Toscane en Zuid- Limburg

Transcriptie

1 Toscane en Zuid- Limburg Jo Kostons 1

2 Grevenbicht 18 oktober 2011 Voorwoord. Uiteindelijk ontkom je er niet aan. Aan Italië, niet alleen de bakermat van onze Christelijke cultuur maar ook van veel architectuur en kunst. Ook staat Italië bekend om zijn wijnen, olijfolie, prachtige landschappen en een heerlijk klimaat. Onze reis gaat naar Toscane. Soms maak ik de vergelijking met Zuid-Limburg. Toscane, door Nederlands/ Zuid-Limburgse ogen bekeken Veel leesplezier. Jo Kostons 2

3 Inhoudsopgave. 2 Voorwoord 4 Inleiding 7 Christelijke- Romeinse cultuur 14 Italië 21 Op reis 41 Milaan 51 Toscane 56 Chianciano Termen 61 Siena 72 Florence 86 Gimignano en Volterra 102 Lucca 113 Versiliaanse kust 120 Pisa 125 Terugreis 129 Terugblik 3

4 Inleiding Het zat er al langer aan te komen. Toscane, ze zeggen: dat moet je gezien hebben met steden als Florence, Siena, Pisa, enz. Nederlands Zuid-Limburg pretendeert soms wel het Toscane van Nederland te zijn zoals Amsterdam het Venetië van het Noorden. Nou, dat wat Zuid-Limburg betreft: dat gaan we uitzoeken, speuren naar overeenkomsten in cultuur en landschap. Met Limburg bedoel ik vooral het huidige grondgebied van Nederlands Limburg. Een excursiereis door Toscane van 7-16 oktober Natuurlijk was ik voorbereid, had ik al veel gelezen over Italië, de Romeinen als basis van onze Christelijke cultuur. Het is nu zaak deze indrukken te ordenen en op te schrijven. Gedachten, foto s, internet, reisboeken zijn daarbij een prima hulpmiddel. Als insteek neem ik de chronologie van de reis, de feitelijke historische en geografische gegevens. Vervolgens onze beleving, gebeurtenissen, interpretaties en relaties tot onze streek, geschiedenis. Het mag geen naam hebben, het is dan ook vooral als hobby bedoeld. 4

5 Christelijk - Romeinse cultuur. In mijn kinderjaren draaide alles om de kerk, geloof. In Limburg maakte vooral de Roomskatholieke kerk de dienst uit. Al waren er natuurlijk ook Protestant/Christelijke gemeenschappen. Dat waren echter maar kleine minderheden. Het Jodendom als basis van het Christendom verdween nagenoeg door vervolging in de Tweede Wereldoorlog. De regel binnen de Rooms-katholieke kerk was dat baby's binnen drie dagen na de geboorte werden gedoopt en zo Rooms-katholiek werden. De Catechismus was het boekje waar alles om draaide. De leidraad voor een goed Katholiek. De kleuterschool werd geleid door de nonnen. Op de lagere school bijzonder onderwijs werd wekelijke godsdienstles onderwezen. In de eerste jaren van de lagere schoolperiode dagelijks kerkbezoek en een keer in de maand biechten. Het was niet makkelijk dagelijkse zonden te bedenken. Een tip: zeg altijd als laatste van de riedel dagelijkse zonden, ik heb gelogen. De mis op zijn Gregoriaans, je verstond er vrijwel niks van. Dat was volgens de schrijver Godfried Boumans de charme, je kon er een eigen interpretatie aan geven. Geloven op je eigen manier. Iedere parochie had zijn eigen mannenkoor. Eigenlijk kregen we een degelijke klassieke opvoeding. Gregoriaanse gezangen, orgelmuziek, de componist Bach. Ieder dorp had 5

6 zijn fanfare of harmonie voor het begeleiden van de jaarlijkse processies. Een belangrijk verschil tussen een harmonie en fanfare is dat in een harmonie houtblazers zijn toegevoegd zoals : piccolo, dwarsfluit, hobo's, klarinet, fagot en soms niet blaasinstrumenten als contrabas, harp en gitaar. Protestanten hielden zich vooral bezig met orgelmuziek en koorzang. De basis van deze Christelijk/ Rooms-katholieke cultuur is nog steeds in Limburg aanwezig. Een bisdom, geestelijkheid, theologieonderwijs, parochies/gemeentes, kerken, kloosters, kapelletjes, Katholieke/Christelijk bijzonder onderwijs/scholen, het CDA als politieke partij. De huidige Kerk heeft echter veel aan invloed verloren. Nog maar een klein gedeelte van de gelovigen gaat regelmatig naar de kerk. In vroeger jaren gold er vrijwel geen scheiding van de machten kerk en staat. Harmonieën, fanfares, zangkoren en schutterijen hadden veelal hun oorsprong in het vooral Rooms-katholieke geloof. Kijk maar eens naar die jaartallen van oprichting op die prachtige vaandels. In ieder dorp is er om de paar jaar weer een vereniging die 140 jaar of bijvoorbeeld 195 jaar oud is. Om de vijf jaar een lustrumfeest om de kast te spekken/ onkosten te kunnen betalen. De Rooms-katholieke mis wordt nu veelal opgedragen in het Nederlands. Voor het 6

