Erfgoed rond en op het water

Transcriptie

1

2 Erfgoed rond en op het water Strandvisserij, IJslandvaart, scheepsbouw en binnenvaart Inleiding Klassieke indeling van een schipperswoniang in het achteronder. Watererfgoed is een vlag die vele ladingen dekt. Vaartuigen, visserij, havens, kanalen, dokken, kranen, watertorens, sluizen, vuurtorens, watertradities, recreatie, waterkunst Dit nummer laat kennismaken met twee bijzondere musea die interessante verzamelingen nat en droog erfgoed koesteren en tonen. Het NAVIGO-Nationaal Visserijmuseum, annex een vissershuisje en een visserscafé, ligt midden in het dorpscentrum van Oostduinkerke. Onmiddellijke blikvanger in het museum is het gerestaureerde kustvissersvaartuig OD.1 Martha, laureaat van de Monumentenprijs 2011 voor West-Vlaanderen, waarrond de geschiedenis van de Vlaamse zee- en kustvisserij is gepresenteerd. Voor dit nummer selecteerde Openbaar Kunstbezit Vlaanderen uit de rijke en gevarieerde museumcollectie de boeiende historie van de strandvisserij, die veel meer te bieden heeft dan de bekende Oostduinkerkse paardenvissers. En er is het verhaal vol heroïek en doffe ellende van de IJslandvaart. Het Nationaal Visserijmuseum heet sinds september 2011 NAVIGO-Nationaal Visserijmuseum. Het letterwoord betekent in het Latijn ik vaar en staat symbool voor de nieuwe, dynamische koers die het museum wil uittekenen, ook op internationaal vlak en in samenwerking met andere maritieme musea wereldwijd. Het Scheepvaartmuseum Baasrode is de tweede aanlegplaats van dit nummer. Dankzij de prima ligging aan de Schelde kon Baasrode zich eeuwen geleden ontwikkelen tot een haven. Zeker vanaf de zestiende eeuw was er een scheepswerf actief. Tot diep in de twintigste eeuw was het een belangrijke nijverheid in het dorp, met Van Praet-Dansaert en Van Damme als belangrijkste scheepswerven die ook het langst hebben overleefd. Nadat in 1986 een einde kwam aan de scheepsbouw in Baasrode kocht het provinciebestuur Oost-Vlaanderen de hele site en bouwde ze, samen met de stad Dendermonde en een aantal enthousiaste vrijwilligers, uit tot een erfgoedsite voor varend erfgoed. Honderden vaartuigen lieten de Baasroodse werven doorheen de eeuwen van stapel lopen: grote koopvaardijschepen en zeewaardige zeilschepen, otters en westerlingen, pleiten en heemers, gaffel- en Brabantse schuiten, Walenschepen en Willebroekse boten Speciale aandacht gaat in dit nummer naar drie types: de Baasroodse botter, de baquet van Charleroi en als laatste de spits. Inhoud 2 Strandvisserij 16 Naer Iseland, naer Iseland, naer Iseland toe 26 De binnenvaart in Vlaanderen 40 Praktisch Watererfgoed 1

3 Strandvisserij Het eeuwige spel van eb en vloed Lang voor er havens bestonden en vaartuigen in de kustwateren of op volle zee verschenen, viste men op het strand. Het wisselende spel van eb en vloed maakte diverse vormen van strandvisserij mogelijk. Men gebruikte primitieve middelen om in de eigen levensbehoeften te voorzien. De Romeinse kroniekschrijver Plinius geeft een beeld van de Lage Landen aan de zee: Daar overstroomt de zee tweemaal daags een onmetelijk gebied, zodat men bij deze eeuwige strijd der natuur twijfelt, of die streek tot het vasteland of tot de zee behoort. Er woont een armzalig volk in hutten op heuvels en duinen die ze ter hoogte van de vloed opwerpen. Als het water opkomt zou men denken dat het vaartuigen zijn, maar is de zee teruggetrokken dan liggen de woonsten op het strand. In de nabijheid van hun hutten maken zij jacht op vissen die met de zee aftrekken. Van zeewier en biezen draaien ze een soort garen waarmee ze netten voor de visvangst vlechten. Deze primitieve vistuigen liggen aan de basis van de diverse strandvisserijmethoden die de kustbewoners generatieslang beoefenden. Het NAVIGO-Nationaal Visserijmuseum in Oostduinkerke laat zowel de passieve als de actieve strandvisserij ontdekken. passieve visserij Bij passieve visserij plaatste men diverse vistuigen vast op het strand. Met het terugvloeien van het zeewater raakten de vissen in de mazen van de netten verstrikt. De karte is een van de vaste vistuigen. De strandvissers plaatsten ze begin maart, bij het laagste getij of springtij, op de zeewaartse helling van Strandvisserij te Oostduinkerke navigo nationaal 2 Watererfgoed.

