Groene stad. maak<architectuur. Strategie voor groene daken en gevels in Arnhem. 17 november 2009

Transcriptie

1 Groene stad Strategie voor groene daken en gevels in Arnhem 17 november 2009 maak<architectuur

2 2

3 Inhoud 1. Inleiding 5 het initiatief en proces 2. Typologie 7 overzicht van groene dak- en gevelsystemen 3. Motivatie 13 voordelen toegelicht 4. Kosten en baten 23 private en publieke kosten- en batenanalyse 5. Toepassing Arnhem 27 aandachtspunten bij toepassing in Arnhem 6. Arnhemse gesprekken 31 overwegingen voor implementatie 7. Lab Groene Stad 37 naar een strategie voor Arnhem Bronnen 47 Colofon 49 3

4 4

5 1. Inleiding Waarom het project Groene Stad Arnhem, juist terwijl de stad tot groenste stad van Europa uitgeroepen is? Het project heeft als ambitie om Arnhem te ontwikkelen tot een stad die toekomstgericht is als het gaat om de integratie van begroeiing in bebouwing. Juist Arnhem een stad, die haar hoge kwaliteit van de stedelijke ruimte natuurlijk ontleent aan de veelgeroemde en onvolprezen landschappelijke setting van Veluwezoom, Betuwe en de Rijn met haar uiterwaarden en aan de uitzonderlijk parken, singels, lanen en plantsoenen. Juist die stad bezit de mentaliteit om ook de gevels en daken van haar gebouwen te willen vergroenen, als bijdrage aan haar eigen leefmilieu, aan de duurzaamheid van haar gebouwen en aan de ecologie en het milieu van onze leefwereld in weidse zin. Het project Groene Stad Arnhem heeft geen op zich staand doel, maar ambieert een typisch Arnhemse bijdrage aan deze urgente uitdagingen van onze tijd. maak<architectuur heeft dit project gerealiseerd in opdracht van de gemeente Arnhem en in samenwerking met partijen die een beeldbepalend aandeel hebben in de bouwontwikkelingen in de stad. Aanleiding vormde het initiatief van D66 Arnhem en maak<architectuur in 2007 om het aanleggen van groene daken in de stad te bevorderen. Een initiatiefvoorstel werd in de gemeenteraad in april 2008 aangenomen. De raad droeg het bestuur op om groene daken onderdeel te maken van het milieubeleid voor de toekomst. Nadien is het project thematisch uitgebreid door ook de vergroening van gevels in de studies te betrekken. Daarmee heeft het project een meer integrale benadering van begroeiing van gebouwen als onderwerp gekregen. Deze documentatie is bedoeld om gemeentebestuur en -raad en andere geïnteresseerden en betrokkenen te informeren over kennis en inzichten die vergaard zijn over groene daken en gevels en over de gezamenlijk ontwikkelde strategie voor de realisatie van de ambitie. De informatie is gerangschikt naar chronologie van de vraagstukken die in het project gedurende twee jaar aan de orde zijn geweest. Daarmee wordt informatie overzichtelijk en thematisch gepresenteerd vanuit productkennis via beoordeling van merites en visievorming tot strategie en financiële haalbaarheid. Tevens wordt een beeld gegeven van het doorlopen traject. Wij willen alle betrokken personen en partijen danken voor hun inspirerende en kritische inbreng. Zonder deze inbreng zou een integrale visie en strategie niet op deze wijze tot stand zijn gekomen. De inbreng van vele betrokkenen werd geconcentreerd in twee maak<labs die begin en afronding van het project markeerden, en in een reeks Arnhemse gesprekken waarin ambities, doelstellingen en aarzelingen van betrokkenen in beeld gebracht werden. Het eerste lab heeft een oriënterend karakter gehad, om kennis te vergaren en te delen en om ideeën te genereren voor de toepassing van groene daken in Arnhem. Het tweede lab had een onderzoekend en concluderend karakter, om een gezamenlijke strategie voor de realisatie van groene daken en gevels in Arnhem te verkrijgen. De gemeente, D66 en maak<architectuur hebben gezamenlijk de continuïteit en ontwikkeling van het project bewaakt. 5

