Amersfoort onder ons. Koestraat Archeologisch onderzoek. ter plaatse van. twee gesloopte pandjes. aan de Koestraat

Transcriptie

1 archeologie 27 Amersfoort onder ons Koestraat Archeologisch onderzoek ter plaatse van twee gesloopte pandjes aan de Koestraat Centrum voor Archeologie Gemeente Amersfoort juli 2011

2

3 Amersfoort onder ons Koestraat Archeologisch onderzoek ter plaatse van twee gesloopte pandjes aan de Koestraat Centrum voor Archeologie Gemeente Amersfoort juli 2011

4 Onderzoeksgegevens Onderzoek: Koestraat (2008) Meldingsnr.: SIC: KOE Opdrachtgever: Gemeente Amersfoort Uitvoerder: Centrum voor Archeologie, Gemeente Amersfoort Datum uitvoering: 18/11/ /12/2008 Locatie / adres: Koestraat Perceel: AMFOO.E Gemeente: Amersfoort Provincie: Utrecht Kaartblad: 32B (Amersfoort) Centrumcoördinaten: / (Rijkscoördinatenstelsel) Omvang: 160 m² De originele onderzoeksadministratie en de vondsten bevinden zich in het archeologisch archief en depot van de Gemeente Amersfoort. colofon: Amersfoort onder ons 27 ISSN: juli 2011 uitgave: Centrum voor Archeologie, Gemeente Amersfoort tekst: foto s: tekeningen: vormgeving: druk: drs. T. d Hollosy en drs. M.L. Verhamme Archeologisch Centrum, Gemeente Amersfoort (tenzij anders vermeld) Archeologisch Centrum, Gemeente Amersfoort (tenzij anders vermeld) drs. T. d Hollosy Mailfors BV Amersfoort onder ons is de reeks waarin het Archeologisch Centrum van de Gemeente Amersfoort de standaard eindrapportages (zoals bedoeld in de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie) van de door hun uitgevoerde archeologische onderzoeken publiceert. De reeks staat onder redactie en autorisatie van de stadsarcheologen van de Gemeente Amersfoort: mevr. drs. F.M.E. Snieder en dhr. drs. T. d Hollosy.

5 Inhoud Inhoud 3 3 Inleiding De locatie 4 5 I N H O U D De historische omgeving De archeologische omgeving De archeologische verwachting Het onderzoek Het resultaat Conclusie Literatuur Bijlagen afbeelding 1, uitsnede uit de topografische kaart van Amersfoort met de locatie van het onderzoeksgebied aan de Koestraat (in rood).

6 Inleiding 4 I N L E I D I N G afbeelding 2, ligging van het onderzoeksgebied (in rood) binnen de middeleeuwse kern van Amersfoort, met de tracé s van de eerste (binnenste) en tweede (buitenste) stadsmuur (in geel). Na de sloop van een bedrijfspand aan de Koestraat heeft het Centrum voor Archeologie van de Gemeente Amersfoort een onderzoek uitgevoerd op de locatie. De bouw van een winkelpand met daarboven enkele appartementen (als onderdeel van het project Wonen boven Winkels) en de daarmee gepaard gaande werkzaamheden zouden het bodemarchief dusdanig verstoren, dat archeologische resten verloren kunnen gaan. Het onderzoek is uitgevoerd tussen half november en begin december van Archeologische verwachting De locatie ligt in de historische binnenstad van Amersfoort, waarvan de middeleeuwse structuur nog vrijwel geheel intact is en de oorsprong terug gaat op een 11 de -eeuwse boeren nederzetting. De archeologische verwachting voor de gehele binnenstad is dan ook zeer hoog: er mag vanuit worden gegaan dat zich hier overal archeologische resten in de bodem bevinden. Het gehele centrum is dan ook aangewezen als Archeologisch Belangrijke Plaats (ABP 12, Binnen - stad ), zodat voorafgaand aan alle bodem - verstorende werkzaamheden dieper dan 30 cm gelegenheid moet worden gegeven aan archeologen tot het doen van archeologisch onderzoek. De Koestraat ligt haaks op de Arnhemse - straat en nagenoeg parallel aan de Zuidsingel. In de Middeleeuwen was de Arnhemsestraat - toen Slijkstraat geheten - een belangrijke weg vanuit de stad naar het zuiden. De Koestraat was mogelijk al een oude weg die, overlopende in de Hellestraat aan de andere zijde van de Varkensmarkt, een lokale hoogte volgde. Archeologisch onderzoek In overleg met de aannemer is besloten het bedrijfspand tot op het maaiveld te slopen. De sloop vond plaats in het najaar van Het archeologisch onderzoek vond vervolgens plaats tussen 18 november en 1 december Het onderzoek is uitgevoerd door het Centrum voor Archeologie van de Gemeente Amersfoort en stond onder verantwoording van dhr. drs. T. d Hollosy, seniorarcheoloog bij het Centrum voor Archeologie. De dagelijkse leiding lag in handen van dhr. drs. M.L. Verhamme, die werd geassisteerd door mevr. T. Stolk MA. De opgravingsploeg bestond verder uit vaste vrijwilligers van het Centrum voor Archeologie. Het graafwerk werd uitgevoerd door J. Ruitenbeek v.o.f. uit Amersfoort. Resultaat Dit rapport, een standaard rapportage zoals bedoeld in het KNA, bevat de resultaten van het archeologisch onderzoek.

