HONDERD JAAR SCHOOLPLATEN VOOR DE VADERLANDSCHE GESCHIEDENIS

Transcriptie

1 HONDERD JAAR SCHOOLPLATEN VOOR DE VADERLANDSCHE GESCHIEDENIS Beschrijving van de schoolplatenserie aan de hand van de tentoonstelling, de schoolplaten, de serie en de illustratoren 1

2 Honderd jaar Schoolplaten voor de vaderlandsche geschiedenis Beschrijving van de schoolplatenserie aan de hand van de tentoonstelling, de schoolplaten, de serie en de illustratoren (conceptversie) John Quakernaat Antiquariaat Quaeckernaeck Utrecht, 2010 Illustraties Ronald van Kleef In opdracht van: Stichting ABC-MN 2

3 Inhoud Honderd jaar... 4 De tentoonstelling... 4 De schoolplaat... 5 De serie... 6 De illustratoren Bijlage 1, 8 platen Bijlage 2, 24 platen Bijlage 3, 30 platen Bijlage 4, 40 platen Bijlage 5, Per illustrator

4 Honderd jaar In 2011 is het honderd jaar geleden dat de schoolplatenserie Schoolplaten voor de Vaderlandsche Geschiedenis van drukkerij J.B. Wolters uit Groningen het licht zag. Bij aanvang telde de serie acht schoolplaten en uiteindelijk telde het 42 stuks. Een serie geschiedenisplaten die zelf ook een rijke geschiedenis kent. Een mooi moment om hier aandacht aan te besteden. Het is volop zomer. Ik sta tegen de warme stadsmuur. De menigte is stil. Vanuit de huifkar klinkt een spreker. Ik kan hem maar moeilijk volgen. De woorden naderen, maar onverstaanbaar. Met mijn hand scherm ik mijn ogen af tegen het zonlicht om beter te kunnen zien. Verder te kunnen kijken. De hoeden zijn afgezet. De wapens rusten. Maar voor hoelang? De kleurige kledij steekt af tegen de monotone intonatie van de man die spreekt. Vogels fluiten op de achtergrond. Een vogel vliegt rakelings langs me af en gaat op de muur zitten. Mijn vriendjes roepen me. Ik pak mijn houten zwaard en loop richting stadspoort. Zomaar een gedachte waaruit je kunt ontwaken als je aandachtig naar de plaat Een hagepreek buiten Utrecht staart. De rijkgeïllustreerde schoolplatenserie heeft velen bereikt die onderwijs hebben gevolgd in de 20 e eeuw. Het zien van deze schoolplaten roept vaak prettige herinneringen op aan geschiedenislessen op de lagere school. Mogelijk ook aan een bevlogen leraar die het verhaal dat er bij hoort uiteenzette. Bij mij heeft het weerzien van deze schoolplaten een verzamelwoede opgeroepen. Veel informatie over deze serie schoolplaten is te vinden in een catalogusboek behorende bij een tentoonstelling over schoolplaten in het algemeen en de illustrator Isings in het bijzonder uit Dit antiquarisch boek speelt dan ook een centrale rol in dit artikel. De tentoonstelling In 1982, ruim honderd jaar na de introductie van de Nederlandse historische schoolplaat, wordt een tentoonstelling aangekondigd (persbericht Centraal Museum Utrecht). De tentoonstelling vindt plaats in twee musea. Van 14 mei t/m 4 juli is de tentoonstelling te zien in het Centraal Museum in Utrecht. Daarna, vanaf 23 juli, zal de tentoonstelling te zien zijn in het Drents Museum te Assen. De tentoonstelling krijgt de naam De geschiedenis gekleurd want; Ze hebben onze beeldvorming van de historie bepaald, ja zelfs gekleurd, aldus de auteur van het persbericht. Daarnaast wordt in discussies, met de titel ook verwezen naar de vooral protestants-christelijke inslag van de gekozen onderwerpen. Het persbericht vermeld dat tekenaars en schilders van schoolplaten goede vaklui zijn en dat J.H. Isings het meest bekend is geworden. Deze knappe tekenaar heeft van 1911 tot 1970 ruim 40 geschiedenis- schoolplaten ontworpen die bij duizenden door scholen in Nederland en ook daarbuiten werden gebruikt. De oorspronkelijke aquarellen zijn door de uitgeverij Wolters-Noordhoff uit Groningen (tegenwoordig Noordhoff) in bruikleen gegeven (sommige schoolplaten worden op de tentoonstelling vergezeld van de originelen). Naar aanleiding van de tentoonstelling wordt ook een catalogusboek uitgegeven van ruim 100 pagina s dik, geïllustreerd met 80 afbeeldingen met dezelfde titel als de tentoonstelling. Het boek behandeld onder meer de ontstaansgeschiedenis van de serie. De tentoonstelling zal op 13 mei geopend worden met een inleiding door mevrouw prof. dr. Lea Dasburg, hoogleraar in de historische pedagogiek aan de Universiteit van Amsterdam. Het catalogusboek De geschiedenis gekleurd met als ondertitel hisorie-schoolplaten-j.h.isings is een boek waarin tot in detail de totstandkoming van de serie wordt uiteengezet. Dasburg: De geschiedenis was vroeger in de schoolboekjes vooral die van vorsten, niet die van gewone mensen. Maar op de oude schoolwandkaarten was dit dagelijks leven er wel en zelfs eerder 4