6 Overzicht indeling en eigenschappen van groene daken Soort Daktuin Vegetatiedak Type begroeiïng Intensief Eenvoudig intensief Extensief Planten Lage heesters Gras Mos-sedum Hoge heesters Bodembedekkers Sedum Bomen Sedum-Kruiden Gras-Kruiden Toepasbare helling 1 tot 6 1 tot 30 1 tot 45 Onderhoud van de vegetatie Belangrijk Middelmatig Beperkt Toegankelijkheid Ja Ja Nee (*) Indicatieve dikte van de 0,25 m tussen de 0,10 en 0,25 m 0,10 m lagen boven de dak Eigen gewicht van het 400 kg/m tot 400 kg/m 2 30 tot 100 kg/m 2 groene dak (waterverzadigd) Toepassing bij renovatie Vaak onmogelijk Te bestuderen Te bestuderen Toepassing bij nieuwbouw Te bestuderen Ja Ja * tenzij er specifieke voorzieningen worden getroffen Dominicanenweg, Arnhem 6

7 2. Typologie Inleiding Begroeiing in of aan gebouwen onderscheiden we in dit rapport in 2 verschillende typologieën. Op het horizontale en licht hellende vlak spreken we over groene daken, bij verticale vlakken hebben we het over groene gevels. De term groen verwijst naar de aanwezigheid van vegetatie. Uiteraard kunnen ook dakterrassen als verhard en toegankelijk oppervlak in een groen dak worden opgenomen, zolang de vegetatie de overhand heeft valt deze binnen de term groen dak. Groene daken Doorgaans wordt, afhankelijk van de begroeiing, onderscheid gemaakt tussen twee hoofdtypen groene daken: intensieve groene daken en extensieve groene daken. Dit gebeurt op basis van het type vegetatie en de dikte van het aangebrachte substraat. Extensieve groene daken Extensieve groene daken bestaan uit een dunne laag substraat met gras, kruiden, mos en/of sedum als vegetatie. Extensieve dakbegroeiingen kenmerken zich doordat het systeem zichzelf in stand houdt. De beplanting moet daarom een groot aanpassing- en regeneratievermogen hebben. Het moeten planten en plantgemeenschappen zijn die zelfs onder extreme omstandigheden kunnen groeien. Onder de sedums, seculenten, kruiden en grassen bevinden zich veel geschikte soorten die bodembedekkend groeien. Deze beplanting heeft slechts een substraatlaag van 6 centimeter nodig, wat resulteert in een laag gewicht. De meerkosten ten opzichte van een plat dak met dakbedekking bedraagt 45,-/m 2. Sedumdaken zijn over het algemeen heel kleurrijk, vooral tijdens de bloei van circa mei tot en met augustus. Het is mogelijk om te kiezen voor één bepaalde bloeikleur, bijvoorbeeld geel of rose/rood of juist voor gemengde kleuren. De kenmerken van een extensief groen dak zijn: >> Het gebruik van een extensieve begroeiing, d.w.z. plantjes zoals mossen en sedums. Deze vegetatie wordt geplant in een speciaal hiervoor ontwikkeld substraat van minimale dikte (slechts enkele tientallen mm) en vereist geen bevochtiging of bemesting. In bepaalde gevallen is de vegetatie zelfs leverbaar in de vorm van voorgekweekte matten. >> Dit type vegetatie wordt gekenmerkt door een vrije groei en een ongeorganiseerd uitzicht. >> Het dak is over het algemeen niet of slechts weinig begaanbaar behalve met beloopbare loopbanen. >> Het enige onderhoud aan deze daken bestaat uit een jaarlijkse controle van de waterafvoeren, na de herfst, het schoonmaken van de grindstroken en eventueel het verwijderen van zaailingen. >> Gezien de geringe dikte van de substraatlaag en dus ook het lage gewicht (over het algemeen < 60 kg/m 2 ), zijn deze daken toepasbaar bij renovaties en op bijna alle dragers. 7

8 type daksystemen vegetatie substraat dakconstructie extensief eenvoudig intensief intensief parkeergarage Monaco BHV-homme Parijs 8

