Verduurzaming gemeentelijke gebouwen in Vlaardingen

Transcriptie

1 Verduurzaming gemeentelijke gebouwen in Vlaardingen Notitie t.b.v. de gemeenteraad Van Liefland Milieuadvies Delft, maart Inleiding De gemeente Vlaardingen heeft veel gebouwen in bezit en beheer. De gemeenteraad heeft de wens uitgesproken bij deze gebouwen meer aandacht te besteden aan duurzame energie, energiebesparing en groene daken. De gemeenteraad wil dat de gemeente hiermee het goede voorbeeld geeft aan ondernemers en burgers. In deze notitie gaan we in op het verduurzamen van gemeentelijke gebouwen. Deze notitie is bedoeld om een algemeen beeld te schetsen van de mogelijkheden voor het toepassen van duurzaamheidsmaatregelen. Achtereenvolgens komen aan de orde: - Achtergronden, waarom duurzame energie, energiebesparing en groene daken, welke technieken zijn er. - Voorbeelden van mogelijkheden in Vlaardingen - Aanbevelingen voor vervolg In de bijlagen is achtergrondinformatie opgenomen over energiebesparing (I), duurzame energie (II) en vegetatiedaken (III). 2. Waarom en welke duurzame maatregelen? 2.1 Duurzame energie en energiebesparing Duurzame energie en energiebesparing hangen nauw met elkaar samen. Een veelgebruikte stelregel is dat we eerst zoveel mogelijk energie moeten besparen en vervolgens voor de resterende energiebehoefte zoveel mogelijk duurzame energie moeten gebruiken. De klimaatverandering is een belangrijke reden om met energie aan de slag te gaan. Een andere belangrijke reden zijn de kosten voor energie. Energiebesparende maatregelen leiden tot een lagere energierekening. Veel energiebesparende maatregelen verdienen zichzelf dan ook binnen een aantal jaar terug. Het produceren van eigen duurzame energie (bijvoorbeeld met zonnepanelen) leidt eveneens tot een lagere energierekening. De terugverdientijd is vaak langer omdat de investeringen hoog zijn. Verduurzaming gemeentelijk gebouwen Vlaardingen Pagina 1

2 Een laatste reden om aan de slag te gaan met duurzame energie en energiebesparing is de al eerder genoemde voorbeeldfunctie die de gemeente vervult. Wanneer de gemeente ondernemers en burgers aanspreekt op het energiegebruik moet de gemeente laten zien dat zij daar zelf ook aandacht aan besteed. Bij investeringen in energiebesparing en duurzame energie zijn de volgende aandachtspunten van belang: - Bij investeringen zijn de lasten (de investering) voor de gemeente en de baten (een lagere energierekening) voor de gebruiker. Bij veel gebouwen zoals scholen betaalt de gebruiker de energierekening, het voordeel van een lagere energierekening gaat dan ook naar de gebruiker. Voordat maatregelen genomen worden moet besloten worden hoe hier mee om te gaan. Tegenwoordig zijn veel gebruikers bereid om de kosten voor de investering te verrekenen door een deel van de baten terug te betalen. - Tegenwoordig is voor gebouwen groter dan m 2 waarin overheidsdiensten zijn gehuisvest zoals Ministeries, provincies, gemeenten, rechtbanken en waterschappen of andere publieksdiensten het energielabel verplicht. Ook verplicht de wet milieubeheer afnemers met een energiegebruik hoger dan kwh aan elektriciteit en/of hoger dan m 3 aan aardgas, alle energiebesparende maatregelen te treffen met een terugverdientijd korter dan 5 jaar. Het bevoegd gezag kan een energiebesparingonderzoek verplicht stellen om de energiesituatie van het gebouw inzichtelijk te maken. - Het is belangrijk de uitvoering van maatregelen gelijk te trekken met het planmatig en/of achterstallig onderhoud aan een gebouw. Dit werkt kostenverlagend. - Tot slot is het belangrijk te realiseren dat voor het bepalen van de kosten en baten van energiemaatregelen uitgebreid onderzoek nodig is. Zo is de terugverdientijd van maatregelen afhankelijk is van veel verschillende factoren zoals het gebruik van een gebouw en het moment van invoering (al dan niet passend in reguliere werkzaamheden als renovatie en onderhoud). Hieronder gaan we kort in op energiebesparing en veel toegepaste vormen van duurzame energie (in bijlage I en II vindt U achtergrondinformatie): - Energiebesparing in bestaande gebouwen. In bestaande gebouwen (zeker in de wat oudere) kan over het algemeen, op vele manieren, veel energie bespaard worden. Met eenvoudige maatregelen zoals een betere regeling van de installatie is al een besparing van 5% tot 20% mogelijk. Ook ingrijpendere maatregelen zoals isolatie en vervanging van een installatie zijn mogelijk. De precieze besparingsmogelijkheden worden in beeld gebracht door een technisch onderzoek. De terugverdientijd van energiebesparende maatregelen is over het algemeen vrij kort (enkele jaren). In bijlage II is een aantal voorbeelden opgenomen. Verduurzaming gemeentelijk gebouwen Vlaardingen Pagina 2

