvalwaterzuivering. 2 Toelichting berekeningswijze De wijze waarop de emissies van deze bron worden gekwantificeerd wijkt af van de manier waarop de emissies voor de meeste andere bronnen in de EmissieRegistratie worden gekwantificeerd (meestal is de uiteindelijke emissie het product van een emissieverklarende variabele en een emissiefactor). In dit geval gebeurt de bepaling in een aantal stappen (zie ook figuur 1): 1. Allereerst wordt de vervuilingsvracht op het rioleringsstelsel vastgesteld. Deze informatie is afkomstig van de bronnen uit de EmissieRegistratie voor zowel diffuse als individuele bronnen. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen vervuilingsvracht via hemelwaterafvoer (hwa), droogweerafvoer van huishoudens (dwa-hh) en overige droogweerafvoer (dwa). 2. Vervolgens wordt de wijze vastgesteld waarop de vervuiling door het rioleringsstelsel verder wordt verwerkt en welk deel van de vervuilingsvracht op welke plaats terechtkomt. 3. Daarna wordt voor het deel van de vervuilingsvracht dat wordt verwerkt in een RWZI (rioolwaterzuiveringsinstallatie) of een IBA (individuele behandeling van afvalwater) gerekend met een verwijderingssrendement. 4. Tenslotte wordt de emissie van stof i op punt j uiteindelijk berekend als E i,j,s = A i,s * B j,s * (1- Eff i,j ) Waarbij: E i,j = de emissie van stof i via emissieroute j (in kg/jr) s = de sommatie over de drie afvoertypes (hwa, dwa-hh, dwa) A i,s = de aanvoer van stof i aan het rioleringssysteem voor afvoertype s (in kg/jr) B j,s = het deel van de vervuiling dat plaats j bereikt voor afvoertype s (in %) Eff i,j = de verwijdering van stof i via emissieroute j (in %) De hoofdstukindeling in deze factsheet is op deze andere manier van kwantificeren aangepast en wijkt dus voor wat betreft de hoofdstukken 3, 4 en 5 af van de meeste andere factsheets voor diffuse bronnen. 3 Aanvoer van vervuiling aan het rioleringsstelsel (A i,s ) De emissieverklarende variabele wordt gevormd door de aanvoer aan het rioleringsstelsel van verontreinigingen van huishoudens, als gevolg van industriële activiteiten en het deel van de overige diffuse bronnen dat via het rioleringsstelsel wordt afgegeven. Al deze bronnen zijn vastgesteld en de methode van vaststellen is vastgelegd in de reeks factsheets Emissieschattingen Diffuse Bronnen van RWS Waterdienst [3]. Voor de berekeningswijze in deze factsheet, worden twee verwerkingswijzen van afvalwater onderscheiden: hemelwaterafvoer en droogweerafvoer. Hemelwaterafvoer (hwa) bevat vooral verontreinigingen die met neerslag vrijkomen of worden afgespoeld; droogweerafvoer (dwa) bevat vooral verontreinigingen van processen, welke niet afhankelijk zijn van neerslag. Het huishoudelijk afvalwater (dwa-hh) is een belangrijke vorm van droogweerafvoer die separaat wordt beschouwd [6]. Tabel 1 geeft een overzicht van relevante bronnen, de afvoerwijze (hwa, dwa-hh of dwa). Voor alle bronnen is de wijze van bepaling van de vervuilingslast naar het rioleringsstelsel vastgelegd in de reeks factsheets Emissieschattingen Diffuse Bronnen van RWS Waterdienst [3]. 3 Effluenten RWZI s, regenwaterriolen,

4 Tabel 1: Overzicht van bronnen die lozen op het rioleringsstelsel Bron Afspoeling verharding Bandenslijtage wegverkeer Lekkage motorolie Emissies remvoeringen wegverkeer Wegdekslijtage door wegverkeer Afsteken vuurwerk Corrosie loden stroken en slabben woningen en utiliteitsbouw Corrosie roestvast staal in de industrie Corrosie gegalvaniseerd staal en bladzink Depositie op riool Huishoudelijk afvalwater Indirecte lozingen van individueel geregistreerde bedrijven Bijschatting van indirecte lozingen van bedrijven Lozingen vanuit tandartspraktijken Emissies uit bovenleidingen tram/metro Glastuinbouw wijze van afvoer hwa hwa hwa hwa hwa hwa hwa hwa hwa hwa dwa-hh dwa dwa dwa hwa dwa 4 Wijze van verwerking (B i,j ) De wijze waarop de vervuiling door het rioleringsstelsel verder wordt verwerkt en welk deel van de vervuilingsvracht op welke plaats terechtkomt, wordt bepaald door welk deel van de waterafvoer is aangesloten op welk type riolering. De Heer [2] onderscheidt een aantal verschillende soorten riolering, welke hier worden aangeduid met een letter: A: gemengde rioleringsstelsels B: verbeterd gemengde rioleringsstelsels C: huishoudens met afgekoppeld hwa (dwa wordt in principe niet afgekoppeld) D: gescheiden rioleringsstelsels E: verbeterd gescheiden rioleringsstelsels F: niet aangesloten huishoudens, m.u.v. IBA s G: aangesloten een drukriolering H: lozingen dwa via IBA s K: lozingen via niet aangesloten stelsels Daarnaast worden nog drie additionele bestemmingen van verontreinigd water beschouwd: L: verdamping M: directe lozing op oppervlaktewater N: directe lozing naar de bodem. De kwantificering van de verwerking van afvalwater is gebaseerd op het model van De Heer [2]. In dit model wordt voor de verschillende jaren - en voor de verschillende afvoerstelsels hwa, dwa-hh en dwa de wijze van verwerking (B i,j ) uitgerekend. Concreet gesteld komt het erop neer dat wordt bepaald welk deel van de vervuilingslast uiteindelijk via welke route verwerkt wordt (bijv. welk deel wordt omgezet in RWZI, welk deel blijft achter in het riool- en kolkenslib, welk deel wordt geëmitteerd met het effluent van de RWZI, etc.). Een belangrijk onderdeel van het model van de Heer [2] is de verdeling van het afvalwater over de verschillende stelseltypes. Door verbeteringen in de afvalwaterinfrastructuur is deze verdeling in de loop van de tijd niet constant. In tabel 2 is de landelijk gemiddelde verdeling van het aantal huishoudens dat loost op de verschillende rioleringsstelsels gekwantificeerd [2, 5]. Voor hemelwaterafvoer is aangenomen dat de verdeling over de verschillende rioleringsstelsels hetzelfde is als bij huishoudens (zoals beschreven in tabel 2), alleen gaat het volume aan hemelwater in gebieden voorzien van IBA s of drukriolering niet fysiek door de drukriolering of IBA, maar loost direct op het oppervlaktewater of infiltreert in de bodem (zie figuur 2). Effluenten RWZI s, regenwaterriolen, 4