9 De begroeide daken zijn toepasbaar op daken met een helling tussen 10 en 35 ; boven de 35 moet men speciale technieken toepassen. Indien een groen dak in eerste instantie voor het vasthouden van regenwater wordt aangelegd dan wordt uitgegaan van een helling tot 5 à 7. Intensieve groene daken Intensieve groene daken hebben een dikkere laag substraat. De vegetatie is divers: gras en lage planten, maar ook struiken en bomen kunnen aanwezig zijn. De intensieve groene daken worden onderverdeeld in: >> Tuindaken (intensief) >> Gazon >> Bodembedekkers en lage heesters >> Combinatiedaken (intensief) >> Groen en terras >> Groen en publieke ruimte Vanwege het dikkere pakket worden bijzondere eisen aan de onderliggende constructie gesteld, en is dit type bij renovatie niet zonder aanpassingen toe te passen. Intensieve daken vergen gemiddeld 8 maal per jaar onderhoud, mede door de veelzijdige beplanting. De dakhelling is zonder voorzieningen beperkt tot 6, steilere intensieve groene daken kunnen eroderen. De meerkosten voor de aanleg van intensieve groene daken, vanaf de dakbedekking, bedraagt 120,-/m 2. Groene gevels De groene gevels kennen al een lange geschiedenis in de vorm van klimplanten. Naast deze vorm van grondgebonden groene gevels bestaan er ook niet grondgebonden systemen. Er zijn volop ontwikkelingen rondom deze systemen, die vaak geïnspireerd zijn door de kunstwerken van Patrick Blanc. Bij de verschillende systemen worden bewuste keuzes gemaakt voor de plantensoorten. Er wordt onder andere rekening gehouden met de oriëntatie, winterharde plantsoorten, wintergroen of niet, groeisnelheid en onderhoud. Net als bij de groene daken geldt ook bij de gevelsystemen met een beperkte dikte van het substraat een afgestemde plantenkeuze. Grondgebonden systemen Bij de grondgebonden systemen staan de wortels van de planten in de volle grond en maken gebruik van de bouwkundige gevel om naar boven te klimmen. Klimplanten met zelfhechtende wortels maken gebruik van de achterliggende gevel om naar boven te klimmen. Andere klimplanten, slingerplanten, rankplanten en leiplanten, maken gebruik van een klimhulp die aan de gevel is bevestigd. Hiervoor zijn verschillende uitvoeringen mogelijk, onder andere met staaldraden, staalrasters en middels houten constructies. Deze vormen van groene gevels zijn eenvoudig en brengen weinig investerings- en onderhoudskosten met zich mee. De zelfhechtende planten zijn niet overal toepasbaar, 9

10 type gevelsystemen grondgebonden systemen zonder klimhulp met klimhulp bakken hangend niet grondgebonden systemen volledig 10

11 omdat deze in sommige gevallen de achterliggende constructie kunnen aantasten. Het onderhoud van klimplanten bestaat vooral uit het geleiden van de planten om te voorkomen dat deze op ongewenste plekken gaan groeien. Een belangrijk aspect bij deze vorm van groene gevels is dat de planten langzaam, afhankelijk van de groeisnelheid, de gevel vergroenen. Na mate de begroeiing toeneemt zal ook de belasting door eigen gewicht en wind (trekkracht) op de gevel toenemen. De constructie van de gevel dient hier geschikt voor te zijn. Niet alle klimplanten zijn wintergroen, waardoor de seizoenen op de gevels zichtbaar gemaakt kunnen worden. Niet grondgebonden systemen De niet grondgebonden systemen zijn altijd voorzien van een irrigatiesysteem. Aangezien van deze systemen vele varianten op de markt zijn en deze ontwikkeling volop in beweging is, beperken we ons hier tot de volgende typologieën: bakken met groeimedium hangende systemen met groeimedium gevelsystemen met volledige begroeiing Doordat het systeem uitgevoerd wordt met een irrigatiesysteem en eventuele extra constructieve voorziening worden opgenomen kunnen de kosten van dergelijke systemen flink oplopen (+/- 400,-/m2). Het onderhoud is ook vrij intensief, met name in het begin. Vaak wordt er door de uitvoerende partij een onderhoudscontract afgesloten. Alleen op deze manier geven zij garantie op een groene gevel. Een voordeel van deze systemen kan zijn, dat de gevel redelijk snel dekkend begroeid is en dit geen jaren duurt. 11