4 Paardenvissers op het strand, Edgard Farasyn Watererfgoed 3

5 4 Watererfgoed

6 Twee strandvissers zetten een karte uit op het strand Visser op het strand met rugkorf en spade bij een Pannepot met de naam Louise die aangemeerd ligt op het strand de verst bereikbare bank. De staken, die in het natte zand werden gedreven, waren de bevestigingpunten voor het kartenet. Zolang de vangst gunstig was bleef het vistuig staan. In juli en augustus haalde men de netten weg voordat de kwallen ze zouden doen scheuren. In het najaar werd het vistuig terug opgesteld, zo lang het weer gunstig bleef. Zelfs tijdens zachte winters kon het vissen met de karte doorgaan. De vangsten bestonden hoofdzakelijk uit garnaal (maar dan wel grote exemplaren), schar en wijting. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam hier nog haring en sprot bij. De strandvissers gebruikten ook staande en vlottende haringnetten. Het staande werd rechtop gehouden door twee staken. Door de bovenpees die met vlotters was uitgerust kwam het drijvend haringnet met de vloed mee omhoog. Het vistuig kwam dus, net zoals het staande haringnet, rechtop te staan. Het drijvende haringnet was dubbel zo hoog als het staande. Haringen zwommen zich zowel in de staande als in de drijvende netten vast. Pas wanneer het water voldoende gezakt was, kon de visser het net bereiken. Ondertussen waren wel al meeuwen met een deel van de vangst gaan vliegen. Het drijvend haringnet daarentegen zakte samen met het water. De meeuwen konden dus niet zo gemakkelijk bij de haring komen. Door de dubbele hoogte werd er ook meer haring gevangen. Tongnetten legde men over het algemeen in april, mei en augustus en ook wel in oktober en november. Ze werden bij laag tij op de zeewaartse helling van een zandbank ingegraven met de opening naar het strand toe. Men moest het wisselend spel van de getijden met de verschillende waterstanden wel goed opvolgen. Zoniet zou het kunnen gebeuren dat de netten niet meer droogvielen. Het warrelnet bestond uit drie netstukken. De twee buitenste netten hadden grotere mazen dan het net dat er tussenin zat. Het was over het algemeen één meter hoog en twintig meter lang. De vis zwom door de grote mazen van een van de buitenste netten en botste tegen het binnenste net dat kleinere mazen had. Door de paniekbewegingen raakte de vis verstrikt. Bij eb kwam de visser de vangst ophalen. Zowel op de Vlaamse, de Nederlandse als op de Frans-Vlaamse stranden plaatsten strandvissers ook stelnetten. Rechtop gehouden door palen, werden ze in een boog opgesteld met de open zijde naar het strand toegekeerd. Wanneer het water steeg kwam het net onder te staan. Platvissen die met het vloeiende water terug naar zee zwommen werden door de stelnetten de weg versperd. Deze platvissen groeven zich in het natte zand in waar de visser ze weggehaalde. Tot enkele jaren vóór de Tweede Wereldoorlog werden nog perken of stelnetten opgesteld op het strand van De Panne. Er werden ook geaasde lijnen in het zand ingegraven, in de volksmond het kordeelleggen genaamd. Het kordeel was 55 meter lang met op gelijke afstand zijlijnen of keisters van 41 cm. Aan het uiteinde van de keister zat een haak vast. Op de haken werd een stukje aasworm gestoken. Als aas gebruikte men strandpieren, opgedolven met behulp van een aasspade. Zodra het kordeel droog lag, haalde de visser de vangst van de haak. Met het kordeel werden zowel platvis als rondvis gevangen. Vanaf oktober tot december konden er gullen (jonge kabeljauwen) aan de haken vastzitten.. Watererfgoed 5