7 De locatie Plan- en onderzoeksgebied Het plangebied bevindt zich in het bebouwd stedelijk gebied van Amersfoort, aan de zuidzijde van de binnenstad. Het beslaat de percelen Koestraat nr. 14 en 16. Het terrein wordt omsloten door de Koestraat in het zuiden, de huisnummers 12 en 16A/B in het westen en oosten en de voormalige achtergevel van de hier gesloopte bebouwing, tevens achterzijde van het perceel van Zuidsingel 9A/B in het noorden. Het plan gebied vormt een nagenoeg rechthoekig gebied van circa 8,5 bij 18,5 m. Het oppervlak bedraagt circa 160m 2 en het maaiveld lag op circa 3 m boven NAP. Het deel van het plangebied waarbinnen het archeologisch onderzoek is uitgevoerd, wordt het onderzoeksgebied genoemd. Bij dit onderzoek was het onderzoeksgebied iets kleiner dan het plangebied, aangezien uit veiligheidsoverwegingen circa 1,5 tot 2 m uit de funderingen van de bestaande bouw moet worden gebleven. Het onderzoeks gebied vormt een nagenoeg rechthoekig gebied van circa 7 bij 15 m. Het oppervlak van het onderzoeksgebied bedraagt daarmee circa 105 m 2. De landschappelijke situatie Amersfoort is ontstaan op de Pleistocene zandgronden in het uiterste oosten van de provincie Utrecht waar de afwisseling van zandruggen, laagten en kronkelige beekjes het beeld van het landschap in de Gelderse Vallei bepaalt. Het heeft een kenmerkende bodem, bestaande uit zand dat door de wind tijdens de laatste ijstijd ( jaar geleden) als een meters dikke deken ('dek') is afgezet. De wind heeft in dit dekzand reliëf in de vorm van zandruggen en laagten aangebracht. Daarnaast hebben diverse beken beekdalen van hooguit enkele meters diep in het dekzand gevormd en daarin wat beekleem afgezet. In het westen wordt het dekzandgebied begrensd door de hoogte van een stuwwal (Utrechtse Heuvel - rug), die ontstaan is tijdens de voorlaatste ijstijd ( jaar geleden). De ondergrond van Amersfoort bestaat grotendeels uit jong dekzand I (de dekzand - ruggen) op onderliggend oud dekzand. De stad ligt met haar linker zij tegen de stuwwal en aan de voet hiervan heeft zich jong dekzand II afgezet. Op de overgangen tussen deze dekzandlagen kunnen oude bodem s zichtbaar zijn (Bølling en Allerød). De stuwwal zelf bestaat uit grof zand en grind. Hoewel het onderzoeksgebied op de bodemen de geo morfo logische kaarten in een (vanwege bebouwing) niet gekarteerd kaartvlak is gelegen, is op basis van interpolatie en ervaring wel een beschrijving van de ondergrond te geven: naar verwachting bestaat de ondergrond van het onderzoeksgebied uit jong dekzand op oud dekzand. afbeelding 3, luchtfoto uit 2008 met de ligging van het onderzoeksgebied (in rood). afbeelding 4, uitsnede uit de geomorfologische kaart. Het niet gekarteerde deel, de bebouwde kom, is grijs, de dekzandruggen zijn geel met zwarte stippen, de beekdalen bruin en de stuwwal rood. De rode cirkel markeert de locatie van het onderzoeksgebied. 5 D E L O C A T I E

8 De historische omgeving 6 D E H I S T O R I S C H E O M G E V I N G Bisschoppelijke hof en stadsrechten De kruising van enkele belangrijke land - routes met het water werd een belangrijke en strategische plek van waaruit de bisschop van Utrecht de Gelderse Vallei liet ontginnen en besturen. In de 12 de eeuw bouwde de bisschop op een lokale hoogte nabij dit kruispunt een Hof, waar de schouten of de Heren van Amersfoort zetelden. De nederzetting bij de bisschoppelijke Hof groeide in de loop van de 12 de eeuw met de komst van handels- en ambachtslieden en de boeren en inwoners van de wegkwijnende nederzetting Lisiduna (Oud Leusden). afbeelding 5, de natuurlijke Eemloop (blauw), enkele oude wegen (bruin), de mogelijke locaties van de voorde(s) (cirkels) en de tracés van beide stadsmuren (in rood) ingetekend op de (bij)kaart van Jacob van Deventer uit De lichtblauwe cirkel markeert de locatie van de Sint Joriskerk en daarmee ook de vermoedelijke locatie van de bisschoppelijke hof. De rode cirkel betreft het onderzoeksgebied. Amersfoort; voorde en nederzetting In de omgeving van het onderzoeksgebied lag aan het begin van de Late Middeleeuwen een boeren nederzetting met akkerland die uitgroeide tot de stad Amersfoort. De plek wordt in een oorkonde uit 1028 voor het eerst genoemd: akkerland te Amersfoirde. Die naam betekent voorde door de Amer, en duidt op een doorwaadbare plaats door de Amer, een oude naam voor de Eem. Hier kon men het natte, laag gelegen gebied goed oversteken: op deze plek komen de beken uit het oosten en zuidoosten samen en gaan als één stroom, de Eem, naar de voormalige Zuiderzee. In 1259 kreeg Amersfoort stadsrechten. Ter verdediging werd om de jonge stad een stadsmuur aangelegd en deze was omstreeks 1300 gereed. In deze stadsmuur, die het gebied binnen de Breestraat, Muurhuizen en Krankeleden straat omsloot, waren vier poorten aanwezig. Eén daarvan was de Roodentoorenpoort, gelegen aan het einde van de Langestraat, ter hoogte van de huidige Varkensmarkt. Deze poort leek sterk op de nog wel (deels) bestaande Kamperbinnenpoort en werd ook wel Utrechtsepoort genoemd, vanwege haar ligging aan de belangrijke route naar Utrecht. Vanuit deze poort liep een tweede belangrijke route naar het zuiden, naar Leusden en het rivierengebied (de huidige Arnhemseweg). Mogelijk bestond de Koestraat in deze tijd al, zeker niet als bewoonde straat, maar mogelijk wel als route of karrenpad. Het gebied waarin hij ligt was lange tijd onbebouwd (agrarisch) land buiten de (eerste) stadsmuur, waar overigens wél enkele boerderijen stonden.