12 12

13 3. Motivatie Voordelen van groene daken en gevels Als voordelen van groene daken en gevels gelden in het kort gesteld: Milieu: 1. Groene daken verminderen de belasting van het rioolstelsel omdat de planten op een groen dak regenwater opnemen en via verdamping terugbrengen in de lucht, waardoor de afgifte van regenwater aan het rioolstelsel wordt verminderd en vertraagd. 2. Groene daken en gevels dragen bij aan een beter microklimaat in de stad, door warmte te absorberen. 3. Groene gevels en intensief begroeide daken dragen bij aan een betere luchtkwaliteit, door fijnstof te absorberen. 4. Groene daken en gevels zorgen voor een betere biodiversiteit, door vooral insecten en daarmee vogels aan te trekken. 5. Groene daken en gevels verminderen de geluidsbelasting op het gebouw, door de isolerende werking van dakgroen en de absorberende werking van gevelgroen. 6. Groene daken en gevels dragen bij aan de koeling van het gebouw in de zomer en de isolatie tegen koude in de winter, waardoor energieverbruik en CO2-emissie worden gereduceerd. De mate waarin bijgedragen wordt is voor zowel gevels als daken afhankelijk van het gekozen type vergroening. De reductie van energieverbruik is een toenemende factor in de terugverdientijd voor investeringen die met vergroening van gebouwen gepaard gaan. Duurzaamheid: 7. Een groen dak draagt bij aan de duurzaamheid van het eronder gelegen materiaal, waardoor het dak veel langer meegaat. Dit komt met name door de afscherming van ultraviolette straling van de zon. Ook een groene gevel kan bijdragen aan de levensduur van de schil van het gebouw, door afscherming tegen regenwater, wind en zon. Leefomgeving: 8. Groene daken verhogen de gebruikswaarde van het dak, wanneer ze als daktuin of begroeid terras dienst doen. 9. Groene daken en gevels verhogen de belevingswaarde in steden, door de esthetische kwaliteit, het microklimaat en de biodiversiteit en het tegengaan van graffiti. 13

14 De hoeveelheid neerslag, afvoer en berging van het regenwater door een daktuin op de Hoogte Kadijk in Amsterdam tijdens een bui op 18 oktober stedelijke opwarming 14

15 Voordelen nader toegelicht 1. Bijdrage van groene daken en gevels aan waterberging Tijdens hevige piekbuien zijn de riolen in de stad tijdelijk oververzadigd. Het vergroten van het oppervlakte groene daken kan hierbij een oplossing bieden. Bij regenval wordt het hemelwater op een klassiek plat dak onmiddellijk afgevoerd naar de dakgoot en doorgevoerd naar het riool. Bij een groen dak ontstaat er een buffereffect: wanneer regen op een groen dak valt, dringt het in het dakpakket en wordt het door de verschillende lagen vertraagd, zodat het pas in een later stadium de afvoer bereikt. Bovendien wordt een gedeelte van het vocht opgenomen door de planten en komt een ander gedeelte door verdamping weer in de atmosfeer terecht. Dit buffereffect laat toe het water helemaal of grotendeels te absorberen (al naargelang de regenintensiteit en de dikte van het groendak) en zodoende het regenwaterafvoersysteem te ontlasten. Groene gevels dragen over het algemeen niet noemenswaardig bij aan de reductie van de belasting van het rioolstelsel. Alleen waar een gevelvlak sterk beregend wordt en een gevelsysteem met substraatlaag toegepast wordt, zal een vergelijkbaar effect als bij groene daken te verwachten zijn. 2. Bijdrage van groene daken en gevels aan de daling van de gemiddelde temperatuur in de stad Groene daken bevochtigen de lucht en zorgen voor afkoeling. Dit beïnvloedt vooral de aangrenzende gebouwen en bomen, en levert ook een waardevolle bijdrage aan het microklimaat in de omgeving. Stadsklimatologie is een Nederland niet zo ver ontwikkeld specialisme als in landen die te maken hebben met stedelijke oppervlakken die een structureel eigen klimaat kennen, zoals Tokyo, Sao Paulo, New York, Toronto, etc. In de zomer is de temperatuur in grote steden vaak 3 graden hoger dan in het omringende gebied. Dit effect wordt veroorzaakt door de grote hoeveelheid verhard oppervlak in de steden. Hierdoor is de elektriciteitsvraag in de zomer onnodig groot i.v.m. de wens tot koeling. Bitumen daken kunnen in de zomer aan het oppervlak een temperatuur van 70 graden bereiken. Groene daken worden dan maar 27 graden. Hierdoor is in de eronder gelegen woning/kantoor/etc. veel minder koeling nodig. Een omgevingsstudie in Toronto heeft aangetoond dat wanneer 6% van het beschikbare dakoppervlakte (= 6.5 miljoen m2) in de stad groen worden gemaakt de zomertemperatuur in de stad met 2 omlaag gaat. Ook voor groene gevels geldt dat zij de lucht bevochtigen en voor afkoeling zorgen. Het bevochtigingseffect is minder dan bij gevels, doordat vocht minder lang wordt vastgehouden. Het temperatuureffect is wel sterk door het beschaduwen, waardoor de gevels minder warmte naar de stedelijke ruimte uitstralen. 15