3 - Zonneboiler. Met een zonneboiler wordt met behulp van de zon warmwater gemaakt. Een zonneboiler wordt over het algemeen gebruikt voor warm kraanwater (keuken, badkamer, schoonmaak, douches etc.). De terugverdientijd van een zonneboiler bij gebouwen als kantoren en scholen ligt tussen en 15 en 20 jaar. Door subsidies kan de terugverdientijd korter uitvallen. - Zonnecellen (PV). Zonnecellen ook wel PV (photovoltaïsche cellen) genoemd zetten zonlicht om in elektriciteit. De opgewekte stroom wordt direct gebruikt of teruggeleverd aan het elektriciteitsnet. De kosten voor PV-panelen zijn hoog. Om het gebruik van PV-panelen te bevorderen is door het rijk een subsidieregeling ontwikkeld. Deze regeling garandeert gedurende 15 jaar een vergoeding voor de geproduceerde stroom. Deze vergoeding wordt jaarlijks opnieuw vastgesteld en heeft als doel de terugverdientijd te bekorten tot 15 jaar. De levensduur van een paneel is overigens langer dan 15 jaar (20 30 jaar), - Warmtepomp in combinatie met koudewarmteopslag. Een warmtepomp is vooral geschikt voor ruimteverwarming in combinatie met lage temperatuurverwarming ( bijvoorbeeld vloerverwarming). De warmtepomp benut warmte (meestal uit de bodem) voor het verwarmen van een gebouw. Een bijkomend voordeel van een warmtepomp is dat deze in de zomer gebruikt kan worden voor koeling. Installatie van een warmtepomp is alleen zinvol bij renovatie of nieuwbouw. De terugverdientijd ligt tussen de 6 en de 12 jaar. - Windenergie. De laatste jaren zijn verschillende kleine windturbines op de markt gekomen die op een gebouw geplaatst kunnen worden, zogenaamde gebouwgebonden windturbines. Net als PV panelen wordt de opgewekte elektriciteit direct gebruikt of teruggeleverd aan het elektriciteitsnet. Voor windenergie bestaat een vergelijkbare subsidieregeling als voor PVpanelen. 2.2 Groene daken. Groene daken (vegetatiedaken) zijn om verschillende redenen nuttig zoals: - Versterken ecologische waarden in stedelijke omgeving - Esthetische kwaliteit - Vasthouden van regenwater - Energiebesparing vooral in de zomer is het koeler - Zuivering van water en lucht. De meerkosten voor een vegetatiedak ten opzichte van een traditioneel dak bedragen ca. 50,= per m 2. De precieze meerkosten zijn afhankelijk van het type dak en het type vegetatie dat aangebracht wordt. Deze extra kosten worden in tegenstelling tot energiemaatregelen niet terugverdiend. Meer informatie over vegetatiedaken is opgenomen in bijlage III. Verduurzaming gemeentelijk gebouwen Vlaardingen Pagina 3