9 De tweede stadsmuur De 14 de eeuw werd voor Amersfoort een periode van grote bloei en groei. Omstreeks 1380 groeide de stad uit haar ommuring en werd, aan de noordzijde van de stad, begonnen met de aanleg van een tweede stadsmuur. De zuidzijde van de stad moest zich lange tijd behelpen met een wal en doornenhaag, totdat de muur rond 1450 was voltooid. Een groot landelijk gebied kwam hiermee bínnen de stad te liggen en kreeg een (meer) stedelijk karakter. Ook een deel van de oude weg naar Leusden kwam binnen de stad te liggen. Dit deel (de huidige Arnhemsestraat) droeg de naam Slijkstraat (Slyckstraat) en voerde van de oude Roodentoorenpoort (die vanwege bouwvalligheid al snel werd afgebroken) naar de Slijkpoort in de tweede stadsmuur. Dit rechthoekige, torenachtige gebouw met een vooruitgeschoven versterking op de Singel, droeg aanvankelijk de naam Leusderpoort. De Slijkstraat en haar bijbehorende poort vormde een belangrijke toegangsweg tot de stad. De voornaamste (stedelijke) bebouwing in deze omgeving zal dan ook langs deze straat zijn ontstaan, met daarachter nog lange tijd open gebied. Met de bouw van de tweede stadsmuur kwam het gebied waar de Koestraat ligt binnen de stad te liggen. De belangrijkste bebouwing zal echter nog geruimte tijd voornamelijk langs de huidige Zuidsingel en Arnhemsestraat hebben gelegen. Het onderzoeksterrein hoorde waarschijnlijk dan ook bij de huizen aan de Zuidsingel (Het Singel). De Koestraat en de er haaks oplopende Koesteeg danken hun naam hoogstwaarschijnlijk aan een hier gelegen poort (de Koepoort), waardoor het vee vanuit de stadsboerderijen naar het buitengebied geleid werd. Hoewel van deze poort niets meer over is, is uit onder meer de transportregisters bekend dat er enkele doorgangen bestonden om van de (huidige) Zuidsingel in de Koestraat te komen. Na de stadsuitbreiding was de stad verdeeld in drie wijken (kwartieren). Roodentooren was één van deze wijken. In dit kwartier stonden circa 620 huizen. De Varkensmarkt viel binnen dit kwartier. De Varkensmarkt heette voorheen overigens Sint Joosten - plaats, naar de Sint Joostenkapel. In 1522 werd besloten dat de markt voor varkens, turfwagens en schapen van de Hof, Kamp of Sint Jansstraat, werd verplaatst naar deze Sint Joostenplaats. Hiervoor werd een nieuwe markt aangelegd, die hiermee Varkensmarkt gedoopt werd. Naast eerder genoemde zaken werd er vanaf dat moment tevens hout op deze markt verhandeld. Nadat het gebied rond de Koestraat binnen de tweede stadsmuur kwam te liggen, zal het (geleidelijk) haar landelijk karakter hebben verloren. De nabijgelegen Arnhemse - straat en haar bijbehorende poort vormde een belangrijke toegangsweg tot de stad. De directe omgeving zal dus onderhevig zijn geweest aan veranderingen op het gebied van woningbouw en vooral nijverheid. De oudste stadsplattegronden die van Amersfoort bekend zijn, laten ons zien hoe de stad er toen uitzag.

10 8 afbeelding 6, uitsnede uit de (hoofd-) kaart van Jacob van Deventer uit De pijl wijst naar de onderzoekslocatie. D E H I S T O R I S C H E O M G E V I N G afbeelding 7 (geheel rechts), uitsnede uit de kaart van Braun en Hogenberg uit De pijl wijst bij benadering naar de onderzoekslocatie. Historische kaarten De oudste kaart waarop het onderzoeks - gebied is afgebeeld, dateert uit 1560 en is gemaakt door Jacob van Deventer. Het wegenpatroon, de stadsmuren, de belangrijkste gebouwen en de poorten zijn nauwkeurig aangegeven. De kaart suggereert langs de Koestraat aaneengesloten bebouwing, maar de vraag is in hoeverre dit waarheidsgetrouw is. De kaart van Braun en Hogenberg uit 1588 is gedetailleerder van aard. Hier is een doorlopende rij gebouwen getekend vanaf de Varkensmarkt tot halverwege de noordzijde van de Koestraat; dus ook ter hoogte van het onderzoeksgebied. De zuidzijde van de Koestraat is op deze kaart nagenoeg onbebouwd weergegeven. Ten oosten van het onderzoeksgebied is een open terrein zichtbaar. Opvallend is echter dat er geen onderscheid wordt gemaakt in bebouwing langs de Singel en de Koestraat. De afgebeelde bebouwing kan dus best die aan de Singel zijn, met hun achtergevel aan de Koestraatzijde. de Koestraat is versnipperde bebouwing afgebeeld, met daartussen open terreinen waar hooibergen staan. Op deze kaart wordt voor het eerst duidelijk onderscheid gemaakt tussen bebouwing aan de Singel - waar ook versnipperde bebouwing is afgebeeld - en aan de noordzijde van de Koestraat. Ook tussen deze bebouwing ligt namelijk open terrein. Ter hoogte van het onderzoeksgebied - voor zover dat naar deze kaart te projecteren valt - ligt een open gebied met drie hooibergen, van de Koestraat gescheiden door een hekwerk. Zowel aan de oost- als westzijde staat bebouwing afgebeeld. Onduidelijk blijft wat hiervan binnen het onderzoeksgebied ligt. afbeelding 8, uitsnede uit de kaart van Blaeu uit De pijl wijst bij benadering naar de onderzoekslocatie. De plattegrond van Blaeu uit 1649 toont een andere situatie. Aan beide zijden van