16 invloed op luchtkwaliteit 16

17 3. Bijdrage van groene daken en gevels aan luchtkwaliteit Alle soorten beplantingen fixeren fijn stof en produceren zuurstof. Dit proces zorgt ervoor dat er een constante verversing van de lucht in de stad plaatsvindt. Groen draagt ook bij aan het tegengaan van effecten van de klimaatverandering door het vastleggen van CO2. Vanwege het grote bladoppervlakte en de afremming van de luchtstromen filteren groene daken 10-20% van de stof in de lucht. Ook worden ammonium, nitraat en andere in gasvorm aanwezige stoffen opgenomen en gedeeltelijk omgezet in voedingsstoffen. 1m2 grasdak verwijdert per jaar 0,2 kg vervuilde stoffen uit de lucht. Naar schatting levert 100 m2 dakgroen of gevelgroen dezelfde bijdrage als een boom aan de zuivering van de lucht. Bovendien verspreidt een begroeid dak minder stof dan een kaal dak. Een kaal dak wordt immers erg warm in de zon en de lucht die daardoor van het dak opstijgt, doet veel stof opwervelen. Gevels hebben het sterkste effect als het om de opvang van fijnstof gaat. De fijnstof wordt vooral door het verkeer in de drukke straten uitgestoten, waarna het zijdelings langs de gevels stijgt. Het gebladerte vangt veel van de gassen en fijne stofdelen, waarna de deels gezuiverde lucht boven de daken afkoelt en zich over de groene daken verspreidt. 4. Bijdrage van groene daken en gevels aan de biodiversiteit Groene daken kunnen vanwege de toenemende verstedelijking en de grotere bebouwingsdichtheid uitstekend dienen als compensatie voor verloren gegaan groengebied. Vegetatiedaken en daktuinen geven planten en dieren nieuwe levensruimte en maken ook een verbinding met het omliggende landschap. De daken kunnen op verschillende manieren worden begroeid. Met inheemse plantensoorten of juist met bijzondere plantensoorten. In een aantal steden worden ook bedreigde plantensoorten ingezet om de populatie hiervan te vergroten. Ook zijn er biologen (bijvoorbeeld in Zwitserland) die inzetten op zoveel mogelijk locatie-eigen grond en plantensoorten en dakbegroeiing spontaan laten ontstaan. Deze daken trekken veel diersoorten aan waaronder trekvogels, kevers en spinnen. Op een groen dak in Canary Wharf, Londen, werden 59 spinnensoorten aangetroffen, waarvan 6 soorten nieuw voor Londen waren en 2 zeer zeldzaam in Engeland. Ook groene gevels dragen bij aan de diversiteit, met name door het aantrekken van veel insecten. De soort insecten vertoont een samenhang met de oriëntatie van de gevel. Deze insecten hebben in het algemeen niet de neiging om het gebouw binnen te gaan, omdat de begroeiing een betere leefomgeving biedt. De insecten trekken zeer diverse vogelsoorten aan. 17