4 Concluderend: De technieken om energie te besparen en duurzame energie op te wekken zijn beschikbaar. De kosten zijn hoog maar op de lange termijn verdienen maatregelen zich terug. Aandachtspunt is wel een goede verdeling van de kosten (investering) en de baten (lagere energierekening) bij gebouwen die door derden gebruikt worden. Vegetatiedaken bieden extra kwaliteit voor gebruikers van een gebouw en de omgeving. Bij de keuze voor maatregelen moet goed gekeken worden naar het gebouw, de bestaande installatie, het onderhoudsprogramma en het gebruik. Op basis daarvan kan de technische en financiële haalbaarheid van maatregelen bepaald worden. 3. Mogelijkheden in Vlaardingen Hieronder laten we voor een aantal gebouwen zien wat de aanleiding is om te werken aan energiebesparende maatregelen en groene daken. Tevens geven we kort aan welke maatregelen mogelijk interessant zijn. Tot nu toe is in al deze gebouwen weinig tot geen aandacht gegeven aan energiebesparing en duurzame energie. Nivon, van Baerlestraat Aanleiding: Voorbeeldfunctie op het gebied van duurzame energie en energiebesparing. Mogelijke maatregelen: zonneboiler voor warmwater in keuken en badruimtes. Bij groot onderhoud mogelijkheden voor een warmtepomp (in combinatie met lage temperatuurverwarming) onderzoeken. Stichting Callenburgh, Watersportweg, twee watersportverenigingen Aanleiding: Groot onderhoud. Mogelijke maatregelen: Vanwege gebruik van gebouwen, intensief op zonnige dagen, is een zonnecollector een aantrekkelijke optie. Bij renovatie van het gebouw en het dak mogelijk een vegetatiedak. De Polderpoort, Watersportweg Aanleiding: Voorbeeldfunctie, gebouw is 5 jaar oud, groot onderhoud is nog niet aan de orde Mogelijke maatregelen: PV-panelen, goed zichtbaar vanaf snelweg. Op middellange termijn bij vervanging warmwaterinstallatie is het interessant de plaatsing van een zonneboiler te onderzoeken. Gemeentehuis Markt Aanleiding: Nieuwbouw en renovatie Mogelijke maatregelen: Uitvoeren diepgaand energieonderzoek naar maatregelen en besparingspotentieel. Mogelijk toepassen van een warmtepomp in combinatie met koudewarmteopslag in de bodem. Zonnecollectoren voor warmwater. Verduurzaming gemeentelijk gebouwen Vlaardingen Pagina 4

5 Wijkcentrum Holy Aanleiding: Groot onderhoud nodig. Mogelijke maatregelen: Een energieonderzoek naar mogelijkheden voor energiebesparing. Bij groot onderhoud aan dak mogelijkheden voor een vegetatiedak onderzoeken. Wijkcentrum de Pijpelaar Aanleiding: Geen, wel mogelijkheden. Mogelijke maatregelen: Mogelijkheden onderzoeken voor een vegetatiedak. Gemeentewerf aan Burg. Van Heusdenlaan Aanleiding: Voorbeeldfunctie Mogelijke maatregelen: Gezien het gebruik en ligging het toepassen van vernieuwende technieken zoals zonnecellen die in de dakbedekking geïntegreerd zijn. Baarnhoeve, Wijkcentrum Aanleiding: Groot onderhoud, leent zich goed om integraal aan te pakken. Mogelijke maatregelen: Integraal onderzoek naar de mogelijkheden voor energiebesparing. Kinderdagverblijven, Lissabonweg en Hofsingel Aanleiding: Geen directe aanleiding Mogelijke maatregelen: Onderzoeken of een vegetatiedak aangelegd kan worden. Naast de esthetische en ecologische waarden leidt een vegetatiedak in de zomer tot verkoeling. Sporthal Westwijk Aanleiding: Groot onderhoud Mogelijke maatregelen: Uitvoeren energieonderzoek. Een mogelijke maatregel is de installatie van een warmtepomp. Er is in Nederland een aantal sporthallen van warmtepompen voorzien, deze zorgen voor warmte in de winter en koeling in de zomer. Concluderend: De aanleiding om met een gebouw aan de slag te gaan verschilt. De belangrijkste redenen zijn de voorbeeldfunctie van de gemeente en het aansluiten bij onderhoud en renovatie. Voor elk type gebouw en gebruik zijn passende maatregelen mogelijk die vaak ook nog eens tot een aangenamer binnenklimaat leiden. Om precies te weten welke maatregelen toegepast kunnen worden is per gebouw een technisch onderzoek noodzakelijk. Verduurzaming gemeentelijk gebouwen Vlaardingen Pagina 5