5 Het systeem voor overig droogweerafvoer lijkt op het systeem voor afvoer van huishoudelijk afvalwater, alleen wordt daar geen gebruik gemaakt van IBA s en drukriolering en komt het niet voor dat bedrijven niet zijn aangesloten op een rioleringsstelsel (zie figuur 4). Tabel 2: Landelijk gemiddelde verdeling van huishoudens, aangesloten op de verschillende rioleringsstelsels (in %) A gemengde rioleringsstelsels B verbeterd gemengde rioleringsstelsels C huishoudens met afgekoppeld hwa D gescheiden rioleringsstelsels E verbeterd gescheiden rioleringsstelsels F niet aangesloten huishoudens, m.u.v. IBA s G aangesloten op drukriolering H lozingen dwa-hh via IBA s K ongezuiverd gerioleerd naar water Totaal a) Hemelwaterafvoer Het stroomschema voor afvoer van de vervuilingsvracht van hemelwater staat weergegeven in figuur 2. riool- en kolkenslib L riool- en kolkenslib Oppervlaktewater H K F C H F IBA niet aangesloten afgekoppeld H K F C Hemelwater gerelateerd proces A B E Gemengd Verbeterd gemengd Verbeterd gescheiden B E A RWZI A B Overstorten Effluent RWZI Oppervlaktewater G C drukriolering G D Gescheiden E Regenwaterriolen D G M Directe lozing HWA op oppervlaktewater N Bodem Figuur 2: Verwerking van hemelwaterafvoer In het model van de Heer [2] wordt de bestemming van de vervuilingsvracht als volgt berekend. Voor de onderbouwing van de diverse aannames zie [2]. 5 Effluenten RWZI s, regenwaterriolen,

6 Tabel 3: Berekening van de bestemming bij hwa Berekening Toelichting en aannames A 0.75 *(1-0.09)*0.085*A*corr 0,75 is de fractie van de hwa die in het rioleringsstelsel terechtkomt 0,09 is de fractie van vervuiling die wordt afgevoerd met het kolkenslib 0,085 is de volumefractie die wordt overgestort corr is een correctiefactor, zie voetnoot B 0.75*(1-0.09)*0.062*0.6*B*corr 0,75 is de fractie van de hwa die in het rioleringsstelsel terechtkomt 0,09 is de fractie van vervuiling die wordt afgevoerd met het kolkenslib 0,062 is de volumefractie die wordt overgestort 0,6 is de effectieve reductie van lozingen uit overstorten als gevolg van randvoorzieningen corr is een correctiefactor, zie voetnoot C 0.75*1/3*C 0,75 is de fractie van de hwa die in het rioleringsstelsel terechtkomt 1/3 is het deel van de vuilvracht die op opervlaktewater wordt geloosd D 0.75*(1-0.09)*corr*D 0,75 is de fractie van de hwa die in het rioleringsstelsel terechtkomt 0,75 is de fractie van de hwa die in het rioleringsstelsel terechtkomt 0,25 is het deel van het water dat niet naar de RWZI gaat E 0.75*0.25*(1-0.09)* E*corr- 0,09 is de fractie van vervuiling die wordt afgevoerd met het kolkenslib 0.1*E/6.2 corr is een correctiefactor, zie voetnoot 0,1*E/6,2 is het first flush-effect, dat voor het jaar 2004 op 0,1 wordt geschat en voor andere jaren naar rato wordt opgeschaald (voor 2004 is E=6,2%) F 0.75*2/3*F 0,75 is de fractie van de hwa die in het rioleringsstelsel terechtkomt 2/3 is het deel van de vuilvracht die op oppervlaktewater wordt geloosd G 0.75*0.5*G 0,75 is de fractie van de hwa die in het rioleringsstelsel terechtkomt 0,5 is het deel van de vuilvracht die op oppervlaktewater wordt geloosd H 0.75*2/3*H 0,75 is de fractie van de hwa die in het rioleringsstelsel terechtkomt 2/3 is het deel van de vuilvracht die op oppervlaktewater wordt geloosd K 0.75*(1-0.09)*K*corr 0,75 is de fractie van de hwa die in het rioleringsstelsel terechtkomt Voetnoot: corr is een correctie voor de vervuilingslast van water dat verdampt en deels weer in het rioleringstelsel neerslaat. Aangenomen wordt dat de helft van de vervuilingslast van het verdampte water neerslaat en naar rato over de stromen A, B, D, E en K wordt verdeeld. De vervuilingslast van iedere stroom neemt hierdoor met ongeveer 4-4,5% toe, afhankelijk van het jaar. Voor ieder jaar kan corr kan worden berekend als (1+0,5*L/(0,75*(A+B+D+E+K)), waarin L de hoeveelheid water is die verdampt (in de huidige berekening aangenomen als 6,25%). Voor 2005 is corr=1,045. Toepassing van de berekeningswijzen uit tabel 3 op de verdelingen in tabel 2 levert de verdeling van bestemming van de vervuilingslast op zoals weergegeven staat in tabel 4. Tabel 4: Bestemming van de vervuilingsvracht (B i.j) voor hemelwaterafvoer (in %) Routenr Emissieroute A +B overstorten D +E regenwaterriolen C +F +G +H niet aangesloten 2) naar water C +F +G +H niet aangesloten 2) naar bodem A +B +E influenten RWZI 3) (berekend) K ongezuiverd gerioleerd naar water ) deze directe emissies naar bodem en oppervlaktewater worden meegteld voor regenwaterriolen. De post niet-aangesloten naar water wordt meegeteld bij de post regenwaterriolen onder compartiment D (direct) en de post niet-aangesloten naar bodem wordt meegeteld bij de post regenwaterriolen bodem onder compartiment B (bodem) 3) dit hoort bij de emissieroute effluenten RWZI. De hoeveelheid vervuiling die naar de RWZI s gaat wordt berekend als 1- (overige routes, inclusief wegzijging naar bodem en afvoer met slib). N.B. Deze tabel telt niet op tot 100%. Een deel van de vervuilingslast blijft achter in het kolkenslib (6,10% in 2008). Effluenten RWZI s, regenwaterriolen, 6