5 dan in de boeken. Maar die wandplaten van Isings e.a. mochten dan modern zijn, ze werden niet serieus genomen. Men vond het in een tijd dat het geschiedenisonderwijs bij de faculteit der letteren en wijsbegeerte behoorde geen kunst en geen kunde, waarbij de kunst bovendien nog werd achterhaald bij de kunde, aldus een krantenartikel uit het Reformatorisch Dagblad van 14 mei 1982 Studie Isings Isings, de illustrator met de meeste titels op zijn naam, hechtte veel waarde aan het waarheidsgetrouw weergeven van de geschiedenis. Hij besteedde hiervoor veel tijd aan onderzoek. Door het bestuderen van oude werken en correspondentie met deskundigen vergrootte hij zijn eigen kennis. Als voorbereiding op zijn aquarellen, maakte hij studies van het desbetreffende onderwerp. Op de tentoonstelling werden twee studies getoond van de illustrator Isings. Deze studies, beide voor Brabants dorp, ca. 1450) zijn nog in het Centraal Museum aanwezig. De eerste studie is een krijttekening op papier met zwart krijt en kleurkrijt, met wit gehoogd uit De blad- en beeldhoogte is 32,2. De blad- en beeldbreedte is 24,2 cm. Het gaat om de studie voor het 1 Studie Isings (doc. mat. ABC-MN) foto schilderij Brabants dorp ca Het betreft een figuur in Ronald van Kleef middeleeuwse kledij. De man leunt tegen een stok. Op zijn rug draagt hij een zak. De kop van de figuur is herhaald in een detailstudie. Dat is tevens het geval bij de honden en de hoofdtooi. Linksonder is een opschrift te lezen: Brabants dorp, ± 1450, 1. De tweede is ook een krijttekening, vrij naar Lucas van Leyden, met bruin en zwart krijt op papier (1962/ 32,4 x 24,2 (blad- en beeld). De studie toont een gebogen spelende doedelzakspeler. Op de achtergrond is een gebarende man te zien in middeleeuwse kledij. Hij draagt een grote rugmand. Opschrift: Brabants dorp, ± 1450 en Isings (signatuur). Als eigenaar wordt genoemd L. van Tongerloo uit Zeist. Promotie op tv In 1976 wordt een tv-programma uitgezonden over Isings. In een artikel citeert Bas Roodnat Isings die daarin zegt: Als een baarbaar ging ik door de musea. Tijdens de tentoonstelling De geschiedenis gekleurd wordt het tv-programma opnieuw getoond. (bron: Het ontstaan van Isings Schoolplaten, NRC, 18 juni Op 12 juni 1982 zendt de NOS het programma De Schoolbank uit aldus een aankondiging in het programmablad Televizier waarin aandacht is voor de schoolplaat en de tentoonstelling. De schoolplaat De opkomst van de schoolplaat heeft onder andere te maken met een andere pedagogische en didactische kijk op kinderen. Onder invloed van de wet op het lager onderwijs (1857, (vaderlandse) geschiedenis als verplicht vak) en het idee dat kinderen aanschouwelijk onderwijs moest worden aangeboden, is de schoolplaat voor de vaderlandse geschiedenis ontstaan. Schoolplatenseries die als voorloper kunnen worden gezien zijn de uit het Duits vertaalde De Vaderlandsche Historieplaten voor scholen en huisgezinnen van Eichmann en Altmann (1855, twintig afleveringen van elk drie platen), de platenserie van Ykema (1877, 24 stuks) en Hilverdink (1877, 3 stuks). Rond 1880 werd de serie Beschavingsgeschiedenis uitgegeven door N. Veenstra. Na vele jaren intensief gebruik van schoolplaten als leermiddel werd in de tweede helft van de 20 e eeuw de schoolplaat vervangen door modernere leermiddelen zoals filmstroken, dia s en school-tv 5