7 Protestantisme geldt dat ze al in de tijd van de Hervormingen 16e-17e eeuw kozen voor de Nederlandse Bijbelvertaling. Met natuurlijk Nederlandstalige koorzang begeleid met orgelmuziek. Het is een misvatting dat het Protestantisme in Limburg uit het Westen (Holland) komt. Het is wel een gegeven dat in de tijd van de kolenmijnen dit protestantisme versterkt werd door westerlingen die in de mijnen kwamen werken. Vooral op het voormalige grondgebied van Limburg dat verdeeld was in velen staatjes werd er een behoorlijke strijd geleverd in de begintijd van de Hervorming. Een van de eerste Protestante kerken in Nederland stond dan ook in Vaals. Ook waren er simultaankerken, zoals in Eisden. De grote kenmerkende kerk in Maastricht (met de rode toren) de St Jan is als voormalige doopkapel van de St Servaaskerk in 1632 eeuw opgeëist / afgesplitst naar de Protestantse kerk. Ook in mijn dorp Grevenbicht is er al eeuwen een kleine Protestante kerkgemeenschap. Er is sprake van al ca. 500 jaar Protestantisme. Ook in Sittard en Urmond waren- en zijn er kleine Protestante kerkgemeenschappen. Wellicht beïnvloed door het voormalige land Gulick dat sympathiek/ niet afwijzend stond tegenover Protestantisme. Zelfs is er sprake geweest van enorme vluchtelingen stromen tijdens de tachtigjarige oorlog vanuit gebieden elders naar Sittard. 7

8 De katholieken bang voor invloed te verliezen in Sittard beantwoordde het Protestantisme met uitbreiding van Katholieke scholen en kloosters. De Romeinen waren al eerder dan het Christendom in onze contreien. De Romeinse cultuur werd sterk beïnvloed door de Griekse cultuur. 8

9 In Griekenland ontwikkelde zich al rond 800 voor Christus stadsstaatjes. In de tweede eeuw voor Christus namen de Romeinen de cultuur van de Grieken grotendeels over. Zo werd de Grieks/ Romeinse cultuur met de uitbreiding van het Romeinse Rijk verspreid over grote delen van Zuid- en West Europa. Zo kwamen de Romeinen in ons Maasdal, ze bleven tot ca. 400 na Christus, toen werden ze verdreven door de steeds machtiger wordende Germaanse volkeren. Voor de Romeinen werd ons Maasdal vooral bewoond door boeren en Jagers. In 5000 voor Chr. was er de Bandkeramiekcultuur. De oudste bewoonde nederzettingen van Nederland waren in de buurt van Elsloo, Beek, Geleen, Sittard: zie Archeologie Museum Stein. In mijn jeugd/ kinderjaren werden in Elsloo grote nederzettingen / woningen blootgelegd met diverse Bandkeramische vondsten. In zie nog professor Modderman (hoe zou hij anders moeten heten) met grote laarzen rond de opgravingen struinen. Bandkeramiek. 9

10 Het Romeinse Rijk ontwikkelde zich vanaf de zesde eeuw voor Chr. vanuit de stadstaat Rome tot een wereldrijk: het Imperium Romanum. Keizer Julius Caesar onderwierp ca. 50 voor Chr. de Eburonen in het Maasdal die Tongeren (Atuatuca) als hoofdplaats hadden. (zie ook Gallo-Romeins museum Tongeren). Ook de Keltische muntschat in Amby (Maastricht) enkele jaren geleden getuigt van deze aanwezigheid in die tijd. De Eburonen waren Kelten met kerngebieden in Zuid-Duitsland, Frankrijk en Oostenrijk. Dus geen Germanen. Keltische munten. Tien jaar voor Chr. werd door keizer Augustus het grondgebied van het huidige Nederland tot aan de Rijn definitief bij het Romeinse Rijk gevoegd. Tijdens de Romeins tijd bestond het grondgebied van het huidige Nederland uit ca. 10

11 inwoners, waarvan ca langs de Rijn linies. Deze linies werden vaker aangevallen door de noordelijke Germaanse volken zoals: Bataven; Westfriezen; Cananifate. Romeinse legionairs die hier gelegerd werden verspreiden de Romeinse cultuur. Ze bouwden forten en legden wegen aan. De Romeinse weg van Tongeren via Heerlen (Corovalum, nederzetting), Keulen naar het zuiden dwars door Zuid-Limburg is daar een voorbeeld van. Ook liep er ook een weg van Maastricht (Mosam trajectum, versterkte nederzetting) langs de westelijke Maasoever via Dilsen (Firesne, nederzetting) en Blerick (Blariacum, nederzetting) naar Nijmegen (Noviomagus, versterkte nederzetting). 11