18 18 Op dit beeld zijn twee dezelfde gebouwen in de winter te zien. Wat opvalt is dat per gebouw een variatie in kleuren (temperatuurverschillen) te zien is. Daarnaast is een duidelijk verschil tussen de twee gebouwen. Het dak van het bovenste gebouw is warmer dan het dak van het onderste gebouw. Dit zou kunnen duiden op een groter warmteverlies in het bovenste gebouw. (Bron: gemeente Nijmegen)

19 5. Groene daken en gevels: geluidisolatie Groene daken absorberen geluid. Harde steenachtige oppervlakken van wegen, paden en trottoirs weerkaatsen het voornamelijk door verkeer geproduceerde lawaai veelvoudig. De geluiddempende werking van groene daken op hun omgeving werkt ook door in de geluidswering van het stadslawaai naar binnen in het gebouw, De reductie is afhankelijk van de soort en dikte van het substraat. Groene daken verminderen de geluidsweerkaatsing met ongeveer 3 db en verhogen de geluidsisolatie met ongeveer 8 db. Deze voordelen komen vooral tot uiting in ge bieden waarbij de gebouwen in de aanvliegroutes van vliegvelden liggen, en bij gebouwen die te maken hebben met strenge geluidsnormen, zoals discotheken, muziekpodia, etc. De geluidsreducerende werking van groene gevels berust meer op de absorptie in de straatruimte, waardoor geluid minder tussen gevels weerkaatst. De galm en daarmee het geluidsniveau in de straat wordt verminderd, hetgeen zowel de buitenruimte als de ruimten achter de gevels ten goede komt. Voor een absorberende werking in de winter is uiteraard wintergroene begroeiing vereist. Een geluidsisolerende werking als bij daken kan met gevelgroen alleen bereikt worden door toepassing van aaneengesloten intensieve begroeiing met substraatlaag. 6. Bijdrage van groene daken en gevels aan energiebesparing Over de juiste omvang van de thermische isolatiewaarde van groene daken lopen de meningen nog steeds uiteen. Maar wel staat al vast dat de afkoeling door windinvloeden tot nul is teruggebracht en dat groene daken - afhankelijk van de dikte van de substraatlaag - s zomers duidelijk bijdragen tot een koeler binnenklimaat. De temperatuur in ruimten gelegen onder een groen dak kan minimaal 3-4 C lager zijn wanneer de buitentemperatuur tussen de C is. Bij onze breedtegraden geldt dat de opwarming op de gevel in de zomer ook een factor van belang is. Gevelbegroeiing zorgt voor schaduw op de gevel, waardoor de constructie koel blijft. In de winter zorgt de beplanting, mits wintergroen, voor afscherming tegen wind. Indien een systeem met luchtspouw tussen de gevel en de begroeiing wordt toegepast, zal de luchtspouw eveneens een isolerende werking hebben. De gevel straalt minder warmte af. 19