7 kruien Bij actieve visserij worden de netten geduwd of getrokken. Oudere mannen die niet meer op zee voeren, kleine duneboertjes en niet-beroepsvissers trokken met het steeknet naar zee, of beoefenden een andere vorm van strandvisserij. Maar veelal waren het vrouwen die garnaal gingen kruien terwijl hun man, soms maandenlang, de zee beploegde. Op deze wijze konden ze een centje bijverdienen. De steeknetvisserij is een zeer oude vorm van strandvisserij. Bij het vissen met het steeknet duwt de visser(in) het net voor zich uit. Hierbij stond hij of zij vaak tot aan het middel in het water. Het net was vastgebonden aan een horizontale houten lat, de schee, en aan de dromstok of houten steel waarmee het vistuig door het water werd geduwd. Het kruien begon zodra de watertemperatuur dit toeliet. Meestal was dit vanaf maart of april. Men viste van één uur vóór tot één uur na laagwater. De vrouwen waren dik aangekleed. Ze droegen een oud kostuum van hun echtgenoot met daaronder versleten oude dekens die ze rond het lichaam wikkelden. Sommigen trokken tot drie mannenbroeken aan. Het bovenlijf hield men zoveel mogelijk droog. Er werd er vooral goed op gelet dat de ellebogen niet nat werden. Zolang de natte gedeelten van het lichaam onder water bleven was er geen temperatuurverschil en bestond er geen gevaar voor koude rillingen. Men was steeds tevreden als men na het kruien met een schone vangst naar huis kon waar men de klamme natte boel kon uittrekken. Na het kruien, het kuisen en het koken, werd met verse garnaal geleurd. Zowel mensen van het dorp als toeristen waren zot van onze garnaal, vertelde een oude kruister. De porties werden uitgeschept met een kappertje, dat was een klein bierglas. Wanneer de kappertjes aan rijke madammen verkocht werden durfden we wel eens onze duim in het glas houden. Bij gewone vertrouwde dorpelingen deden we dit niet, dan liep ons kappertje soms een heel klein beetje over. Garnaalkruier met steeknet 6 Watererfgoed.

8 Vissersfamilie verdient bij met zonneterras Vrouwen met een viskar en voorzien van een weegschaal verkopen de visvangst langs de kade te Oostende, rond 1955 Watererfgoed 7

9 8 Watererfgoed

10 Watererfgoed 9

11 10 Watererfgoed

12 vorige pagina: Paardenvissers in zee, Edgard Farasyn VISserijmuseum Paardenvissers vissend met de schee Paardenvissers terug thuis Het lossen van vis voor vervoer met goederentrein paardenvissers Al worden paardenvissers en Oostduinkerke altijd in één adem genaamd, toch werd er overal langs onze kust met paarden gevist en ook in Noord- Frankrijk, Zuid-Engeland, Duitsland en Nederland. Het paardenvissen heeft het langst standgehouden aan de Vlaamse Westkust. Na de Eerste Wereldoorlog gebruikte men voor de garnaalvisserij ook muildieren, die men voor weinig geld kon aankopen uit de geallieerde legerstocks. Een muil was taai en volhardend en was minder veeleisend wat zijn voedsel betrof. Een paard was veel duurder. Een muil had af en toe wel zijn kuren. Zijn afkomst getrouw kon hij wel eens koppig zijn en na een sleep weigeren om terug in zee te gaan. Het waren vroeger voornamelijk duinboertjes en zelfstandige handelaars die met hun paard of muil gingen vissen. Deze activiteit was een rendabele nevenactiviteit, hoewel men er nooit rijk van werd. Garnaal, gevangen door paardenvissers en kleine bootjes in de kustwateren, werden voor een groot deel aan plaatselijke handelaars verkocht. Te De Panne was dit Henri Calcoen, te Oostduinkerke Jan Velghe en brugemeester Brasinne. De garnalen werden grondig gekeurd bij de aanbieding. Soms moest de levering nog eens gezeefd worden omdat er volgens de opkoper te veel kleine garnaal in de vangst stak. De betaling gebeurde na de verkoop. Bij groot aanbod bracht Brasinne vrijwel dagelijks de garnalen naar Duinkerke waar ze per trein naar Parijs werden vervoerd. Oostduinkerkse garnaalvissers kregen soms te horen dat de garnalen die te koop waren aangeboden op de markt te Parijs geen geld gingen. Misnoegd trokken de vissers naar huis: t Zal geen waar meer zijn, wij gaan met onze garnalen naar De Panne! Maar daar was het al niet veel beter.. Watererfgoed 11