11 Historische bronnen Aangezien uit de 18 de eeuw geen kaarten zijn overgeleverd, moet de reconstructie van het gebied geschieden aan de hand van andere historische gegevens, zoals de Blaffert (een huisgeldenregister uit de 18 de eeuw) en de transportregisters. De Blaffert geeft in 1755, geteld vanaf de hoek met de Varkensmarkt, vermelding van zeven eigenaren van percelen aan de Koeijsteeg, waarmee de huidige Koestraat wordt bedoeld. We weten echter niet of al deze percelen aan de noordzijde van de straat lagen, of dat er (en zo ja, hoeveel) ook percelen aan de zuidzijde zijn meegeteld. De Blaffert vermeldt wel een eigenaar van een perceel met een gebouw staande bij de Grootenhaegh. Hierna worden nog twee eigenaren vermeld; de bezitters van percelen aan de zuidzijde van de Koestraat? Het perceel Koestraat (met het onderzoeksgebied) heeft in de Blaffert nummer Hierbij staan (in 1755) de eigenaren Dirk en Weijmtjen Gerritsze van de Beek vermeld. Het perceel werd in 1761 door hen verkocht aan Evert Jansen Roelen en kwam achtereenvolgens in handen van Jonas Cohen (jaartal onbekend), Benjamin Cohen (jaartal onbekend) en het echtpaar (?) Harthoorn en Moesman (jaartal onbekend). Tabakskist (of tabaksschuur?) In een archiefstuk uit 1761 wordt melding gemaakt van een huis op de Cingel, met hof en tabakskist van 12 luiken daarachter in de Koeysteeg uijtkomende. 1 De beschrijving spreekt van een huis op de Singel, met op het achterterrein (dus aan de Koestraat) een tabakskist. In dergelijke houten bakken (met een bovenraam van geolied papier waar licht doorheen kon vallen) werd in het vroege voorjaar tabak gezaaid, die later als jonge plantjes werden gepoot in de tabaksplantages die zich veelal buiten de stad - en dan met name aan de oostzijde, langs de Hogeweg - bevonden. 2 Mogelijk wordt hier echter met de tabakskist een tabaksschuur bedoeld. In deze schuren werd de geoogste tabak te drogen gehangen. Deze schuren bevonden zich niet alleen bij de plantages, maar ook in de stad waaronder in de Koestraat. 3 Grutterij? Amateurhistoricus Van der Neut plaatst een grutmolen met grutterij op het perceel, ten tijde van de eigenaar Evert Jansen Roelen. 4 De grutmolen betrof rosmolen (op paardenkracht) waarmee boekweit tot grutten werd gebroken. Grutmolens werden vaak gecombineerd met een grutterij, een winkel waar kruidenierswaren en dranken werden verkocht. Waar Van der Neut zijn gegevens vandaan heeft blijft vooralsnog onduidelijk. Kadastrale kaarten Voor informatie van ná de 18 de eeuw kunnen we ons wenden tot de stadsplattegronden van Slits (1824) en Thomins (1846). Dit zijn de eerste kadasterkaarten van Amersfoort. Hierop is te zien dat de noordzijde van de Koestraat rond het onderzoeksgebied geheel doorlopend bebouwd is. Op het perceel Koestraat (E1758bis) stond een pakhuis dat eigendom was van mevrouw Harthoorn (weduwe Izak), een rentenierster. Zij is overigens níet de eigenaar van het huis aan de Singel, waar het de eeuwen ervoor bij hoorde. 9 D E H I S T O R I S C H E O M G E V I N G 1 - transportregisters inventarisnummer , 217 recto, acte nr Hulst, Stadsgerecht Amersfoort, verso 4 - mededeling archief Eemland