6 De onderwerpen en handelingen op de schoolplaten worden toegelicht in de bijbehorende docentenhandleidingen. De handleidingen zijn geschreven door de redacteuren van de schoolplatenserie. De handleidingen bevatten meestal een afbeelding van de besproken plaat. Verder is de handleiding voorzien van extra informatie geïllustreerd met afbeeldingen. S. Montag S. Montag (Henk Hofland), bekend freelancercolumnist, schrijft ook een stukje naar aanleiding van de tentoonstelling. Hij noemt de schoolplaat een wonder want daarop wordt vertoond wat niet gezien kan zijn. In zijn column Lectuur nummer 119 (1982) schrijft hij over de enorme hoeveelheid details die een onuitwisbare indruk achterliet op vele generaties schoolgangers. Verder schrijft hij dat hij door een schoolplaatillustratie een antipathie kreeg tegen Michiel de Ruiter vanwege de dikke krullen die onder zijn admiraalshoed uitkwamen. De serie Datering De schoolplatenserie is door verschillende uitgevers uitgegeven. Wolters uit Groningen komt in 1911 met de serie op de markt. Aan het materiaal en de druktechniek is te zien in welke periode is gedrukt. Zo zijn de eerste platen op karton uitgegeven. Later verschenen ze op linnen. De eerste chromolithografieën of steendrukken, de druktechniek tot ongeveer 1930, zijn gedrukt door J.L. van Leer uit Amsterdam. Deze platen zijn mogelijk voorzien van een drukkersteken. Later worden de platen gedrukt door drukkerij Enschede uit Haarlem. Deze drukker gebruikte een andere druktechniek; de foto-litho. Voor een geoefende kijker is het verschil met het blote oog te zien, een vergrootglas geeft meer zekerheid. Ook is het opschift een indicatie wanneer de plaat is gedrukt. Zo heeft Wolters verschillende vestigingsplaatsen. In 1906 wordt de vennootschap J.B. Wolters Uitgeversmaatschappij NV opgericht in Groningen?. In 1915 wordt er ook een kantoor geopend in Den Haag. In 1920 vestigt de maatschappij zich in Nederlandsch- Indie (Batavia, ná de onafhankelijkheid Djakarta). Een ander belangrijke wijziging is de fusie tussen Wolters en Noordhoff op 1 januari NV Wolters-Noordhoff is ontstaan. Op de schoolplaten wordt naast de uitgeversnaam ook de vestigingsplaats aangegeven. Na de fusie van Wolters Noordhoff (1968) wordt de verkoop van de serie nog maar enkele jaren opgenomen in de fondscatalogi. De rechten voor de schoolplatenserie worden in 1979 overgedaan aan De Vuurbaak uit Groningen. In de loop van de tijd is het aantal redacteuren uitgebreid. De serie ontstond onder twee redacteuren; J.W. de Jongh en H. Wagenvoort. In 1927 worden er ook toelichtingen geschreven door de katholieke J.H. Werkman. Vanaf 1940 maakt J.J. Moerman ook deel uit van de redactie. In 1954 tenslotte zal ook D. Wijbenga zich bij de redactie aansluiten. De docentenhandleidingen geven ook informatie over het ontstaan van de serie. Vaak is achterop de handleiding een lijst met schoolplaten weergegeven. Het uitgiftejaar voorin de handleiding, aangevuld met informatie over de redacteuren (soms alleen in de docentenhandleiding te lezen en dus niet op schoolplaten) geeft extra informatie. Al deze informatie kan worden gebruikt om de periode waarin de schoolplaat is gedrukt te schatten. Uiteraard zijn de fondscatalogi ook heel belangrijk om informatie te vinden. Verhaal Sommige van de in totaal 65 platen hebben een eigen verhaal. Niet alleen het historische verhaal dat op het leergierige kind moet worden over gebracht, maar ook een verhaal over hoe het in de serie is terecht gekomen en in veel gevallen er weer uit is verdwenen. Enkele platen (een aanduiding die 6

7 Isings niet waardeerde, hij sprak liever van schilderijen) hebben verschillende herdrukken meegemaakt, andere zijn weer snel verdwenen. Hieronder worden enkele voorbeelden gegeven. De Krijgsraad vóór den Vierdaaschen Zeeslag blijkt twee versies te kennen van de eerste serie (gedateerd 1911). Er is zeer weinig verschil op te merken zoals bij de datering. Bijzonder is dat de herziene versie uit 1946 op het origineel niet is gesigneerd maar op de reproductie wel. De plaat In een middeleeuws klooster kent drie versies. De eerste is zonder Mariabeeld en kruis, het tweede, gedateerd 1912 en 1930 mét. De laatste uit 1972 heeft in tegenstelling tot zijn voorgangers een verandering bij het raam. Hier zien we een houten luik dat bovendien in ander perspectief getekend is. Hoewel Isings alle schoolplaten in aquarel uitvoerde, is de techniek van de plaat Uit de tijd van Trekschuit en Diligence olieverf op linnen (later op hout geplakt). Een echte volhouder is Hollandsche Infanterie bij de bruggen over de Berezina, 1812 (Hoynck van Papenrdrecht). Deze plaat zal het tot het eind van de serie (jaren 70) in de serie zitten. Aan de Hollandsche Waterlinie, van dezelfde ilustrator, gaat ook lang mee. Twee platen werden vanwege hun gewelddadige karakter uit de serie gehaald. Het gaat om Floris V door edelen omgebracht (Jurres), vervangen door Floris V doo edelen gevangengenomen, en De verovering van Tjakranegara op Lombok, 1894 (Hoynck van Papenrdrecht) Zij werden in 1928 niet meer aangeboden. Dit wordt ook gezegd van Ter Walvischvaart van Jetses. Van de Slag bij Nieuwpoort (Isings) is bekend dat het op locatie is geschetst in de duinen bij Nieuwpoort. In december 1949 wil Wolters dat de plaat Tocht naar Chattam (Westermann) wordt vervangen. Het is weinig respectvol voor onze bevrijders als zij op deze plaat zien hoe zij in de zeventiende eeuw een vernedering moeten ondergaan. De plaat Een stad in de Middeleeuwen toont een niet nader omschreven stad. Toch zijn alle details bestaand. De gemetselde boog en het kapiteel zijn naar het Haarlemse stadhuis, de weegschaal naar een beeld in Neurenberg. Het getoonde Mariabeeld uit Nijmegen staat op een console in de Nieuwe Zijds Kapel in Amsterdam. De afgebeelde balkadijn is afkomstig van een kasteel in Gemert. Op de achtergrond is het stadhuis van Kampen te zien met de toren van het stadhuis van Alkmaar. De woonhuizen zijn geschetst in Mechelen, Middelburg, Edam Zierikzee en Utrecht. (bron: Het ontstaan van Isings historische schoolplaten, NRC, 18 juni 1982.) Vondel, tot het katholicisme bekeerd, wordt door Isings in de plaat over de Muiderkring niet al te prominent afgebeeld en was slechts op de achtergrond zichtbaar. Van de schoolplaat Karel V, zijn twee versies bekend; met hoofddeksel en zonder. Het ruiterstandbeeld Willibrord op het Janskerkhof te Utrecht zou als voorbeeld hebben gediend voor de plaat Willibrord, de apostel der Friezen. Het artikel Schoolplaten vol historie: een boeiende expositie (1982), zegt dat de makers van de film Vader des Vaderlands (eerste Nederlandse speelfilm mét geluid, 1933) zich nauwkeurig lieten leiden door de plaat van Isings over Karel V. 7