13 Na de Eerste Wereldoorlog was het kusttoerisme nog een magere bedoening. Tijdens de schoolvakantie zag men wat zonnezotten zoals die eerste toeristen door het plaatselijk vissersvolk genoemd werden. Een schril contrast vormde de witte kledij en de witte gelaatskleur van die eerste toeristen met de bruingebrande gezichten en de donker gelapte kledij van de vissers. Vanaf de jaren 1930 raakten de oude muildieren versleten. Men zag geen bestaan meer en velen gaven er de brui aan. Vissers die actief bleven schakelden over op het paard. Na de Tweede Wereldoorlog nam het aantal paardenvissers voortdurend af. In De Panne, Nieuwpoort en Lombardsijde verdween de garnaalvisserij te paard rond 1960, in Koksijde in Het brede strand van Oostduinkerke vormt een ideale voedingsbodem voor garnaal die leeft tussen de banken in ondiepe kellen. Het vissen wordt niet gehinderd door golfbrekers. Beide elementen hebben ertoe geleid dat deze vorm van strandvisserij het langst op het strand van Oostduinkerke heeft standgehouden. Vandaag houdt enkel nog een groep Oostduinkerkse paardenvissers de eeuwenoude traditie overeind. Kunstschilder, waarschijnlijk Karel de Kandelaere, schildert een paardenvisser 12 Watererfgoed