7 b) Droogweerafvoer-huishoudens Het schema voor droogweerafvoer voor huishoudens lijkt op dat van hemelwaterafvoer. Alleen gaat de afvoer van dwa fysiek door de IBA s of de drukriolering in de gebieden die hiermee zijn uitgerust. riool- en kolkenslib L riool- en kolkenslib Oppervlaktewater H K F H F IBA niet aangesloten H K F Niet-hemelwater gerelateerd proces A B E Gemengd Verbeterd gemengd Verbeterd gescheiden B E A A B RWZI D Overstorten Effluent RWZI Oppervlaktewater drukriolering G D Gescheiden E Regenwaterriolen D Bodem Figuur 3: verwerking van droogweerafvoer voor huishoudens In het model van de Heer [2] wordt de bestemming van de vervuilingsvracht wordt als volgt berekend (voor de onderbouwing van de diverse aannames zie [2]): Tabel 5: Berekening van de bestemming bij dwa-hh Berekening Toelichting en aannames A (1-0.09)* *A*corr 0,09 is de fractie van vervuiling die wordt afgevoerd met het kolkenslib 0,0018 is de volumefractie die wordt overgestort corr is een correctiefactor voor het niet afkoppelen van dwa, zie voetnoot B (1-0.09)*0.0013*0.6*B*corr 0,09 is de fractie van vervuiling die wordt afgevoerd met het kolkenslib 0,0013 is de volumefractie die wordt overgestort 0,6 is de effectieve reductie van lozingen uit overstorten als gevolg van randvoorzieningen (bijv. berbezinkbassins) corr is een correctiefactor voor het niet afkoppelen van dwa, zie voetnoot C 0 Wordt verrekend via A en B D 0.02*(1-0.09)*D 0,02 is het aandeel dat verkeerd is aangesloten 0,09 is de fractie van vervuiling die wordt afgevoerd met het kolkenslib E 0.02*(1-0.09)* 0.25*E 0,02 is het aandeel dat verkeerd is aangesloten 0,09 is de fractie van vervuiling die wordt afgevoerd met het kolkenslib 0,25 is de fractie hiervan die uiteindelijk op het oppervlaktewater wordt geloosd F 2/3*F 2/3 is het deel dat op het oppervlaktewater wordt geloosd H 2/3 *0.34*H 2/3 is het deel van het volume dat op oppervlaktewater wordt geloosd 0,34 is het deel van de ongezuiverde verontreinigingslast die op het oppervlaktewater terechtkomt (0,17 direct en 0,17 indirect met gesuspendeerd slib) K (1-0.09)*K 0,09 is de fractie van vervuiling die wordt afgevoerd met het kolkenslib De correctiefactor corr wordt berekend als (1+C/(A+B)) Toepassing van de berekeningswijzen uit tabel 5 op de verdelingen in tabel 2 levert de volgende verdeling van bestemming van de vervuilingslast op. 7 Effluenten RWZI s, regenwaterriolen,

8 Tabel 6: Bestemming van de vervuilingsvracht (B i.j) voor droogweerafvoer van huishoudens (in %) Routenr Emissieroute A +B overstorten D +E regenwaterriolen F niet aangesloten naar water 1) F niet aangesloten naar bodem 1) A +B +E + G influenten RWZI (berekend) 2) H lozingen dwa-hh via IBA s naar water H lozingen dwa-hh via IBA s naar bodem K ongezuiverd gerioleerd naar water ) 1 deze directe emissies naar bodem en oppervlaktewater worden verder gerapporteerd in de factsheet huishoudelijk afvalwater [6] 2) dit hoort bij de emissieroute effluenten RWZI. De hoeveelheid vervuiling die naar de RWZI s gaat wordt berekend als 1- (overige routes, inclusief inzijging naar bodem en afvoer met slib). N.B. Deze tabel telt niet op tot 100%. Een deel van de vervuilingslast blijft achter in het kolkenslib (6,10% in 2008). c) Droogweerafvoer-overig Voor overige dwa is het schema hetzelfde als voor dwa-hh, alleen wordt hier geen gebruik gemaakt van de stromen C, F, G en H. Deze stromen worden naar rato herverdeeld over de andere stromen. riool- en kolkenslib L riool- en kolkenslib Oppervlaktewater K K Niet-hemelwater gerelateerd proces A B E Gemengd Verbeterd gemengd Verbeterd gescheiden B E A RWZI D A B Overstorten Effluent RWZI Oppervlaktewater D Gescheiden E D Regenwaterriolen Bodem Figuur 4: verwerking van droogweerafvoer voor overige bronnen De wijze van berekenen is dezelfde als voor dwa-hh in tabel 5. De resultaten staan in onderstaande tabel 7. Tabel 7: Bestemming van de vervuilingsvracht (B i.j) voor overige droogweerafvoer(in %) Routenr Emissieroute A +B overstorten D +E Regenwaterriolen A +B +E influenten RWZI (berekend) 1) ongezuiverd gerioleerd K naar water 1) dit hoort bij de emissieroute effluenten RWZI. De hoeveelheid vervuiling die naar de RWZI s gaat wordt berekend als 1- [overige routes, inclusief inzijging naar bodem en afvoer met slib]. N.B. Deze tabel telt niet op tot 100%. Een deel van de vervuilingslast blijft achter in het kolkenslib (6,10% in 2008). Effluenten RWZI s, regenwaterriolen, 8