8 In 1911 wordt de serie van acht platen aan het onderwijs aangeboden naar oorspronkelijke aquarellen door uitgeverij J.B. Wolters uit Groningen. De redactie werd gevoerd door J.W. de Jongh en H. Wagenvoort. Slechts één van deze platen, Hollandsche Infanterie bij de bruggen over de Berezina, blijft tot aan het eind van de uitgave, begin jaren 70, in de serie opgenomen. Er wordt aangekondigd dat er meer platen zullen volgen. In de Uitgaven van J.B. Wolters te Gronningen wordt de serie aangeboden als: Schoolplaten voor de Vaderlandsche Geschiedenis. Naar oorspronkelijke aquarellen van J. Hoynck van Papendrecht, G. van der Hove, C. Jetses, J.H. Jurres, G. Westerman J.J.R. de Wetstein Pfister e.a. De eerste platen zijn: De troepen van Bossu dringen Rotterdam binnen, 9 april 1572; De Romeinen in ons land. Een nederzetting bij eene vesting; Hollandsche Infanterie bij de bruggen over de Berezina, 1812; Eene vergadering van de Nationale Synode te Dordrecht, 1619; De verovering van Tjakranegara op Lombok, 1894; De belegering van het Huis te Voorst, 1362; Ter Walvischvaart en Karel de Groote in den kring van zijne geleerden. De verdere platen zijn in voorbereiding. De grootte van de platen is 84 x 110 cm, prijs per plaat met geïllustreerde toelichting is fl. 1,90. Opgeplakt op zwaar carton kost de plaat fl. 2,30. Een afzonderlijke geïllustreerde toelichting kost fl. 0,25. Voor kondigt Wolters de aanbieding van de complete serie van 24 schoolplaten aan onderverdeeld in vier series van elk zes platen. Eén van de series is dan nog ter perse. Nieuwe illustratoren zijn W.C. Staring en J. H. Isings. Deze opzet, chronologisch genummerd naar voorgestelde gebeurtenissen zal blijven bestaan. In de loop van de tijd zal de serie worden uitgebreid. Er komen platen bij en er worden platen uit de serie gehaald. Sommige titels worden vervangen. Tussen 1925 en 1928 wordt de serie vernieuwd. De platen van Jurres, Westerman, Van Hove en Hoynck van Papendrecht worden uit de handel genomen. Er worden hiervoor in de plaats twee platen van Van der Waaij en acht platen van Isings opgenomen. Hierdoor bestaat de serie vanaf 1928 uit 30 platen. Vanaf 1927 wordt een elftal toelichtingen geschreven door J.H. Werkman. Werkman is een man van katholieke huize. Hierdoor wordt de serie ook interessant voor het roomskatholieke onderwijs. In 1940 wordt de redactie uitgebreid met J.J. Moerman. In 1942 telt de serie 42 platen. In 1954 wordt D. Wijbenga nog aan de redactie toegevoegd. De serie in 1950 geeft ook weer een aantal wijzigingen weer. Zo zijn er elf platen vervallen. Platen van Van der Hove, De Wetstein Pfister, Staring, Hoynck van Papenfrecht en Isings zijn vervangen door één nieuwe plaat van C. Jetses en negen nieuwe van Isings. Een tiende plaat van Isings wordt al aangekondigd; het zal echter nog jaren duren eer die plaat daadwerkelijk wordt opgenomen. De nieuwe platen krijgen geen jaartallen meer. Tot aan 1971 worden alleen nog platen van Isings toegevoegd. Sommige platen tonen nieuwe onderwerpen, andere platen uit deze serie worden vervangen. In 1971 telt de serie 42 platen. De meeste hiervan zijn van de hand van Isings. Slechts twee platen uit deze laatste serie zijn van andere illustratoren, één van Jetses en één Van Hoynck van Papendrecht. 8