12 10 D E H I S T O R I S C H E O M G E V I N G afbeelding 9, uitsnede uit het kadastrale minuutplan van 1824, gemaakt door Slits. De kaart is in 1955 door Van der Neut ingekleurd en van de 18 de -eeuwse toponiemen voorzien. Het rode vak markeert de onderzoekslocatie. Op meer plaatsen in de Koestraat zijn (en werden in de periode daarna) meerdere percelen opgeknipt waarbij van één perceel tussen Singel en Koestraat twee percelen zijn gemaakt. Maar ook zijn percelen langs de koestraat gesplitst: zo waren de huidige huisnummer in 1832 nog één perceel, evenals de huidige nummers 8-10, en 16a/b Het is onduidelijk wanneer deze opdeling precies heeft plaatsgevonden, maar waarschijnlijk pas in de eerste helft van de 20 ste eeuw. Volgens het archief Eemland is het pakhuis rond 1916 afgebroken om plaats te maken voor de twee panden die voorafgaand aan het archeologisch onderzoek gesloopt zijn. panden mogen de gebroeders Cirkel niet ongenoemd blijven. Aan het eind van de 19 de eeuw betrok vrachtrijder Willem Cirkel met zijn vrouw en zijn bedrijf een pandje in de Koestraat (nr. A 255). Uit 1913 dateert de eerste kranten advertentie waarin hun zoon Roelof zijn jongere broer Hendrikus Johannes diensten voor verhuizingen en transport aanbieden. Het adres is op dat moment Koestraat 14 (blijkt hieruit dat de percelen al in 1913 zijn gesplitst?). Vanaf 1916 hanteren zij ook het adres Koestraat 16, nadat Roelof vanuit de Arnhemsestraat naar dit adres is verhuist. Zijn moeder, inmiddels weduwe, verhuist rond dezelfde tijd van nummer 14 naar Koestraat 31. De broers kunnen met twee panden hun zaak uitbreiden met de verhuur van opslagplaats voor inboedels, leveringen van berggrind en bergzand en met een sleepdienst voor ALLE voorkomende werken. De firma Gebr. Cirkel is vanaf dat moment ook bereikbaar onder het eigen telefoonnummer (473). In 1926 halen ze de krant met de eerste vrachtwagen in Amersfoort. In 1929, als het oude telefoonnummer wordt vervangen door een nieuwe (1197), voert broer Roelof inmiddels het verhuis-, transport- en sleepbedrijf aan de Koestraat en broer Hendrik het leveringsbedrijf voor zand en grind aan de Koesteeg 7 (telefoonnummer 1205). afbeelding 10, foto uit 1929 van de Gebroeders Cirkel met hun vrachtwagen in de Koestraat (bron: Archief Eemland) Gebroeders Cirkel - Expediteurs 5 Van de eigenaars en gebruikers van de 5 - bron: archief Eemland, krantenarchief

13 De archeologische omgeving Archeologische vindplaatsen In het Centraal informatiesysteem ARCHIS staan bínnen het onderzoeksgebied geen vindplaatsen of meldingen geregistreerd. In de directe omgeving van de Koestraat zijn de afgelopen jaren verscheidene archeologische onderzoeken uitgevoerd. Relevant voor dit onderzoek zijn: Amicitia (OM nrs & 26775) In 1999 en 2000 is onderzoek verricht onder het plein achter het voormalige Amicitiagebouw, aan de Stadsring. Op het terrein zijn akkerresten uit de 13 de en 14 de eeuw en bewoningssporen vanaf de 14 de eeuw aangetroffen. Er zijn aanwijzingen dat voor de bouw van de tweede stadsmuur al een aarden wal aanwezig was. De oudste baksteenbouw dateert uit de 19 de eeuw. Achter de Arnhemsepoortwal (OM nrs & 21154) Een opgraving aan datzelfde plein in de zomer van 2005 toont hetzelfde beeld. Een groot aantal sporen vormt het restant van een 14 de -eeuwse boerderij, die loodrecht op de Arnhemsestraat was gericht. Enkele noord-zuid en oost-west lopende greppels worden gezien als perceelsloten. Op het jonge dekzand lag een grijze laag, die geïnterpreteerd wordt als 13 de /14 de -eeuwse akkerlaag. Varkensmarkt (OM nr. 3577) Naast duidelijke (bewonings-)sporen vanaf de 13 de en 14 de eeuw zijn in 2001 spaarzame resten uit de 10 de en 11 de eeuw aangetroffen. Mogelijk was hier al bewoning in die tijd. Ook is de 16 de -eeuwse overkluizing van de Hellegracht gevonden. Koestraat (OM nr ) In 1995 heeft een kleinschalig archeologisch onderzoek plaatsgevonden ter hoogte van de huidige huisnummers Hierbij zijn bewoningssporen vanaf de 15 de eeuw aangetroffen, alsmede een 14 de -eeuwse overstromingslaag. Grote Haag (OM nr ) Diezelfde overstromingslaag is ook ten westen van het onderzoeksterrein aangetroffen bij de opgraving aan de Grote Haag. Paalgaten met 11 de -eeuws aardewerk vormen de resten van de vroegste bewoningsfase van dit terrein. Koesteeg 9 (OM nr ) De Koesteeg is een zijstraat van de Koestraat, en hier is begin 2008 een klein perceel onderzocht. De aangetroffen sporen zijn kenmerkend voor een onderzoek binnen de tweede stadsmuur van Amersfoort. De hier opgegraven akkerlaag, beerput, waterkelder en funderingen toonden het gebruik van het terrein van de 13 de eeuw tot heden aan. afbeelding 11, uitsnede uit de topografische kaart met daarop de locaties (blauw) van de archeologische onderzoeken in de omgeving van het onderzoeksgebied (rood) aangegeven (bron: ARCHIS). Verwachting Uit het voorafgaande kan afgeleid worden dat overal binnen het onderzoeksgebied archeologische resten kunnen voorkomen. Prehistorische sporen worden niet direct verwacht, maar kunnen ook niet geheel uitgesloten worden. Net als in de directe omgeving zullen hier wél bewoningssporen uit de Middeleeuwen voorkomen, spaarzaam vanaf de 10 de / 11 de eeuw (met name paal kuilen), duidelijker vanaf de 13 de / 14 de eeuw (paalkuilen, greppels, sloten en akkers). Deze resten zullen voornamelijk aan agrarisch gebruik gerelateerd zijn. Resten gerelateerd aan stedelijk gebruik kunnen vanaf de 15 de eeuw voorkomen (nadat het gebied door aanleg van de tweede stadsmuur binnen de stad kwam te liggen), maar dateren waarschijnlijk uit een latere periode, omdat uit onderzoek in de omgeving blijkt dat de verstedelijking in bepaalde delen van de stadsuitleg enkele eeuwen op zich laat wachten. 11 D E A R C H E O L O G I S C H E O M G E V I N G