9 5 Verwijderingsrendementen (Eff i,j ) In de onderstaande tabel staan de verwijderingsrendementen in RWZI s en IBA s gespecificeerd. De rendementen voor RWZI s zijn afkomstig van een literatuurstudie door Witteveen en Bos [7]; de rendementen voor IBA s zijn afkomstig van een studie van DHV [8]. Opmerking: tabel 8 is dus afkomstig van twee separate studies, gebaseerd op aparte informatiebronnen en met ook een aanzienlijk verschil in nauwkeurigheid. Gevolg hiervan is onder meer dat er voor specifieke componenten forse discrepanties bestaan tussen het verwijderingsrendement in een RWZI en in een IBA. Ook de consequentie van het niet beschikbaar zijn van een verwijderingsrendement verschilt voor RWZI s en IBA s. In de berekening van effluenten van een RWZI en een IBA wordt in geval van geen verwijderingsrendement door schattingen op basis van stofeigenschappen en bekende rendementen van vergelijkbare stoffen een waarde geschat. Sinds 2012 heeft er jaarlijks voor een aantal stoffen een update plaats gevonden of worden er nieuwe stoffen toegevoegd op basis van de informatie in de Watson database. De database met in- en effluentconcentraties van Nederlandse rwzi s. In tabel 8 wordt dit aangegeven door het betreffende jaartal in de kolom jaar wijziging. In 2011 is er door Grontmij een studie uitgevoerd effluentschattingen RWZI s [11], waarbij op basis van influent- en effluentgegevens van RWZI s onder andere nieuwe rendementen zijn berekend. Met behulp van dit rapport zijn nieuwe rendementen bepaald in De methodiek wordt beschreven in twee oplegnotities. Voor de PAK s is dit Oplegnotitie 2_herberekening PAK effluenten ER [12] en voor de overige stoffen Oplegnotitie 1_verbetering schatting effluentenvrachten RWZI's [13]. In 2013 is er door Grontmij een nieuwe studie uitgevoerd [14]. Uit deze studie komen verbeterde rendementschattingen, in tabel 8 aangegeven met het jaar van verwerking in EmissieRegistratie, Deltares heeft vervolgens nog een update uitgevoerd [15] in In 2016 is op basis van [16] de laatste update uitgevoerd. Tabel 8: Verwijderingsrendementen RWZI s en IBA s (%). Gepresenteerde stof RWZI IBA Jaar wijziging Acenaftheen [12] Acenafthyleen Aluminiumverb. (als Al) [16] Anthraceen [12] Antimoonverb. (als Sb) Arseenverb. (als As) 1) 0.80 Azitromycine [15] Bariumverb. (als Ba) * 2016 [16] Benzeen [13] Benzo(a)Anthraceen [12] Benzo(a)Pyreen [12] Benzo(b)Fluorantheen [12] Benzo(ghi)Peryleen [12] Benzo(k)Fluorantheen [12] Bezafibraat [16] Bisfenol A [16] Cadmiumverb. (als Cd) 1) 0.55 Carbamazepine [16] Carbendazim [16] Cloorbenzenen Chloorfenolen Chloorprofam Chloorthalonil Chloriden Chroomverb. (als Cr) 1) 0.80 Chryseen [12] Cyaniden Effluenten RWZI s, regenwaterriolen,

10 Gepresenteerde stof RWZI IBA Jaar wijziging Deet [15] Dichloorbenzeen,1, Dichloorbenzeen,1, Dichloorethaan, 1, Dichloorethaan,1, Dichlooretheen, 1, Dichloorfenoxy, 2, Dichloormethaan Dichlorvos Diclofenac [16] Diethylftalaat [15] Diisobutylftalaat [15] Dimethylftalaat Dioxinen (PCDD/PCDF, I-TEQ) Endosulfan Endosulfan Ethylbenzeen Fenanthreen Fenol en Fenolaten Fentinacetaat Fluorantheen* Fluoreen Fluorverb., anorg.(als F) Ftalaten Gabapentine [16] Gebromeerde Difenylethers, PBDE [15] Glyfosaat [16] Hexachloorbenzeen Hexachloorbutadieen Hexachloorcyclohexaan Hexachloorcyclohexaan, gamma [15] Hexachloorcyclohexaan,Alfa Hexachloorcyclohexaan,Beta Ibuprofen [15] Imidacloprid [16] Indeno (1,2,3-c,d)Pyreen [12] Isopropylbenzeen Isoproturon Kobaltverb. (als Co) [16] Koperverb. (als Cu) 1) 0.70 Kwikverb. (als Hg) 1) 0.90 Levetiracetam [15] Loodverb. (als Pb) 1) 0.80 MCPA [15] MCPP [15] Metformine [16] Metoprolol [16] Minerale olien [15] Molybdeenverb. (als Mo) [16] N - Totaal 1) 0.70 Naftaleen [12] Naproxen [13] Effluenten RWZI s, regenwaterriolen, 10