9 De illustratoren De illustratoren die de scholplaten vervaardigden, werden vaak geïnspireerd door 19e eeuwse hisorie-schilderkunst. Tevens werden de illustraties hier vaak op gebaseerd. J. H. Isings Johan Herman Isings werd op 31 juli 1884 geboren in Amsterdam en overleed in 1977 in Soest. Hij woonde en werkte in Amsterdam, Zeist en Soest. Hij was leerling van de Tekenschool voor de Kunstambachten in Amsterdam. Hij was leerling van J. Visser en Georg Reuter. Isings schilderde, aquarelleerde en maakte pentekeningen van historische en bijbelse voorstellingen (deels als illustratie, voor een groot deel afzonderlijke taferelen. Isings gaf les aan H. Poeder. G.B.J van der Hove Van der Hove werd geboren in 1877 en overleed in J. Hoynck van Papendrecht Jan Hoynck van Papendrecht werd op 18 september 1858 geboren in Amsterdam en overleed op 11 december 1933 in Den Haag. Hij woonde en werkte in Rotterdam (tijdelijk in Antwerpen) en Munchen in Tussen 1888 en 1891 in Amsterdam, tot 1893 in Nieuwer-Amstel, tot 1901 in Rheden en daarna in Den Haag. Hij schilderde, tekende en aquarelleerde landschappen met figuren maar vooral militaire onderdelen. C. Jetses Cornelis Jetses werd op 23 juni 1873 geboren in Groningen en overleed op 9 juni 1955 in Wassenaar. Hij woonde en werkte in Groningen en Zeist tot 1919, Den Haag (Scheveningen) tot 1938 en daarna in Wassenaar. Hij was als kunstschilder en tekenaar bekend als de beroemde onbekende, die Nederland vormde. J. H. Jurres Johannes Hendricus Jurres werd op 17 januari 1875 geboren in Leeuwarden en overleed op 2 augustus 1946 in Amsterdam. Hij woonde en werkte omstreeks 1890 in Amsterdam. Hij maakte reizen door Italie, Zwitserland (1899) en Spanje (1901). In 1921 werd hij hoogleraar aan de Rijksacademie te Amsterdam. N. van der Waaij Nicolaas (Nico) van der Waaij werd op 15 oktober 1855 geboren in Amsterdam en overleed op 18 december 1936 in dezelfde plaats. Hij maakte tussen 1884 en 1885 een studiereis door Italië, waar hij oude meesters kopieerde. In 1891 werd hij hoogleraar aan de Rijksacademie van Amsterdam. J.J.R. de Wetstein Pfister George Lodewijk de Wetstein Pfister werd op 27 juni 1867 geboren in Haarlem en overleed op 16 september 1942 in Soest. Hij was illustrator tekenaar. G.J.B. Westermann 9

10 Gerhardus Bernardus Josephes (Gerard) Westermann werd geboren in 1880 in Leeuwarden en overleed in Hij woonde en werkte voornamelijk in Amsterdam, maar maakte ook reizen naar Brabant, Limburg en Friesland. Tussen 1918 en 1945 was hij docent aan de Akademie voor Beeldende Kunst te Amsterdam. Westermann was onder andere leerling van Jurres. Hij schilderde en tekende (pen, pastel) figuren, portretten, landschappen en vooral paarden. 10

11 1.1 Bijlage 1, 8 platen De serie Schoolplaten voor de vaderlandsche Geschiedenis opgesomd in verschillende aanbiedingen. Hieronder is te zien welke schoolplaten in de serie zijn opgenomen in verschillende catalogi en als vermelding op de achterkant van de bijbehorende docentenhandleidingen. Hierdoor is een reconstructie te zien van de opbouw en vorming van de onderwerpen. De tijdgeest is een belangrijke reden om titels toe te voegen, te vervangen of te verwijderen. Vaderlandsche Geschiedenis, J.W. De Jongh en H. Wagenvoort8 schooplaten, (84 x 110) (rest in voorbereiding, uit: Uitgaven van J.B. Wolters te Groningen ) 8 schoolplaten Naar oorspronkelijke aquarellen van J. Hoynck van Papendrecht, Gerard van Hove, C. Jetses, J.H. Jurres, G.Westerman en J.J.R. De Wetstein Pfister e.a. 1. De troepen van Bossu dringen Rotterdam binnen, 9 april De Romeinen in ons land (Een nederzetting bij een vesting) 3. Hollandsche Infanterie bij de Bruggen over de Berezina, Een vergadering van de Nationale Synode te Dordrecht, De verovering van Tjakranegara op Lombok, (Het Huis te Voorst 1362) Belegering van een Kasteel 7. Ter Walvischvaart 8. Karel de Groote in den kring van zijne geleerden 11