20 belevingswaarde groen 20

21 7. Levensduur groene daken en gevels Een dak heeft te lijden van weer, wind en zonnestraling. Van de zonnestraling zijn vooral de ultraviolette- en de infrarode (=warmte) straling op de lange termijn schadelijk. Temperatuur schommelingen lopen van 20 C in de winter tot 80 C in de zomer. Daarnaast zijn er op daken grote dag en nacht verschillen in temperatuur. Kortom, daken hebben het zwaar. Beplanting kan het verouderingsproces van de dakconstructie vertragen. Schadelijke infrarode en ultraviolette straling kunnen het dak niet meer bereiken. Daarnaast zal de begroeiing ervoor zorgen dat er geen ongelijke opwarming van de verschillende dakdelen plaatsvindt. Hierdoor worden vervormingen en blaasvorming van de dakbedekking voorkomen. Het risico van mechanische beschadiging van het dak door weersomstandigheden (zware hagelbuien) kan met beplanting ook verkleind worden. Voor de levensduur van groene daken wordt minimaal 40 jaar aangegeven. Dit betekent een verdubbeling van de levensduur t.o.v. een conventioneel dak. Er is veel misverstand over de gevaren van ingroeien van wortels in daken en gevels. Voor gevels wordt altijd een wortelwerende folie toegepast. Ervaringen leren dat dit afdoende is om beschadiging van de daklaag uit te sluiten. Bij gevels is er sprake van aanhechting van wortels bij toepassing van klimplanten. Afhankelijk van het beplantingstype kan dit schadelijk zijn bij gepleisterde gevels en bij metselwerk met oude kalkvoegen. De moderne cementvoegen zijn dermate hard, dat ingroeien door wortels niet mogelijk is. Gevelbegroeiing beschermt de gevel tegen regen. Vochtproblemen worden niet versterkt, zolang de ventilatie tussen of achter het gebladerte zeker gesteld is. 8. Groene daken en gevels: leefbaarheid Een begroeid dak vormt een stukje natuur in versteende binnenstedelijke woongebieden. Het dak verandert gedurende de jaargetijden: het groeit en bloeit, verspreidt verschillende geuren en toont wisselende kleuren. De ontwerper kan er zelfs de wisselingen van de seizoenen extra mee accentueren. Dit kan een positieve uitwerking hebben op de mensen die op het dak uitkijken. Voor woongebouwen met veel verdiepingen geldt bovendien dat veel bewoners uitkijken op saaie grijze daklandschappen. Worden de lager gelegen daken begroeid dan kan een psychologisch effect van zekerheid worden gestimuleerd. Het lijkt net of de begane grond dichterbij is gekomen. Groene daken kunnen als daktuin of begroeid dakterras of zelfs als wandelroute gebruikt worden, wanneer de constructie hiervoor toereikend is. Een dak dat als terras dienst doet zal in de regel voldoende draagkracht hebben om als daktuin te fungeren. Voor gebruikers van een gebouw kunnen zo aantrekkelijke buitenruimtes gecreëerd worden, die bijdragen aan ontspanning en gezondheid. In veel gevallen zal de toegenomen gebruikswaarde ook de economische waarde van het gebouw ten goede komen. 9. Groene daken en gevels: belevingswaarde Blinde straatgevels kunnen door begroeiing gevrijwaard worden van graffiti, waarmee de uitstraling van het gebouw, maar ook van de hele straat of buurt verbetert. 21

22 22

23 4. Kosten en baten Inleiding Om de effecten en het rendement van Groene Daken nader te belichten heeft Gemeentewerken Rotterdam een kosten-batenanalyse (KBA) laten uitvoeren. De KBA is op twee niveaus uitgewerkt, namelijk de kosten en baten voor de eigenaar/gebruiker (privaat) en de maatschappelijke (private en publieke) kosten en baten. In de KBA zijn drie varianten onderscheiden welke differentiëren naar type groen dak, en het aandeel groene daken van het geschikte (platte) dakoppervlak. De variant klein gaat uit van het realiseren van extensieve groene daken op alle geschikte publieke gebouwen, en op een klein deel van de daken uit het bezit van de corporaties en bij bedrijfsgebouwen. In de variant middel is het aandeel groene daken bij corporaties en bedrijfsgebouwen toegenomen tot driekwart van het geschikte dakoppervlak. In de variant groot zijn alle geschikte daken van overheden, corporaties en bedrijven voorzien van een groen dak, tevens is een klein deel van de daken van kleine woningbezitters voorzien van een groen dak. In het onderzoek wordt onderscheid gemaakt tussen de private KBA en de maatschappelijke MKBA. In de private KBA is een discontovoet gehanteerd van 10%, in de maatschappelijke MKBA 2,5%. Baten Het is duidelijk dat groene daken diverse positieve baten hebben. Geluiddemping en beperking van het energiegebruik zijn de grootste private baten. Luchtkwaliteit en waterretentie zijn de belangrijkste maatschappelijke baten. Private baten De private baten van groene daken zijn, zeker bij grootschalige toepassing, substantieel. Voor alle onderzochte stadsdelen en bedrijventerreinen geldt echter dat het private netto constante saldo negatief is. De meerkosten van groene daken zijn nog altijd groter dan de baten. Voor private partijen is het aanleggen van groene daken dus financieel meestal geen aantrekkelijke investering. Dit kan overigens anders liggen voor individuele private partijen vanwege verschillen in energiegebruik en waardeverandering. 23