11 Gepresenteerde stof RWZI IBA Jaar wijziging Nikkelverb. (als Ni) 1) 0.80 Nonylfenol Nonylfenol/Ethoxylaten(Np/Npe) Organotinverbindingen Oxazepam [16] P - Totaal 1) 0.80 PAK (6 van Borneff) PCB's [15] PCB's en PCT's Pentachloorfenol Pyreen Seleenverb. (als Se) Simazine Sotalol [16] Strontiumverb (als Sr) [16] Styreen Sulfamethoxazol [13] Sulfaten (als SO4) [16] Tetrachlooretheen Tetrachloorfenol,2,3,4, Tetrachloorfenol,2,3,4, Tetrachloormethaan Tinverb. (als Sn) [15] Tolueen [13] Trichloorbenzenen Trichloorethaan, 1,1, Trichloorethaan,1,1, Trichlooretheen Trichloorfenol,2,3, Trichloorfenol,2,4, Trichloormethaan Trimethoprim [16] Vanadiumverb. (als V) [16] Vinylchloride Xylenen (Totaal) Zilververb. (als Ag) Zinkverb. (als Zn) 1) 0.70 Nieuw toegevoegde stoffen ER Claritromycine [16] Clozapine [16] Dipyridamol [16] Gemfibrozil [16] Irbesartan [16] Lidocaine [16] Mangaan [16] Magnesium [16] Berillium [16] Hydrochloorthiazide [16] 1) De emissies van deze stoffen met het effluent van een RWZI worden op andere wijze berekend, zie hiervoor [1]. Om deze reden wordt voor deze stoffen voor RWZI s geen verwijderingsrendement gegeven. 2) In de berekening van effluenten van een RWZI wordt in geval van onbekend verwijderingsrendement 0% omzetting aangenomen. In de berekening van emissies van een IBA wordt in geval van een onbekend verwijderingsrendement de desbetreffende component niet gerapporteerd. 11 Effluenten RWZI s, regenwaterriolen,

12 6 Emissies Emissies van de diverse stoffen kunnen worden berekend uit bovengegeven informatie op de wijze als weergegeven in paragraaf 3. In tabel 9 staan de resultaten voor 2010 samengevat. In bijlage 1 worden de emissies voor de afzonderlijke compartimenten voor de peiljaren weergegeven. Tabel 9: Resultaten van de berekeningen voor 2014 (in kg/jr). Effluenten Overstort Gepresenteerde stof RWZI's en berekend Ongezuiver de riolen Regenwater -riolen Regenwate r-riolen naar bodem Acenafteen Acenaftyleen Aluminiumverbind. als Al IBA naar water IBA naar bodem Anthraceen/Anthraceenolie Antimoon Arseenverbind. berek. als As 1) Azithromycine Bariumverb. anorg. als Ba Benzeen Benzo(a)Anthraceen Benzo(a)Pyreen Benzo(b)Fluorantheen Benzo(ghi)Peryleen Benzo(k)Fluorantheen Bezafibraat Bisfenol A Cadmiumverb. berek. als Cd 1) Carbamazepine Carbendazim Chloorbenzenen, n.n.b. Chloorfenolen, n.n.b Chloorverb. anorg. als Cl Chloroform (trichloormethaan) Chroomverb. anorg. als Cr 1) Chryseen Claritromycine Clozapine Cyaniden als Cn D,2, DEET (Diethyl-m-Toluamide) Di(2-Ethylhexyl)Ftalaat Dibenzo(A,H)Anthraceen Dibutylftalaat Dichloorbenzeen,1, Dichloorbenzeen,1, Dichloorbenzeen,1, Dichloorethaan,1, Dichlooretheen,1, Diclofenac Diethylftalaat Dipyridamol Diuron 3.0 Drins (Aldrin, dieldrin,...) Endosulfan Ethylbenzeen Fenanthreen Fenolen, en Fenolaten Effluenten RWZI s, regenwaterriolen, 12

13 Gepresenteerde stof Effluenten RWZI's berekend Overstort en Ongezuiver de riolen Regenwater -riolen Regenwate r-riolen naar bodem IBA naar water IBA naar bodem Fluorantheen Fluoreen Fluorverbind. anorg. als F Fosforverbind.,anorg. als P 1) Ftalaten, n.n.b Gabapentine Gebromeerde difenylethers (PBDE) Gemfibrozil Glyfosaat Hexachloorbenzeen Hexachloorbutadieen Hexachloorcyclohexaan Hexachloorcyclohexaan, alfa- 0 Hexachloorcyclohexaan,beta- Hexachloorcyclohexaan,gamma- Hydrochloorthiazide Ibuprofen Imidacloprid Indeno(1,2,3-c,d)Pyreen Irbesartan Isopropylbenzeen (Cumeen) Kobaltverbind. als Co Koperverbindingen als Cu 1) Kwikverbind. berek. als Hg 1) Levetiracetam Lidocaine Loodverbind. als Pb 1) MCPA Mecoprop Metformine Methyleenchloride (dicl-meth.) Metolachloor Metoprolol Minerale oliën Molybdeen Naftaleen Naproxen Nikkelverbind. als Ni 1) Nonylfenol Organo-Tin verbindingen n.n.b Oxazepam PCB Pentachloorfenol Polycycl.arom.KWS(10 van VROM) Polycycl.arom.KWSt(6 Borneff) Pyreen Seleen/-verbind. als Se Simazine 3.7 Sotalol Stikstofverb.,anorg./org.als N 1) Strontiumverbind. als Sr Styreen Effluenten RWZI s, regenwaterriolen,