14 illegale kust- en strandvisserij Bezorgdheid over het visbestand en beperkingen op de visvangst zijn geen recente fenomenen. Al in 1393 vaardigde Filips de Stoute een ordonnantie uit over de kustvisserij. Hij stelde vast dat vissers, wonende tussen Sluis en Grevelingegen, sedert enige tijd tresmaillers en ebbezetters gebruikten. Het waren netten met zeer dichte mazen die ook de kleine vissen doodden, zodat het visbestand in gevaar kwam. De hertog gebood dat de vissers gebruik moesten maken van netten gelijkaardig aan deze van de haringvisserij. In 1394 was het verboden om nog met een sleepnet in zee te gaan. Dit blijkt uit een rekening van de baljuw van de stad en de kasselrij Veurne. Onder de boeten ontvangen te Adinkerke leest men dat Pieter Roene drie pond moet betalen voor visvangst in zee met een sleepnet. Ook Keizer Karel verbood in 1539 het vissen met sleepnetten. In 1545 wordt men iets soepeler want dan mag men vissen met netten met een school van minimum 5 zeelieden duimen breedte, in onze taal een school van 7 cm. Daar valt uiteraard geen garnaal mee te vangen. In 1614 wordt deze bepaling bekrachtigd en de visserij en de strandvisserij blijft aan deze wetgeving onderworpen tot Vanaf dan mocht gedurende de zomerperiode van Sint-Jan tot Sint-Baafs (van 24 juni tot 31 augustus) gevist worden met netten met een zijde van de mazen van dry en alf gemeene zeelieden duymen of 4,9 cm. Buiten de zomertijd bleef het plakkaat van 1614 van kracht. Het spreekt voor zich dat zelfs met netten met een school van 4,9 cm. geen garnaal te vangen viel. De strandvisserij werd illegaal bedreven en we zien dat de overheid het nodig achtte de burgers van tijd tot tijd aan de geldende wetgeving te herinneren. Zo wordt op 17 februari 1727 het plakkaat van 15 oktober 1614 opnieuw afgekondigd. In een verordening van het Brugse Vrije van 15 januari 1752 over het strandvissen wordt het plakkaat van 12 maart 1616 vernieuwd. In 1785 gebruikt keizer Jozef II de plakkaten van 1539, van 1614 en de ordonnantie van het Brugse Vrije om een regeling voor de zeevisserij op punt te stellen. Als gevolg van deze ordonnantie was de standvisserij volledig onmogelijk. Inbreuken op de reglementering werden streng bestraft. Bij een eerste overtreding speelde men boot, paard en netten kwijt en moest men een boete betalen van 30 gulden. Wanneer men een tweede keer betrapt werd, kon men tien jaar opgesloten worden. Deze straffen waren duidelijk afgeleid uit de maatregelen uitgevaardigd door Keizer Karel, straffen die toen echter nog wat strenger waren. Daar vinden we: bij een eerste overtreding een boete van 30 Carolusgulden en verbeurte van schepen, paarden en netten en bij een tweede overtreding een verbanning van 10 jaar uit het Graafschap. Gelukkig voor onze kustbevolking kwam er vrijwel onmiddellijk een grote versoepeling. Eén maand na het bekendmaken van de ordonnantie van Jozef II verscheen er een schrijven van het hof van Brussel gericht aan de magistraten van Oostende, Nieuwpoort en Blankenberge waarin te lezen stond dat de garnaalvangst aan de kust toegelaten werd doch niet met sleepnetten. Pas na de tweede bezetting van de Fransen in 1784 vervalt de oude wetgeving op de strandvisserij. Er mogen terug sleepnetten gebruikt worden en de garnaalvisserij te paard wordt hierdoor wettelijk. We kunnen dus besluiten dat de strandvisserij en de garnaalvisserij te paard in het verleden meer in illegaal dan legaal bedreven werd.. Watererfgoed 13

15 14 Watererfgoed martha in het museum De OD.1 Martha, gebouwd in 1942 op een werf in Oostende, is een houten kustvissersvaartuig. Het haringseizoen startte begin oktober en duurde tot begin december. Daarna, tot einde februari, volgde het sprotseizoen. Tijdens de zomermaanden vitte men op garnaal en diverse platvissoorten. Bij deze verschillende vangsten gebruikten de vissers aangepaste netten: drijfnetten, stroopnetten, bordennetten en plankennetten. Aan de haringvisserij kwam een einde in de eerste helft van de jaren Ook de sprotvisserij ging in dezelfde jaren teniet. Sprot verdween uit onze wateren. De Martha werd in 1962 als vissersvaartuig geschrapt en deed dienst als sleepboot. In 1974 kreeg het schip een plaats op het binnenplein van het Nationaal Visserijmuseum in Oostduinkerke. Jarenlang op het droge liggen in openlucht is niet ideaal voor het vaartuig, dat ondertussen als monument is beschermd. Na een grondige restauratie kreeg de Martha een centrale plaats in het vernieuwde museum. Het vaartuig geniet nu van optimale klimatologische bewaringsomstandigheden en speelt de hoofdrol in het museale verhaal van de historische kustvisserij. De bezoeker kan op drie niveaus rond, onder en boven de Martha wandelen. Op het middelste niveau, het gelijkvloers, is het schip de kapstok om het verhaal van de strand-, kust- en zeevisserij te vertellen. Op het laagste niveau, in de kelder, ontdekt men het leven onder de waterlijn: in grote zeewateraquariums zwemmen de belangrijkste Noordzeevissen. Het hoogste niveau, waar men de masten en tuigage van de Martha optimaal kan ervaren, laat kennismaken met de verwerking en consumptie van de visvangst.

16 Onder de waterlijn B.ad De verwerking en consumptie van de visvangst B.ad Kust- en zeevisserij B.ad OD.1 Martha, laureaat Monumentenprijs 2011 voor West-Vlaanderen B.ad Watererfgoed 15