12 1.2 Bijlage 2, 24 platen 24 schooplaten, (84 x 110) Versie A (uit: Nederlandsche Schoolplaten, J.W. Wolters ca. 1918) Naar oorspronkelijke aquarellen van J. Hoynck van Papendrecht, Gerard van Hove, J.H. Isings Jr, C. Jetses, J.H. Jurres, W.C. Staring, G.Westerman en J.J.R. De Wetstein Pfister. 1. De Romeinen in ons land (Een nederzetting bij een vesting) 2. Ludger predikt in de Groninger Gouwen, Aan het hof van Karel den Grooten 4. Ter Kruisvaart 5. In een middeleeuwsch klooster 6. Floris V door de edelen omgebracht 7. Belegering van een Kasteel (Het Huis te Voorst 1362) 8. Luther op de Rijksdag te Worms, Een Hagepreek buiten Utrecht, Augustus De Prins trekt over de Maas, De troepen van Bossu dringen Rotterdam binnen, 9 april Op de reede van Bantam, Een vergadering van de Nationale Synode te Dordrecht, 's-hertogenbosch door Frederik Hendrik belegerd, Ter Walvischvaart 16. Op den Dam, omstreeks Krijgsraad vóór den Vierdaagschen Zeeslag, Tocht naar Chattam, Het Haagsche Voorhout in de 17e eeuw 20. Aan de Hollandsche Waterlinie, Aanhouding van prinses Wilhelmina a.d. Goejanwellesluis Hollandsche Infanterie bij de Bruggen over de Berezina, De prins van Oranje (aan het hoofd van de nationale militie) bij Quatre-Bras, 16 juni De verovering van Tjakranegara op Lombok, schooplaten, (84 x 110) Versie B Naar oorspronkelijke aquarellen van J. Hoynck van Papendrecht, Gerard van Hove, J.H. Isings Jr, C. Jetses, J.H. Jurres, W.C. Staring, G.Westerman en J.J.R. De Wetstein Pfister. 1. De Romeinen in ons land (Een nederzetting bij een vesting) 2. Ludger predikt in de Groninger Gouwen, Aan het hof van Karel den Grooten 4. Ter Kruisvaart 5. In een middeleeuwsch Klooster 6. Floris V door de edelen omgebracht 7. Belegering van een Kasteel (Het Huis te Voorst 1362) 8. Luther op de Rijksdag te Worms, Een Hagepreek buiten Utrecht, Augustus De Prins trekt over de Maas, De troepen van Bossu dringen Rotterdam binnen, 9 april Op de reede van Bantam, Een vergadering van de Nationale Synode te Dordrecht,

13 14. 's-hertogenbosch door Frederik Hendrik belegerd, Ter Walvischvaart 16. Op den Dam, omstreeks Krijgsraad vóór den Vierdaagschen Zeeslag, Tocht naar Chattam, Het Haagsche Voorhout in de 17e eeuw 20. Aan de Hollandsche Waterlinie, Czaar Peter de Groote bezoekt een buitenplaats aan de Vecht, 1717 (gezicht op het Huis en de Rivier) 22. Czaar Peter de Groote bezoekt een buitenplaats aan de Vecht, 1717 (gezicht op de Tuin en de Waterwerken) 23. Aanhouding van prinses Wilhelmina a.d. Goejanwellesluis De verovering van Tjakranegara op Lombok,

14 1.3 Bijlage 3, 30 platen Vaderlandsche Geschiedenis, J.W. De Jongh en H. Wagenvoort 30 schooplaten, (83 x 111) Naar oorspronkelijke aquarellen van J. Hoynck van Papendrecht, Gerard van Hove, J.H. Isings Jr, C. Jetses, W.C. Staring, N. Van der Waaij, G.Westerman en J.J.R. De Wetstein Pfister. 1. De Romeinen in ons land (Een nederzetting bij een vesting) 2. Ludger predikt in de Groninger Gouwen, Aan het hof van Karel de Grote 4. De Noormannen voor Dorestad 5. Ter Kruisvaart 6. Floris V door de Edelen gevangengenomen, In een Middeleeuwsch Klooster 8. Belegering van een Kasteel (Het Huis te Voorst 1362) 9. Een stad in de Middeleeuwen 10. Luther op de Rijksdag te Worms, Karel V doet afstand van de Regeering, Een Hagepreek buiten Utrecht, Augustus De Prins trekt over de Maas, Op de reede van Bantam, Een vergadering van de Nationale Synode te Dordrecht, De muiderkring 17. 's-hertogenbosch door Frederik Hendrik belegerd, Ter Walvischvaart 19. Op den Dam, omstreeks Krijgsraad vóór den Vierdaagschen Zeeslag 21. Tocht naar Chattam, Het Haagse Voorhout in de 17e eeuw 23. Aan de Hollandsche Waterlinie, Czaar Peter de Groote bezoekt een buitenplaats aan de Vecht, 1717 (gezicht op het Huis en de Rivier) 25. Czaar Peter de Groote bezoekt een buitenplaats aan de Vecht, 1717 (gezicht op de Tuin en de Waterwerken) 26. Aanhouding van prinses Wilhelmina a.d. Goejanwellesluis Hollandsche Infanterie bij de Bruggen over de Berezina, De prins van Oranje (aan het hoofd van de nationale militie) bij Quatre-Bras, 16 juni Voor honderd jaar 30. In Amsterdam omstreeks