14 Het onderzoek 12 H E T O N D E R Z O E K Onderzoeksdoel en onderzoeksvragen Het doel van het archeologisch onderzoek op de onderzoekslocatie was allereerst het documenteren van alle archeologische gegevens en het veiligstellen van al het aanwezige materiaal, om daarmee de informatie uit het bodem archief ter plaatse te behouden, wat van belang is voor kennis over het verleden. De onderzoeksvragen die hierbij centraal hebben gestaan, zijn: Zijn er binnen het onderzoeksgebied archeologische resten aanwezig en zo ja: wat is de aard, datering, omvang, gaafheid en conservering ervan? Welke periodes zijn binnen het onderzoeksgebied vertegenwoordigd, op welke manier en hoe verhouden deze zich tot de bekende aanwezige periodes in de regio? Zijn er op basis van de archeologische resten uitspraken te doen over de gebruiks- en bewoningsgeschiedenis van deze locatie en de gebuikers/bewoners (status, leefwijze, herkomst), eventueel gespecificeerd naar periode (fasering) en hoe verhoudt deze informatie zich tot gangbare theorieën en bekende bronnen, zoals historisch kaart materiaal en archiefstukken? Wat is de landschappelijke context van de aangetroffen resten en in hoeverre heeft deze een rol gespeeld bij het ontstaan en de ontwikkeling van het cultuurlandschap? Is er op basis van de resultaten een aanpassing of nadere invulling van de archeologische verwachting voor de omgeving van het onderzoeksgebied te maken? Ook zijn bij dit onderzoek enkele locatie - gebonden, specifieke vragen gesteld: Is archeologisch zichtbaar of, en hoe de aanleg van de tweede stadsmuur van invloed is geweest op bovengenoemd gebruik? Wat kan er gezegd worden over de oude percelering van het terrein? Zijn er bijvoorbeeld (perceels)sloten aangetroffen die loodrecht op de Koestraat liggen? Zo ja, naar welke zijde wateren deze af? Wellicht richting de oude Hellegracht? Onduidelijk is of het perceel aan de Koestraat gezien moet worden als achterterrein van bebouwing aan de Zuidsingel, of andersom. Wat is hier op basis van de archeologische resten over te zeggen? Zijn er resten van de genoemde tabakskist aangetroffen en zo ja: wat is de omvang en datering daarvan, en betreft het mogelijk een tabaksschuur? Onduidelijk is of op het perceel aan de Koestraat een grutmolen en/of grutterij is geweest. Wat is hier op basis van de archeologische resten over te zeggen? Werkwijze Bij een archeologisch onderzoek wordt niet zo maar in het wilde-weg gegraven om te kijken wat er zit. Ieder onderzoek wordt volgens een vaste werkwijze uitgevoerd, waarbij rekening wordt gehouden met regels en eisen vanuit wetenschappelijk oogpunt, veiligheid en kwaliteit. De gehanteerde werkwijze wordt hier in het kort beschreven. Werkputten, vlakken en profielen Middels werkputten, de (bij voorkeur) rechthoekige ontgravingen, wordt het terrein

15 onderzocht. In principe wordt gestopt met het vlaksgewijs verdiepen op het niveau (het vlak ) waar archeo logische sporen zichtbaar worden. Na documentatie van de zichtbare sporen en aangetroffen vondsten, wordt verder verdiept naar het volgende vlak of tot alle sporen verdwenen zijn. Ook de wanden van de werkputten, de profielen, worden gedocumenteerd. Deze leveren informatie over de bodemopbouw en gelaagdheid van het terrein. Sporen, vondsten en monsters Archeologische resten omvatten sporen en vondsten. Sporen zijn ontstaan door bodemverstorende (menselijke) activiteiten in het verleden, vondsten zijn de materiële resten die zijn achtergebleven. Nadat een spoor is gedocumenteerd (foto, tekening, inmeting), wordt er een coupe (dwarsdoorsnede) doorheen gezet, om de diepte, gelaagdheid en vorm vast te stellen. De vondsten die bij het aanleggen, opschaven en couperen worden gedaan, worden per spoor verzameld en geadministreerd. Van de inhoud van bepaalde sporen kunnen voor nader, specifiek onderzoek allerhande typen monsters (bijvoorbeeld botanisch, zoölogisch, pollen of 14 C) worden genomen. Documentatie Ter documentatie van de sporen, vondsten en gegevens worden opnames, tekeningen en beschrijvingen gemaakt. Vlakken, profielen en coupes worden op schaal getekend op watervaste film met millimeter raster en gefotografeerd (dia s en digitaal). Alle relevante gegevens worden geadministreerd op lijsten en formulieren. Per dag wordt een logboek bijgehouden dat samen met alle documentatie in een map, het protocolboek, wordt bewaard. Verwerking van gegevens en vondsten Direct na de opgraving worden de vondsten gereinigd en gedetermineerd, de opgravings gegevens gedigitaliseerd en gearchiveerd. Tijdens een evaluatie - gesprek wordt besloten welke sporen nader uitgewerkt moeten worden, en welke vondsten door specialisten nader bekeken moeten worden. Uitwerking en analyse Tijdens de uitwerkingsfase worden de sporen geanalyseerd en in structuren gegroepeerd. Het vondstmateriaal uit een spoor geeft aanwijzingen voor de datering en functie ervan. Door de informatie uit het archeologisch onderzoek te combineren met historische gegevens ontstaat een beeld van de geschiedenis van de onderzochte locatie. 13 H E T O N D E R Z O E K