6 4. Aanbevelingen Op basis van het bovenstaande concluderen we dat er bij de gebouwen die in bezit of beheer zijn bij de gemeente volop mogelijkheden liggen voor energiebesparing. Tot nu toe heeft dit te weinig aandacht gehad. Naar aanleiding van bovenstaande hebben wij de volgende aanbevelingen: Als vervolg op deze notitie op korte termijn besluiten bij welke gebouwen als eerste een energieonderzoek en onderzoek naar groene daken uitgevoerd wordt. De voorkeur gaat uit naar gebouwen waar groot onderhoud gepland is. In de Meerjaren Onderhoudsbegroting expliciet budget opnemen voor de financiering van energiebesparing, duurzame energie en groene daken. Op korte termijn bepalen hoe omgegaan wordt met de verdeling van de kosten en baten bij maatregelen voor gebouwen die in gebruik zijn bij derden. Verduurzaming gemeentelijk gebouwen Vlaardingen Pagina 6

7 Bijlage I Energieonderzoek en energiebesparende maatregelen Energieonderzoek Voor gebouwen waar de komende tijd groot onderhoud gepland staat wordt aanbevolen onderzoek te doen naar de besparingsmogelijkheden. Hierbij dient de aandacht in eerste instantie uit te gaan naar vermindering van het gebruik aan energie. Dit betekent dat onder andere de volgende mogelijkheden onderzocht worden: Extra isolatie van gebouw Kierdichting Isolatie van leidingen Waterbesparende voorzieningen (m.n. gericht op warmwater) Vervolgens kan onderzocht worden of duurzame bronnen toegepast kunnen worden of dat gekozen wordt voor een efficiënte installatie. Voor gebouwen waar geen groot onderhoud uitgevoerd wordt kan de installatie performance check uitgevoerd worden. Met behulp van dit instrument wordt onderzocht hoe de klimaatinstallatie (verwarming, koeling en ventilatie) functioneert. Het bijzondere aan het onderzoek is dat de installatie als geheel integraal onderzocht wordt. In de praktijk blijkt een energiebesparing van 5% tot 35% mogelijk door het optimaliseren van de bestaande installatie. Zie verder Energiebesparende maatregelen en terugverdientijd Hieronder is voor een beperkt aantal relatief eenvoudige maatregelen besparing en de terugverdientijd weergegeven. Dit soort maatregelen wordt vaak genomen naar aanleiding van een onderzoek naar de mogelijkheden voor energiebesparing. HR++ glas, 2% energiebesparing op verwarming, tvt 4 jaar (bij renovatie of nieuwbouw) Reflector achter TL-balk, 50% meer lichtopbrengst, hierdoor minder TL-balken nodig, terugverdientijd 1-3 jaar Isolatie verwarmingsleidingen, besparing 2% - 6% op energie voor verwarming, terugverdientijd 1-4 jaar Waterzijdig regelen radiatoren, besparing 2% 6 % op energie voor verwarming, tvt 1-4 jaar Aanwezigheidsschakelaars, in combinatie met daglichtschakeling, 5-20% besparing op energie voor verlichting, terugverdientijd, 1 4 jaar Vervanging elektrische boiler door gastoestel, besparing 15% - 40% op energiegebruik voor warmwater, terugverdientijd afhankelijk van installatie. Verduurzaming gemeentelijk gebouwen Vlaardingen Pagina 7