14 Gepresenteerde stof Effluenten RWZI's berekend Overstort en Ongezuiver de riolen Regenwater -riolen Regenwate r-riolen naar bodem IBA naar water IBA naar bodem Sulfamethoxazol Sulfaten als SO Teq van PCDD - PCDF Tetrachlooretheen (per) Tetrachloorfenol,2,3,4, Tetrachloorfenol,2,3,4, Tetrachloormethaan (tetra) Tin/-verbind. anorg. als Sn Tolueen Trichloorbenzeen, n.n.b Trichloorethaan,1,1, Trichlooretheen (tri) Trichloorfenol,2,3, Trichloorfenol,2,4, Trimethoprim Vanadium/-verbind. als V Vinylchloride (Chlooretheen) Xyleen, n.n.b Zilververbind. als Ag Zinkverbind. als Zn 1) ) elders gekwantificeerd, zie [1] 7 Verdeling compartimenten De indirecte lozingen uit het rioleringssysteem vinden vooral plaats naar oppervlaktewater. Daarnaast worden kleine directe emissies naar oppervlakte berekend, welke elders worden gerapporteerd. Ook worden voor IBA s directe emissies naar de bodem berekend. De fractie van de vervuilingslast die direct naar oppervlaktewater en bodem worden geëmitteerd zijn jaarafhankelijk en worden beschreven in de tabellen 4, 6 en 7. 8 Emissieroutes via riool naar water De emissies naar water beschreven in deze factsheet zijn directe emissies naar oppervlaktewater. Dat wil zeggen dat de emissies naar water (o.a. in tabel 9) volledig en zonder belangrijke tijdsvertraging op het oppervlaktewater terechtkomen. 9 Regionalisatie Voor de regionale verdeling van emissies wordt binnen de Emissieregistratie gebruik gemaakt van een set van digitale kaarten, welke aanwezig is bij het RIVM. Deze set geeft de regionale verdeling in Nederland weer van allerlei grootheden, zoals de bevolkingsdichtheid, verkeersintensiteit, landbouwactiviteiten, etc. Binnen de Emissieregistratie worden deze kaarten gebruikt als lokator om de regionale verdeling van emissies vast te stellen. De set aan mogelijke lokatoren is beperkt (voor een overzicht van beschikbare lokatoren zie [9]), dus kan niet iedere denkbare grootheid als lokator worden toegepast. Daarom wordt die lokator gebruikt, waarvan wordt aangenomen dat hij het beste correleert met de emissie. De verdeling van emissies over Nederland wordt aangenomen gelijk te zijn aan de verdeling van de lokator over Nederland. In onderstaande tabel staat voor de verschillende emissieoorzaken de lokator weergegeven, waarmee emissies worden geregionaliseerd. Effluenten RWZI s, regenwaterriolen, 14

15 Tabel 10: Overzicht van wijze van regionalisatie van emissies Onderdeel Overstorten Regenwaterriolen Inwoners, ongezuiverd Inwoners, IBA s Effluenten RWZI, berekend Lokatoren Locaties van overstorten (historisch) Locaties uitlaten regenwaterriolen (historisch) Aantal inwoners per gridcel van 500x500 meter, niet aangesloten Aantal inwoners per gridcel van 500x500 meter, niet aangesloten Locatie RWZI s individueel, evenredig aan N in influent De wijze waarop de lokatoren tot stand komen wordt beschreven in [9]: Locaties van overstorten en locaties uitlaten regenwaterriolen De verdeling geldt voor emissies van overstorten en regenwaterriolen naar oppervlaktewater, zoals berekend door het RIZA. In de ER zijn locaties van overstorten en lozingspunten van regenwaterriolen opgenomen. De emissies worden verdeeld over het aantal achterliggende inwoners in het gerioleerde gebied wat bij een bepaald lozingspunt hoort. Dit gebeurt op een niveau van 500*500 meter. Gegevens over het type riolering zijn afkomstig uit de rioleringseenhedenkaart (van MNP/ERC geodata). Gegevens over overstorten en lozingspunten dateren van eind jaren 90. Gegevens over inwoners gelden voor Gegevens uit de rioleringseenhedenkaart dateren van ca Aantal inwoners Het aantal inwoners per gridcel van 500x500 meter is afkomstig uit de kaart toedeling naar gridcel op basis van aantal inwoners, woningen en inwoners/rioleringseenheid, opgesteld door het RIVM. Deze kaart is gebaseerd op CBS-statistieken over aantal inwoners en aantal woningen per gemeente (voor 2010). De verdeling van inwoners binnen de gemeente over de gridcellen is gebaseerd op gegevens uit de Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG, met adressen en woningtypen) in combinatie met het bestand Riolerings Eenheden (2003). Locatie RWZI s individueel CBS levert de locaties (adresgegevens, coördinaten) van RWZI s, en cijfers over hoeveelheden geproduceerd zuiveringsslib en de gehalten aan metalen en nutriënten. Het grootste deel van het slib wordt verbrand, een veel kleiner deel gestort. Gebruik in de landbouw is sinds 1995 sterk beperkt door normstelling ten aanzien van het gehalte zware metalen. De verdeling is gekoppeld aan locatie van de azi s, op basis van het gehalte aan zware metalen in het slib. Effluenten (de lozingen die overblijven na de zuivering van het afvalwater) van RWZI s vallen onder de individueel geregistreerde bedrijfsemissies en worden als zodanig direct gekoppeld aan de locatie. 10 Opmerkingen en wijzigingen ten opzichte van voorgaande jaren De methode is in de loop der jaren drastisch aangepast ten opzichte van voorgaande jaren door: a) in 2007: beschikbaar komen van model de Heer; b) in 2008: verbetering informatie zuiveringsrendementen voor RWZI s en IBA s; c) in 2009: landelijke totalen Effluenten RWZI s berekend worden op basis van stikstofvracht van individuele installaties toegerekend aan individuele installaties; d) in 2010: verbetering informatie zuiveringsrendementen voor RWZI s en IBA s, opname carbamazepine, bezafibraat, diclofenac en DEHP, kleine wijzigingen in bestemming verdeling vuilvracht over afvalwaterketen (tabel 4, 5 en 6); e) in 2010, tweede ronde is er een fout in de database ontdekt, waardoor de emissies van PAK en van zware metalen lager uitvallen dan voorheen. f) in 2012 zijn er naar aanleiding van het Grontmij rapport [11] en de twee bijbehorende oplegnotities [12, 13] nieuwe rendementen aangenomen voor de PAK s, benzeen, tolueen en de nieuwe stoffen bisfenol A, imidacloprid en de 5 geneesmiddelen metoprolol, naproxen, sotalol, sulfamethoxazol en trimethoprim. De rendementen zijn met terugwerkende kracht berekend voor alle peiljaren. g) in 2013 zijn er naar aanleding van het Grontmij rapport [14] nieuwe rendementen aangenomen voor molybdeen, tin, vanadium, barium, minerale olien, MCPA, hexachloorcyclohexaan, gamma, PCB s, PBDE, glyfosaat, carbamazepine, diclofenac, bezafibraat en diethylftalaat. Deet, ibuprofen, metformine en MCPP zijn nieuw toegevoegd. H) in 2015 zijn vier nieuwe stoffen toegevoegd, de medicijnen: azitromycine, gabapentine, levetiracetam en oxazepam. 15 Effluenten RWZI s, regenwaterriolen,