24 Maatschappelijke baten Het publieke rendement van Groene Daken is voor alle stadsdelen en bedrijventerreinen positief, in tegenstelling tot het maatschappelijke rendement (privaat en publiek tezamen). De maatschappelijke baten van groene daken zijn voor dichtstedelijk Rotterdam en het stadscentrum groter dan de kosten. Het resultaat is beter dan het private rendement vanwege de lagere maatschappelijke discontovoet, en door additionele maatschappelijke (kwalitatieve) baten. De grootste baten zijn privaat, namelijk energiebesparing (verwarming en koeling) en geluidsreductie. Het publieke rendement is altijd positief. Binnen de publieke baten zijn vooral luchtkwaliteit en waterretentie van belang, naast kwalitatieve baten die niet in het monetaire saldo tot uitdrukking komen. Aanbevelingen Op grond van de bevindingen worden voor de Rotterdamse situatie onder andere de volgende aanbevelingen gedaan: >> Begin met het dichtstedelijke gebied van Rotterdam. Dit is het gebied met het grootste potentieel vergroenbaar dakoppervlak en waar de grootste private en maatschappelijke baten gerealiseerd kunnen worden. Vervolgens kan het programma ook worden opgezet voor de rest van de gemeente. >> Maak afspraken tussen gemeente en woningcorporaties om bij renovatie en nieuwbouw over te stappen op groene daken. >> Gezien het verschil in privaat en maatschappelijk rendement is een stimuleringsregeling is een geëigend instrument om investeringen door woningbezitters en bedrijven te bevorderen. Aanbevolen wordt een stimuleringspremie te hanteren tussen circa 20 en 30 euro per m2. >> Stel een monitorprogramma in waarmee de realisatie en effecten van groene daken gevolgd kunnen worden. 24

25 Arnhem-Rotterdam Uiteraard verschilt de Arnhemse situatie van de Rotterdamse, en de vraag dringt zich op of de bevindingen en aanbevelingen uit de kosten-batenanalyse voor de Rotterdamse Groene Daken bruikbaar zijn voor de Arnhemse Groene Daken.Tevens geldt dat dit een vergelijking is die alleen voor de groene daken geldt, terwijl Arnhem zich ook richt op het stimuleren van groene gevels. Private baten In algemene zijn zal ook in Arnhem het aanleggen van groene daken voor de private partijen geen aantrekkelijke investering zijn. Van de private baten zal vermoedelijk ook in Arnhem het beperken van het energiegebruik de hoogste opbrengsten laten zien. Op specifieke locaties zal ook in Arnhem het aanleggen van groene daken ten behoeve van geluiddemping relevant kunnen zijn. Maatschappelijke baten In Rotterdam zijn in de dichtstedelijke gebieden en in het stadscentrum de maatschappelijke baten groter dan de kosten. Dit betreft gebieden met het grootste potentieel vergroenbaar dakoppervlak. Vooropgesteld dat in Arnhem gezocht wordt naar gebieden met het grootste potentieel vergroenbaar dakoppervlak zullen ook in Arnhem de maatschappelijke baten groter zijn dan de kosten door het hanteren van een lagere maatschappelijke discontovoet. De belangrijkste Rotterdamse maatschappelijke baten zijn waterretentie en luchtkwaliteit. In tegenstelling tot Rotterdam zullen waarschijnlijk naast dergelijke externe effecten met name de kwalitatieve baten in een Arnhemse KBA tot uitdrukking komen. Aanbevelingen De aanbevelingen uit het Rotterdamse onderzoek zijn zonder meer ook op Arnhem van toepassing, waarbij onderzocht moet worden waar in Arnhem het grootste vergroenbare dakoppervlak aanwezig is. Daarnaast zal voor Arnhem onderzocht moeten worden in welke delen van de stad de kwalitatieve baten potentieel het grootste effect zouden kunnen hebben. 25