8 Bijlage II Achtergronden bij verschillende technieken Zonnecollectoren / zonneboiler Een zonnecollector is een systeem waarmee water wordt verwarmd met behulp van de zon. We spreken over het algemeen over een zonneboiler omdat het gehele systeem bestaat uit een zonnecollector (waar water wordt verwarmd) en een opslagvat (waar water wordt bewaard tot het nodig is). Een zonneboiler wordt over het algemeen gebruikt voor het verwarmen van leidingwater (warm tapwater). Omdat de meeste warmte in de winter nodig is als de zon weinig schijnt is het lastig een zonneboiler te gebruiken voor ruimteverwarming. Door grootschalige opslag van warm water (in een tank of in de bodem) kan warmte bewaard worden voor de winter. In verband met besmetting door de legionellabacterie moet het water uit een zonneboiler altijd minimaal 60 o C zijn. Daarvoor wordt een naverwarmer geïnstalleerd die het water zonodig extra verwarmt. Warmtepomp Een warmtepomp is vooral geschikt voor ruimteverwarming. De warmte die door een warmtepomp wordt opgewekt is relatief laagwaardig (maximaal 60 o C). Een warmtepomp functioneert daarom optimaal in combinatie met lage temperatuurverwarming (bijvoorbeeld vloer- of wandverwarming). Een warmtepomp kan ook gebruikt worden voor het produceren van warm tapwater, het rendement is echter een stuk lager dan een zonneboiler. Toepassing van een warmtepomp voor warm tapwater is daarom alleen zinvol als plaatsing van een collector niet mogelijk is. Een voordeel van een warmtepomp is dat het systeem niet alleen gebruikt kan worden voor verwarming maar ook voor koelen. Dit maakt een warmtepomp aantrekkelijk voor bijvoorbeeld kantoorgebouwen. Globaal is de werking van een warmtepomp als volgt. Het principe is het best te vergelijken met een omgekeerde koelkast, de bron wordt kouder (de bodem, het grondwater) het water in de warmtepomp wordt warmer. De meeste warmtepompen werken op elektriciteit. Het rendement van een warmtepomp ligt tussen de 250% en 500%. Dit betekent dat de warmtepomp 2,5 tot 5 keer meer energie aan warmte produceert dan er aan elektriciteit gebruikt wordt. Hierbij is het gebruik van energie voor bijvoorbeeld het oppompen van grondwater nog niet meegerekend. Installatie van een warmtepomp leidt tot extra kosten en tot besparingen. De meerkosten bij installatie bij nieuwbouw bedragen / m 2 BVO. De besparing bedraagt ca. 2 / m2 BVO per Verduurzaming gemeentelijk gebouwen Vlaardingen Pagina 8

9 jaar. De terugverdientijd zit daarmee tussen de 6 en 12 jaar. Door subsidies kan de terugverdientijd lager uitvallen. PV-cellen PV-panelen worden gebruik voor het opwekken van elektriciteit met behulp van zonlicht. Door subsidies ligt de financiële terugverdientijd van een paneel rond de 15 jaar. Een bijzondere vorm wordt geleverd als dakbedekking waarin de PV-cellen geïntegreerd zijn. Ten opzichte van traditionele PV-panelen hebben deze als voordelen: Eenvoudige constructie Eenvoudige montage Zonnecel is tevens dakbedekking (waterkering), besparing op dakbedekking Besparing op gewicht. Een nadeel is dat de helling van het PV-systeem gelijk is aan die van het dak. Aangezien dakbedekking over het algemeen op platte daken wordt aangebracht is de hellingshoek in dat geval 0 o. Hierdoor neemt de zoninstraling met 13% af. Losse panelen kunnen op een plat dak onder de ideale hoek opgesteld worden. Verduurzaming gemeentelijk gebouwen Vlaardingen Pagina 9

10 Bijlage III Vegetatiedaken Een vegetatiedak is een dak dat begroeid is door planten of grassen. Er zijn verschillende soorten vegetatiedaken, variërend van terrassen met potten, tuinen met planten en bomen, grasdaken en lichte daken met een dunne vegetatielaag. We beperken ons hier tot vegetatiedaken die niet intensief gebruikt worden. Bij intensief gebruikte daken denken we aan speelplaatsen, sportterreinen, parkeren, horeca etc. Groene daken zijn om verschillende redenen nuttig. We hebben de belangrijkste voordelen in onderstaande tabel opgenomen. Hierbij hebben we onderscheid gemaakt in voordelen voor een duurzame ontwikkeling (voordelen op lange termijn en buiten de gemeente Vlaardingen), voordelen in de directe omgeving van het gebouw en voordelen voor het gebouw en haar gebruikers. In het algemeen geldt, hoe dikker de vegetatielaag (substraat / grond plus beplanting) hoe groter de voordelen. Duurzame ontwikkeling Directe omgeving Gebouw en gebruikers Ecologische waarden Energiebesparing Belevingswaarde, esthetische kwaliteit Absorptie van regenwater Verbetering stedelijk klimaat (bij toepassing op grote schaal) Vasthouden van stof Zuivering water en lucht Energiebesparing (kostenbesparing) Verbetering binnenklimaat (minder kosten voor koeling) Bescherming dakbedekking tegen UV-licht Geluidswerend Brandvertragend Verschillende typen Er zijn verschillende soorten vegetatiedaken, variërend van terrassen met potten, tuinen met planten en bomen en grasdaken en lichte daken met een dunne vegetatielaag. In onderstaande tabel zijn van de meest gangbare typen de belangrijkste kenmerken opgenomen. Verduurzaming gemeentelijk gebouwen Vlaardingen Pagina 10