16 i) In 2016 zijn de volgende stoffen toegevoegd: claritromycine, clozapine, dipyridamol, gemfibrozil, irbesartan, lidocaine, mangaan, magnesium, berillium en hydrochloorthiazide. Voor 23 stoffen zijn de zuiveringsrendementen aangepast. Originele factsheet: Hoorn, R. (RWS RIZA), H. Oonk (TNO) en J. Hulskotte (TNO), Effluenten RWZI s, regenwaterriolen,, novemer De factsheet wordt jaarlijks geupdate. 11 Betrouwbaarheid en verbeterpunten Aan elk onderdeel van de emissieberekening is een betrouwbaarheid toegekend. De volgende betrouwbaarheidspercentages zijn hierbij gehanteerd: 1%, 5%, 10%, 25%, 50%, 100%, 200% en 400%. Een betrouwbaarheid van 1% wil zeggen dat het desbetreffende onderdeel zeer betrouwbaar is; een betrouwbaarheid van 400% betekent een grote onzekerheid in het desbetreffende onderdeel. Alle percentages ertussen geven van laag naar hoog een steeds kleinere betrouwbaarheid en een grotere onzekerheid. Voor elk van de onderdelen is de betrouwbaarheid ingeschat door een groep experts. Hierbij zijn onder andere de volgende punten in overweging genomen: - Metingen: zijn er metingen beschikbaar? Om hoeveel metingen gaat het? Zijn ze recent, realistisch en representatief? Hoe groot is de variatie? - Als er geen metingen voorhanden zijn: is er veel literatuur of andere informatiebronnen beschikbaar? - Als de emissie d.m.v. een model wordt verkregen: wat is de schaal van het model en is het model gevalideerd? - Aannames: moeten er veel aannames gedaan worden en hoe groot zijn die? - Regionalisatie: geeft de lokator een goed beeld van de ruimtelijke verdeling van de bron? Hoe groot is de variatie van de emissie in de ruimte en kan deze variatie door de lokator wel goed over Nederland verdeeld worden? Onderdeel emissieberekening Betrouwbaarheidspercentage (%) Aanvoer: - Nutriënten - Metalen - PAK - Overige stoffen Zuiveringsrendementen: - Nutriënten - Metalen - PAK - Berekend met Watson - Overige stoffen Emissieroutes via riool naar water: - Influent - Overstorten - Regenwaterriolen - Niet aangesloten huishoudens e n IBA naar oppervlaktewater en bodem - Overall Regionalisatie: - Effluenten: o Medicijnen o Industriele stoffen o Bestrijdingsmiddelen o Overige stoffen - Overstorten - Regenwaterriolen - Niet aangesloten huishoudens/iba * nutrienten en 8 metalen worden door CBS berekend. In deze factsheet worden alleen de belasting vanuit overstorten, regenwaterriolen en niet aangesloten huishoudens/iba berekend. De nauwkeurigheid van de aanvoer naar een rioolstelsel is afhankelijk van de wijze waarop deze aannvoer is gekwantificeerd. In sommige gevallen is deze gebaseerd op een redelijk nauwkeurig model, aangevuld met metingen. In andere gevallen is het een schatting. Gesteld kan worden dat de aanvoer van de stofgroepen nutriënten en metalen beter in beeld is dan die van de overige stofgroepen. Er vindt een jaarlijkse check plaats door het CBS op de gemeten emissies versus de [1]* [1]* Effluenten RWZI s, regenwaterriolen, 16

17 geschatte emissies op het riool. De nutrienten krijgen op basis van die check een betrouwbaarheidspercentage van 10%, de metalen 25%. Voor de PAK en overige stoffen wordt de betrouwbaarheid geschat op 200%. De zuiveringsrendementen van nutriënten en 8 metalen worden jaarlijks door het CBS berekend [1]. De zuiveringsrendementen voor PAK zijn met behulp van de Watson database en expert judgement bepaald en krijgen een betrouwbaarheidspercentage van 10%. Een deel van de stoffen heeft een berekend effluent middels data uit de Watson database [14] en krijgen een percentage van 25%. De zuiveringsrendementen van de overige stoffen zijn afkomstig uit literatuuronderzoek [7] en daarvoor wordt een percentage van 50% aangehouden. De betrouwbaarheid van de verdeling van de emissies over de verschillende compartimenten is opgenomen bij onderdeel emissieroutes via riool naar water. Het is niet zozeer een verdeling over de compartimenten, het gaat om afzonderlijke bronnen die deels op bodem en oppervlaktewater lozen. De emissieroutes naar water worden daarom voor de betrouwbaarheid opgesplitst in verschillende routesn. De emissieroute vanuit het rioolstelsel is gebaseerd op een gedetailleerd model van De Heer [2], gebaseerd op veel praktijkervaring. De betrouwbaarheid van influenten van RWZI s, waar veruit het grootste deel van het rioolwater terecht komt, wordt geschat op 5%. Het deel dat via regenwaterriolen wordt afgevoerd is redelijk bekend en wordt gesteld op 25%. Overstorten zijn minder goed in beeld. Daarvoor wordt een betrouwbaarheidspercentage van 50% aangehouden. De niet aangesloten huishoudens en IBA voorzieningen worden op een percentage van 100% gesteld. Aangezien de route en emissie naar de RWZI veruit de belangrijkste en grootste afvoerroute is, gevolgd door regenwater, kan een overall percentage van 10% worden aangehouden. Voor de regionalisatie worden de nationaal berekende totalen verdeeld over alle RWZI s op basis van het N-totaal gehalte per individuele RWZI. Voor een stofgroep als medicijnen wordt het betrouwbaarheidspercentage op 25% geschat. Het gebruik is goed verdeeld over Nederland. Industriële stoffen en bestrijdingsmiddelen worden veel lokaler toegepast, maar ze worden wel over alle RWZI s verdeeld. De betrouwbaarheid daarvan wordt op 400% gezet. Nutreinten en zware metalen worden niet apart behandeld, omdat de effluenten behandeld worden in [1]. Voor de overstorten, regenwaterriolen en niet aagesloten huishoudens wordt eenb betrouwbaarheidspercentage van 200% aangehouden. De exacte liggingen zijn niet bekend. De belangrijkste verbeterpunten zijn: - Bij het kwantificeren van de diverse bronnen, wordt ook een inschatting gemaakt van de verdeling van emissies naar lucht, bodem en direct naar oppervlaktewater. In het model van de Heer wordt echter opnieuw een emissie naar de lucht en naar oppervlaktewater vastgesteld. Hiervoor wordt in de huidige berekening wel gecorrigeerd, maar de aansluiting is niet 100%, zo wordt in de huidige applicatie van het model op sommige plaatsen de emissie naar oppervlaktewater verminderd, doordat de vervuilingslast in de bodem terechtkomt, zonder dat elders deze hoeveelheid weer bij de emissie naar bodem wordt opgeteld. Het is aan te bevelen om het model van de Heer in overleg met H. de Heer voor deze applicatie nader aan te passen en sluitend te maken. - Betere onderbouwing van de afname van de vervuilingslast van het water als gevolg van de verwijdering van riool- en kolkenslib. Eventueel aanpassen van deze waarde, met separate waarden voor de verschillende stoffen. - Nadere evaluatie van de aangenomen rendementen van RWZI s en IBA s, ook in onderlinge samenhang. - Bij regionalisatie van emissies kan een verbetering worden gerealiseerd door het toekennen van emissies aan ook de gescheiden rioleringsstelsels. - Verbetering van regionalisatie van emissies van IBA s door verwerking van inzichten in welke gebieden IBA s worden toegepast. - Verbetering van de regionalisatie voor verschillende stelsels, met name overstorten. - Verbetering van de regionalisatie door bepaalde stofgroepen niet meer over alle RWZI s te verdelen. 12 Reacties Voor vragen naar aanleiding van dit werkdocument of opmerkingen kan contact worden opgenomen met Nanette van Duijnhoven, Deltares, , Nanette.vanDuijnhoven@deltares.nl. 17 Effluenten RWZI s, regenwaterriolen,