16 Het resultaat 14 H E T R E S U L T A A T afbeelding 12, uitsnede uit de topografische kaart met de ligging van de twee werkputten (in rood) binnen het plangebied (oranje). Uitvoering Tijdens het onderzoek is besloten het terrein in twee delen te onderzoeken. Het onderzoeksgebied was groot genoeg om twee werkputten aan te leggen. De nagenoeg vierkante werkputten grensden direct aan elkaar en besloegen ieder circa 50% van het onderzoeksgebied. Uit veiligheids overwegingen is besloten circa 1,5 m uit de bestaande bouw te blijven. De werkputten waren 6 bij 6 m (WP1) en 6 bij 8 m (WP2) groot. In beide gevallen is slechts één enkel vlak aangelegd, op de overgang van de bovengrond naar het onderliggende dekzand. Op een hoger niveau was geen onderscheid tussen de verschillende sporen zichtbaar. De gemiddelde hoogte van het vlak lag tussen de 1.75 en 2.00 m. boven NAP, ongeveer 80 cm onder het straatniveau. In het vlak waren veel subrecente sporen aanwezig, waardoor oudere sporen mogelijk vergraven waren. Naast het bestuderen van de oudere sporen is er daarom ook veel aandacht besteed aan het bestuderen van de profielen. Er zijn drie profielen gedocumenteerd: het zuidprofiel van WP1 en 2 en het noord- en westprofiel van WP2. Het noordprofiel van WP1 was te zwaar verstoord door de aanwezigheid van een grespijp in het profiel, het westprofiel door instorten tijdens de aanleg. Het oostprofiel bestond uit een recente fundering. afbeelding 13, het terrein ten tijde van het archeologisch onderzoek. Goed zichtbaar is hoe dicht de archeologische resten onder straatniveau liggen.

17 Bodemopbouw De bodem binnen het onderzoeksgebied toonde een vrij uniforme opbouw. Toplaag recent De toplaag bestond uit een pakket van donkergrijs / -bruin vuil zand met wat puinresten, met daarop een laagje schoon geel vulzand. De enige zichtbare ingravingen, waren die van de funderingen (straatzijde) en van recente kabels / leidingen (deels nog aanwezig). De overige funderingen van de recentelijk gesloopte panden waren nog aanwezig, aangezien deze (deels) nog bij de aangrenzende bouw hoorde afbeelding 14, een deel van het noordwestprofiel met daarin zichtbaar de recente toplaag (1), de ophogingslaag (2), de cultuurlaag (3) met daaronder het jonge dekzand (4). 15 H E T R E S U L T A A T Ophogingen en ingravingen Onder de toplaag bevond zich een pakket dat als ophoging kan worden geïnterpreteerd. Hierin bevonden zich verscheidene recente ingravingen, die qua kleur en samenstelling verschilden, maar overduidelijk (sub)recent van aard waren. Leem- en mortelband In het noordprofiel van WP2 was een dun leembandje zichtbaar aan de onderkant van dit pakket. De betekenis ervan is onduidelijk. Mogelijk is het het restant van een vloerniveau. Onder een groot deel van het leembandje lag een mortelband, mogelijk een restant van een uitgebroken fundering. 4 Cultuurlaag Onderin het profiel is een circa cm dikke laag grijs los zand aanwezig, met daarin vele fragmenten aardewerk en kleine houtskoolspikkels. Deze laag wordt geïnterpreteerd als een 13 de - of 14 de -eeuwse cultuurlaag of akker, die ook al op meerdere plaatsen in de omgeving is aangetroffen. Dekzanden Het onderliggende, witgele-gele zand betreft jong dekzand (I of II?), dat in het oosten van de opgraving op een diepte van circa afbeelding 15, schematische weergave van het noordwestprofiel en de aangetroffen bodemopbouw met in bruintinten de ophogingslagen, in grijs de cultuurlaag, in geel het dekzand met onderin een venig laagje (bruin).

18 16 H E T R E S U L T A A T afbeelding 16, tussen het jonge (1) en het oude dekzand (3) bevindt zich een dunne veenband (2). Ten behoeve van pollenonderzoek is een metalen monsterbak in het profiel geslagen van waaruit naderhand drie pollenmonsters zijn genomen (rode stippen). 1,90 m en in het westen op een diepte van circa 2,10 m boven NAP is aangetroffen. Op enkele plekken is tijdens het couperen van sporen en het aanleggen van de profielen op een diepte van circa 1,30 m boven NAP een circa cm dik, donkerbruin veenbandje zichtbaar (vermoedelijk Bølling) met daaronder wat harder, geelblauw zand: het oude dekzand. Bølling of Allerød? Het veenbandje is bemonsterd om aan de hand van het stuifmeel (pollen) nader te onderzoeken of de laag inderdaad afkomstig is uit het Bølling. Uit de profielbak zijn drie pollenmonsters genomen: één bovenuit het veen, waar het compact zwarbruin is, één onderuit het veen, waar het bruiner en zandiger is, en één uit het donkerbruine zand nét onder het veen. Ondanks dat de monsters weinig en slecht geconserveerde pollen bevatte, kon vastgesteld worden dat het veenpakket afkomstig is uit het Laat- Glaciaal, waarbij het diepste monster een steppe/toendra vegetatie laat zien met wat berk en het mosplantje Selaginella, passend bij het Vroeg-Bølling. Het middelste monster laat vooral berk zien en nog weinig den, een beeld dat past bij de beginfase van het Allerød. Het bovenste monster laat een vegetatie bestaande uit dennenbos zien en is hiermee te plaatsen in de Pinus-fase uit het Allerød, waarin veel veen is gevormd. 6 Sporen en structuren In het vlak en de profielen is een groot aantal sporen aangetroffen. Behalve de voorgenoemde lagen en ingravingen zijn funderingen, een bakstenen waterput, een plavuizen keldervloertje en een bakstenen beerput aangetroffen. Al deze sporen zijn aan de hand van hun vorm, vulling, bijbehorend vondstmateriaal en onderlinge ligging, zo goed mogelijk op functie en datering beoordeeld. Door de resten te combineren en in periodes te groeperen, ontstaat een beeld van de gebruiks- en bewonings geschiedenis van het perceel. Vanaf de 13 de eeuw zijn daarin de volgende vier gebruiksfasen te onderscheiden: afbeelding 17, overzicht van alle aangetroffen sporen met de sloot in grijs, de cultuurlaag in licht bruin, het dierengraf in geel, de paalkuilen in donker bruin, de kuilen in groen en de recente verstoringen in donker grijs. 6 - Van der Linden, 2009