15 1.4 Bijlage 4, 40 platen 40 schoolplaten In de serie Schoolplaten voor de Vaderlandse geschiedenis naar oorspronkelijke aquarellen van J. Hoynck van Papendrecht, J. H. Isings en C. Jetses worden onderstaande onderwerpen aan de orde gesteld. Uit docentenhandleiding Sprooksprekers in de Ridderzaal, 1394, De Jong, Wagenvoort en Moerman, Wolters Noordhoff, Hunebedbouwers (gedateerd 59) 2. Romeinse legerplaats aan de Rijnmond (Valkenburg) 3. Willibrord, de Apostel der Friezen 4. Aan het hof van Karel de Grote (Jetses) 5. Karel de Grote te Aken, 808. Uitzending van koningsboden 6. De Noormannen voor Dorestad 7. Kruisvaarders voor Jeruzalem, Tournooi te Haarlem, Sprooksprekers in de Riddrzaal, Jacoba van Beieren voor Gorichem, 1 December De Hanzestad Kampen, In een middeleeuws klooster 13. Een gildeoptocht in Antwerpen, Een stad in de middeleeuwen 15. Brabants dorp in de vijftiende eeuw 16. Luther op de Rijksdag te Worms, Karel V doet afstand van de Regeering, Een Hagepreek bij de Hoornbrug bij Rijswijk, augustus Willem van Oranje in de Raad van State, 31 December De Prins trekt over de Maas, In de drukkerij van Plantijn, Antwerpen Leidens ontzet, 3 oktober De slag bij Nieuwpoort 24. Een zomermiddag met de Muiderkring 25. Frederik Hendrik voor s-hertogenbosch, ,,Behouden Huys op Nova Zembla 27. Binnenkomende vloot vóór Amsterdam. ± De Dam te Amsterdam 29. Rembrandt in zijn,,schilderscaemer, Krijgsraad voor de Vierdaagschen zeeslag, Landing van Prins Willen III bij Brixham, De Grote Vergadering te s-gravenhage, Aan de Hollandsche Waterlinie, Een buitenplaats aan de Vecht, ± Franse troepen trekken over de Lek, 15 Januari Brand bij Moskou, Hollandsche infanterie bij de bruggen over de Berezina, Aankomst van Willem I te Scheveningen, Uit de tijd van trekschuit en diligence 40. Stadsleven tegen het midden van de 19e eeuw 15

16 Uiteindelijk worden Naar het concentratiekamp, januari 1945 en Columbus neemt Guanahani in bezit, 12 october 1492 nog toegevoegd. 16

17 1.5 Bijlage 5, Per illustrator Schoolplaten per illustrator: Johan Herman Isings jr. ( ) Isings is met 44 platen de meest invloedrijke illustrator in de serie VG. Hij werd in 1884 geboren te Amsterdan. Hij overleed in 1979 te Soest. 1. Op den Dam, omstreeks Op de reede van Bantam, 1598 (werd vervangen) 3. Krijgsraad vóór den Vierdaagschen Zeeslag, 1666 opnieuw overschilderd 4. Een Hagepreek buiten Utrecht, Augustus 1566 (werd vervangen) 5. In een middeleeuwsch Klooster opnieuw overschilderd (gedateerd 1912 en 1930) opnieuw overschilderd (gedateerd 1912 en 1972) 6. Ludger predikt in de Groninger Gouwen, 785 (aangekondigd als Eerste Christenprediking in ons Land tot wordt vervangen) 7. Uit de Tijd van Trekschuit en Diligence (A)/ Voor honderd jaar (B)/ Voor 150 jaar (C) (alternatief voor De verovering van Tjakranegara op Lombok, 1894 opnieuw overschilderd (gedateerd 1925/1971) 8. Een stad in de Middeleeuwen Opnieuw overschilderd 9. Floris V door de Edelen gevangengenomen, 1296 Vervanger van Floris V door de edelen omgebracht (J.H. Jurres) 10. De Prins trekt over de Maas,1568 Vervanger van De Prins trekt over de Maas (G.B.J. Westerman) Opnieuw overschilderd (gedateerd 26/ 64) 11. De Noormannen voor Dorestad Een versie uit 1912 (Kossmann) is niet waarschijnlijk) 12. Karel V doet afstand van de Regeering, 1555 Opnieuw overschilderd (gedateerd ) 13. Een Zomermiddag met de Muiderkring Opnieuw overschilderd (gedateerd ) 14. Stadsleven tegen het midden van de 19e eeuw Opnieuw overschilderd 15. Luther op de Rijksdag te Worms, 1521 (ged. '34) Vervanger van Luther op den Rijksdag te Worms, 1521 door G.B.J. van Hove, Een Hagepreek bij de Hoornbrug bij Rijswijk, Augustus 1566 Vervanger van Een Hagepreek buiten Utrecht door dezelfde schilder. 17. De Dam te Amsterdam, 1666 Vervanger van Op de Dam, omstreeks 1665 door dezelfde schilder. 18. Frederik Hendrik voor s-hertogenbosch, 1629 (ged. '48) Vervanger van s-hertogenbosch door Frederik Hendrik belegerd, 1629 door W.C. Staring Leidens ontzet, 3 October De Grote Vergadering te s-gravenhage, Kruisvaarders voor Jeruzalem, 1099 Voltooid in 1949 en een maand later iets bijgewerkt. Vervanger van Ter Kruisvaart door J.J.R de Wetstein Pfister 22. Franse troepen trekken over de Lek, 15 Januari 1795 Vervanger van De aanhouding aan de Goejanverwellesluis,1787 door J.J.R de Wetstein Pfister 23. Behouden Huys op Nova Zembla Vervanger van Ter Walvischvaart door C. Jetses Romeinse Legerplaats aan de Rijnmond. (Valkenburg) Vervanger van De Romeinen in ons Land (Een Nederzetting bij een Vesting door G.B.J. van Hove 25. De Slag bij Nieuwpoort, Willem van Oranje in de Raad van State, 31 December Landing van Prins Willen III bij Brixham, 1688 Vervanger van De Tocht naar Chattam door G. Westermann