11 Tabel: Kenmerken verschillende typen vegetatiedak Korte omschrijving Gewicht (incl. Voordelen / nadelen waterberging) Overgroeid dak Klimplanten die vanaf het Zeer laag Eenvoudig aan te leggen maaiveld tot over het dak groeien Ecologisch dak Dak met substraat voor spontane Laag (70 80 kg / Waardevolle flora, relatief ontwikkeling van vegetatie m 2 ) goedkoop, geen onderhoud Sedumdak Dun substraat met Laag (30 90 kg / Lichte belasting, geschikt voor sedumvegetatie m 2 ) hellende daken (tot 20%), weinig onderhoud, waterbergend, isolerend in de zomer Grasdak niet Vegetatiedak met gras en / of Gemiddeld (130 Isolerend in de zomer, beloopbaar kruiden 220 kg / m 2 ) geschikt voor hellende daken, bijdroogte brandgevaarlijk Grasdak Vegetatiedak met gras en / of Hoog ( kg / Isolerend in de zomer, Beloopbaar kruiden m 2 ) waterbergend Kantoordaktuin Transformatie van bestaand Afhankelijk van Prettige buitenruimte voor dakterras inrichting medewerkers, verder afhankelijk van inrichting Naast de genoemde voordelen geldt voor alle typen vegetatiedaken dat zij een bijdrage leveren aan de esthetische kwaliteit van een gebouw en de biodiversiteit. Vegetatiedaken hebben echter ook een aantal nadelen. Zo is onderhoud aan de vegetatie noodzakelijk (bijvoorbeeld het verwijderen van boompjes, controleren van de groei, controleren van het vochtgehalte) en is het belangrijk enkele malen per jaar te controleren of de hemelwaterafvoer nog functioneert en niet dichtgegroeid is. Een ander nadeel is dat lekkages lastiger zijn op te sporen en te repareren. Een goed aangelegd vegetatiedak is overigens niet kwetsbaarder dan een normaal dak. De kosten voor een vegetatiedak bedragen ongeveer 50,= tot 80,= per m 2. De meerkosten bij nieuwbouw of vervanging zijn uiteraard lager. Voor een kantoordaktuin zijn de kosten afhankelijk van de inrichting. Verduurzaming gemeentelijk gebouwen Vlaardingen Pagina 11

12 De opbouw van een vegetatiedak Onderstaande figuur laat de opbouw van drie verschillende typen vegetatiedaken zien. (bron Argex.eu) Randvoorwaarden en aandachtspunten Een vegetatiedak kan niet zonder meer op elk gebouw toegepast worden. De volgende aandachtspunten en randvoorwaarden zijn van belang: Gewicht. Het aanleggen van een vegetatiedak zal vaak leiden tot extra gewicht. Het precieze gewicht is afhankelijk van het type substraat de vegetatie en de inrichting. Voor daken die nu bedekt zijn met grind (als ballast) geldt dat vervanging van grind door een vegetatiedak nauwelijks tot een toename van het gewicht leidt. Het spreekt voor zich dat de dakconstructie in staat moet zijn het extra gewicht te dragen. Dakconstructie. De meeste constructies maken het aanleggen van een daktuin mogelijk. Vaak is het dak zwaarder uitgevoerd dan strikt noodzakelijk en kan hierdoor extra gewicht aangebracht worden. Verzwaring van de constructie is soms ook mogelijk. Speciaal aandachtspunt vormen lichte constructie zoals loodsen hier moet niet alleen de draagkracht van het dak maar ook de draagkracht van de totale constructie en de fundering onderzocht te worden. Hellingshoek. Bij daken met een grote hellingshoek bestaat het risico dat de vegetatielaag van het dak afschuift. Om dit te voorkomen kunnen systemen aangebracht worden die het afschuiven verhinderen. Hierdoor kunnen daken tot een helling van 45 o van vegetatie worden voorzien. Onderhoud. Het onderhoud varieert per type vegetatiedak. Voor een echt grasdak dat gebruikt wordt (bijvoorbeeld bibliotheek TU-Delft) is veel onderhoud nodig (maaien, beregenen etc.). Voor een dak dat voorzien is van sedum is vrijwel geen onderhoud nodig. Het is belangrijk de kosten voor onderhoud mee te nemen bij de keuze voor het type vegetatie. Verduurzaming gemeentelijk gebouwen Vlaardingen Pagina 12