19 afbeelding 18, overzicht van de 13 de - en 14 de -eeuwse sporen behorende bij de eerste gebruiksfase met de sloot in grijs, de culuurlaag in licht bruin, de kuilen in groen, de paalkuilen in bruin en het dierengraf in geel. 17 H E T R E S U L T A A T Gebruiksfase 1: agrarisch gebruik De oudste sporen van menselijk handelen zijn een sloot (of greppel) en de genoemde cultuurlaag. Ze vormen samen de resten van de eerste gebruiksfase van het terrein. Sloot of greppel Aan de noordzijde van werkput 2 is een noordoost-zuidwest lopende sloot of greppel aangetroffen. De donkere vulling was afgedekt door de cultuurlaag, de greppel is dus ouder. Hoe oud, is niet duidelijk; er zijn geen vondsten in het spoor aangetroffen. De sloot heeft dezelfde richtging heeft als de Koesteeg, maar sluit verder nergens aan bestaande percelering. Cultuurlaag De over het gehele terrein aanwezige cultuurlaag betrof een 20 tot 45 cm dik pakket grijs los zand met daarin kleine houtskoolspikkels en fragmenten aardewerk uit de 13 de en 14 de eeuw. Op een aantal plekken langs de grillige onderzijde waren nog duidelijk spitsporen zichtbaar, wat wijst op verspitting en / of verploeging. Gezien de bodemvorming die heeft plaatsgevonden (in het onderliggende zand was een circa 10 cm dikke inspoelingslaag zichtbaar) heeft de laag lange tijd nabij of aan het toenmalige oppervlak gelegen. Akker? Om vast te stellen of de cultuurlaag werkelijk een akkerlaag is - zoals werd vermoed - zijn hieruit drie pollen monsters genomen en één uit de grond daaronder, ter vergelijking. Ze bevatte alle vier een mengsel van goed en slecht geconserveerd pollen en lijken veel op elkaar. Er zijn voornamelijk pollen van rogge (Secale cereale), van een gerst/tarwe-type (Hordeum/Triticum) en van een graan-type afbeelding 19, uitsnede uit de topografische kaart met daarop het onderzoeksgebied (in rood), de richting van de sloot (in blauw) en de richting van de Koestraat (in oranje).

20 18 H E T R E S U L T A A T afbeelding 20, bemonstering van de cultuurlaag ten behoeve van pollenonderzoek. (Cerealia) aangetroffen. In alle monsters uit de akkerlaag is korenbloem (Centaurea cyanus) gevonden. Korenbloem is van oorsprong een steppeplant die pas vanaf de Middeleeuwen als akkeronkruid in ons land voorkomt. Naast korenbloem zijn in het hele profiel akkeronkruiden en graslandplanten gevonden. Ook zijn er relatief veel pollen van de heidefamilie (Ericaceae) aanwezig. Dit kan wijzen op bemesting met heideplaggen of heidestrooisel. Opvallend is de vondst van het mosplantje Selaginella in het middelste monster. Dit wijst erop dat de laag is verspit of geploegd waarbij de ondergrond (het jonge dekzand uit het Pleniglaciaal/Laat-Glaciaal, met daarin sporen van het plantje) is aangesneden. Mogelijk zijn de pollen van de heidefamilie daarbij ook omhoog geploegd; tegen het einde van de laatste ijstijd was er namelijk veel heidevegetatie. Overige sporen Het terrein is gedurende deze gebruiksfase niet helemaal leeg gebleven. Her en der binnen het onderzoeksgebied zijn wat ingravingen aangetroffen die (op basis van aangetroffen aardewerk en doorsnijdingen) ook uit deze eerste gebruiksfase dateren. Op het middenterrein lagen twee paalkuilen en in de zuidhoek is een stuk van een lange kuil (of greppeltje) gevonden. Aan de westzijde van het terrein lag een andere, rechthoekige kuil. Dierengraf Daarnaast lijkt een dierengraf op basis van latere doorsnijdingen ook in deze periode geplaatst te kunnen worden. Analyse van het botmateriaal wees uit dat er een schaap van 6 tot 8 maanden oud was begraven. Datering en interpretatie gebruiksfase 1 De sloot en de cultuurlaag vormen de oudste resten uit het onderzoeksgebied. De sloot is daarbij het oudst, maar zelf niet goed te dateren. Pollenonderzoek gaf aan dat de cultuurlaag inderdaad een akker is, waarop met name - maar niet uitsluitend - rogge is verbouwd. De vondsten uit deze laag bestaan geheel uit 13 de - en14 de - eeuws aardewerk. De laag wordt derhalve geïnterpreteerd als restant van een akker, uit de 13 de en 14 de eeuw. De sloot betreft mogelijk een ontginningssloot. Ze duiden samen op agrarisch gebruik van dit gebied, net buiten de jonge stad. afbeelding 21 en 22, het dierengraf.