18 13 Referenties [1] Rijkswaterstaat WVL, Effluenten RWZI s (gemeten), factsheets industriële en communale bronnen. RWS-WVL, mei [2] Heer, H. de, 2007, Aanpassing procesmodellen ten behoeve van hoeveelheidschattingen lozing microverontreinigingen met communaal afvalwater, afkomstig van huishoudens, RIZA, Lelystad. Jaarlijkse update van de procesmodellen. [3] onder diffuse bronnen. [4] Leidraad Riolering, maart 2006, concept module C 2200 [5] Stichting RIONED, Riool in cijfers Stichting RIONED, Ede. [6] Rijkswaterstaat WVL, Huishoudelijk afvalwater, factsheet diffuse bronnen. RWS-WVL, mei [7] Witteveen en Bos, 2006, Zuiveringsrendementen RWZI voor gebruik in de landelijke Emissieregistratie, Witteveen en Bos, Proj. Nr. RW , Deventer. [8] DHV, 2006, Witte vlekken riolering en afvalwaterzuivering, schatting landelijke emissies met SESRIO, DHV, Amersfoort. [9] Molder, R. te, Notitie ruimtelijke verdeling binnen de emissieregistratie. Een overzicht. [10] Most, P.F.J. van der, van Loon, M.M.J., Aulbers, J.A.W. en van Daelen, H.J.A.M., juli Methoden voor de bepaling van emissies naar lucht en water. Publicatiereeks Emissieregistratie, nr. 44. [11] Pieters, B.J., M. Hehenkamp en L.M. Janmaat, Verbetering effluentschattingen RWZI s. Aanbevelingen effluentvrachten voor EmissieRegistratie op basis van de Watson database. Grontmij, rapportnummer , [12] Duijnhoven van, N, Oplegnotitie 2: herberekening PAK effluenten EmissieRegistratie, kenmerk ZWS-0014, januari [13] Duijnhoven van, N, Oplegnotitie 1: verbetering schatting effluentvrachten RWZI's, kenmerk ZWS-0015, januari [14] Pieters, B.J., spreadsheet Grafieken en Schattingen, september [15] Duijnhoven, N. van, Vervolg analyse Watson, 15 december 2014 [16] Pieters, B.J., en S. Mol-Jansen, Update Watson-database , Afleiding landelijke kentallen voor de Emissie-Registratie, rapportnummer , 22 decmeber 2015 Effluenten RWZI s, regenwaterriolen, 18

19 Bijlage 1: Berekende emissies Tabel B1.1: Emissies van overstorten naar oppervlaktewater (kg) NAAM Acenafteen Acenaftyleen Aluminiumverbind. als Al Anthraceen/Anthraceenolie Antimoon Arseenverbind. berek. als As Azithromycine Bariumverb. anorg. als Ba Benzeen Benzo(a)Anthraceen Benzo(a)Pyreen Benzo(b)Fluorantheen Benzo(ghi)Peryleen Benzo(k)Fluorantheen Bezafibraat Bisfenol A Cadmiumverb. berek. als Cd Carbamazepine Carbendazim Chloorbenzenen, n.n.b Chloorfenolen, n.n.b Chloorverb. anorg. als Cl Chloroform (trichloormethaan) Chroomverb. anorg. als Cr Chryseen Claritromycine Clozapine Cyaniden als Cn D,2, DEET (Diethyl-m-Toluamide) Di(2-Ethylhexyl)Ftalaat Dibenzo(A,H)Anthraceen Dibutylftalaat Dichloorbenzeen,1, Dichloorbenzeen,1, Dichloorbenzeen,1, Dichloorethaan,1, Dichlooretheen,1, Diclofenac Diethylftalaat Dipyridamol Diuron Drins (Aldrin, dieldrin,...) Endosulfan Ethylbenzeen Fenanthreen Fenolen, en Fenolaten Fluorantheen Fluoreen Effluenten RWZI s, regenwaterriolen,