18 28. Aankomst van Willem I te Scheveningen, 1813 In fondscatalogi als vóóraankondiging in 1950 en als zijnde in voorbereiding in 1953, definitief in Willibrord, de Apostel der Friezen Vervanger van Ludger predikt in de Groninger Gouwen door dezelfde schilder. (W. naar voorbeeld stanbeeld Janskerkhof Utrecht.) 30. Een Buitenplaats aan de Vecht, ± 1740 Vervanger van de beide platen Czaar Peter de Groote bezoekt een Buitenplaats aan de Vecht, 1717 door N. van der Waaij uit Jacoba van Beieren voor Gorichem, 1 December 1417 (gedateerd 1906/57 of 1956/57) 32. Hunebedbouwers (gedateerd 59) 33. Tournooi te Haarlem,1305 (doet denken aan de schoolplaat van Rochussen uitg. Joh. Ykema 1879) 34. Binnenkomende vloot vóór Amsterdam (gedateerd 60) 35. Karel de Grote te Aken, 808. Uitzending van de Koningsboden. (gedateerd 61) Vermoedelijke vervanger voor die van G.J. van Hove. 36. De Hanzestad Kampen, Brabants dorp in de vijftiende eeuw (gedateerd 62) Opnieuw overschilderd in 1972 (gedateerd ) niet meer in fondscatalogi, De Vuurbaak 38. Rembrandt in zijn Schilderscaemer, 1665 (gedateerd IX 63) 39. Brand bij Moskou, Een gildeoptocht in Antwerpen, In de drukkerij van Plantijn, Antwerpen (1579) (gedateerd 66/ 67) 42. Sprooksprekers in de Riddrzaal, 1394 (gedateerd 68) 43. Naar het concentratiekamp, januari 1945 (ged. '69) 44. Columbus neemt Guanahani in bezit, 12 october 1492 (ged. VIII 70) (Bron: De geschiedenis gekleurd, Centraal Museum 1982 Jan Hoynck van Papendrecht ( ) 1. Aan de Hollandsche Waterlinie 2. Hollandsche Infanterie bij de Bruggen over de Berezina, De prins van Oranje (aan het hoofd van de nationale militie) bij Quatre-Bras, 16 juni 1815 (ged 1910) 4. De verovering van Tjakranegara op Lombok, 1894 J.J. R. De Wetstein Pfister ( ) 1) Het Haagse Voorhout in de 17e eeuw 2) Aanhouding van prinses Wilhelmina a.d. Goejanwellesluis 1787 (De aanhouding aan de Goejanverwellesluis, ) Belegering van een Kasteel (Het Huis te Voorst 1362) 4) Ter Kruisvaart Gerard van Hove ( ) 1) De Romeinen in ons land (Een nederzetting bij een vesting) 2) De troepen van Bossu dringen Rotterdam binnen, 9 april ) Aan het hof van Karel den Grooten 4) Een vergadering van de Nationale Synode te Dordrecht, 1619 G.B. J. Westermann ( ) 1) Tocht naar Chattam,

19 2) De Prins trekt over de Maas, 1568 Cornelis Jetses ( ) 1) Ter Walvischvaart 2) Aan het hof van Karel de Grote J.H.Jurres ( ) 1) Floris V door edelen omgebracht W.C. Staring ( ) 1) 's-hertogenbosch door Frederik Hendrik belegerd, 1629 Nicolaas (Nico) van der Waaij ( ) 1) Czaar Peter de Groote bezoekt een buitenplaats aan de Vecht, 1717 (gezicht op het Huis en de Rivier) 2) G198 Czaar Peter de Groote bezoekt een buitenplaats aan de Vecht, 1717 (gezicht op de Tuin en de Waterwerken) Hermann Wislicenus 1) Luther op den Rijksdag te Worms (naar het schilderij van H.W. 2 Studie Isings (doc. mat. ABC-MN) Foto Ronald van Kleef 19