12 Oude Maasbrug Maastricht: Mosam Trajectum. De plaatsen Maastricht aan de Maas, en Xanten (nabijheid Dusseldorf), Nijmegen, Voorburg nabij de Rijn, waren versterkte vestingsteden en groeiden uit tot de eerste steden in deze regio. De Romeinen bouwden villa s en agrarische bedrijven op de vruchtbare lössgronden, rivieroevers en herenwegen. Gebouwen van hout en steen. Ze verbouwden grote hoeveelheden graan om te voorzien in de behoeften van de soldaten en burgers langs de versterkte frontlijn lang te Rijn. Langs de Rijn lagen ca. 20 forten (castella) die ca. 600 man per fort konden huisvesten. Zelfs zijn er resten gevonden van badhuizen (Termen in Heerlen en Maastricht.). 12

13 Verwarmingssysteem badhuis. Thermen museum Heerlen. De leefwijze van de Romeinen werd hier steeds meer afgekeken en overgenomen: huisraad, kleding, voedsel en huisvesting (stenen huizen, vakwerkbouw). De inheemse bevolking moest zich niet alleen onderwerpen aan het Romeinse bestuur, maar ook aan de Romeinse goden zoals Jupiter en de keizer werden offers gebracht. De Romeinen hadden ruime opvattingen over de goden, ook de (huis) goden van de inheemse bevolking werden getolereerd. De villa s hadden vaak een eigen (huis) heiligdom. Ook in Grevenbicht zijn er Romeinse vondsten gedaan uit die tijd. Een vrijwel intacte putrand kan nog steeds bewonderd worden op het Kotenplein. Dit vooral dank zij de actieve heemkunde vereniging "Bicht". 13

14 Ook werden er gebruiksvoorwerpen en munten gevonden. Vooral bij het uitvinden van de metaaldetector als hobbyinstrument zijn wel honderden munten gevonden nabij het Kempenveld. Vaak zijn die munten gewoon in privé bezit. Bij de grootouders van een schoonzoon, werden Jupiterbeelden gevonden bij het uitgraven van de fundering, bij de bouw van hun woonhuis (ca. 1948) aan de Houtstraat. Een beeld is momenteel ten toon gesteld in museum "Het Domein" in Sittard. Ook is er sprake van een Romeinse begraafplaats (Tumulus) een grafheuvel die nadien dienst heeft gedaan als Joodse begraafplaats. Bovengenoemde geeft aan dat toentertijd sprake moet zijn geweest van een significante Romeinse aanwezigheid/ bewoning. De Romeinen brachten ons ook het Christendom dat zich rondom de jaartelling in Palestina ontwikkelde en in Rome zich verder verspreidde. 14

15 De Romeinse infrastructuur en het gebruik van de talen Grieks en Latijn speelde een belangrijke rol bij de verspreiding van dit Christendom. Rond 400 na Chr. waren er ook in de grotere bevolkingscentra in het Maasland Christelijke gemeenschappen. In het jaar 391 na Chr. verklaarde Keizer Theodosius het Christendom tot staatsgodsdienst, andere godsdiensten werden verboden. Maastricht gunstig gelegen aan de Maas ontwikkelde zich snel en nam in die tijd de hoofdstadsfunctie van Tongeren over. In de vijfde eeuw na Chr. werd de Onze Lieve Vrouwenkerk gebouwd: van kapel tot kerk (voorloper huidige kerk) binnen de vesting Maastricht. De oudste bekende geloofsverkondiger in het huidige België en Nederland is de Heilige Servatius, ook bekend als Sint Servaas. Hij wordt wel eens de bisschop van Tongeren genoemd maar feitelijk was hij de bisschop van Maastricht. Maastricht werd bisschopsstad. Tegen het einde van de zesde eeuw zorgde bisschop Monulfus voor de Heiligverklaring van Sint Servaas de grondlegger van het bisdom. Volgens Monulfus zou Servatius geleefd hebben in het midden van de vijfde eeuw. De Christelijke boodschap die Servatius verkondigde heeft de West-Europese en de Nederlandse samenleving ten diepste gevormd. 15

16 Heel onze cultuur, al onze patronen van waarden en normen, zijn gevormd vanuit het Christendom. Zijn verering heeft zich verspreid over grote delen van Europa. Op zijn graf aan het Vrijthof in Maastricht werd de Sint Servaaskerk gebouwd. Eerst een kapel, vervolgens een kerk / basiliek. De huidige kerk/basiliek (1100 na Chr.) deed eeuwenlang dienst als bedevaartkerk en is met zijn schatkamers één van de topmonumenten in Europa van romaanse en gotische bouwkunst. De naam van Servatius leeft nog voort in voornamen als Servé, Servais en in de familienamen als Faas, Faassen, Vaassen, Servais, Vaesens, enz. Kortom heeft onze cultuur alles met de Romeinen te maken. Zij hadden een belangrijk aandeel in de ontwikkeling van onze streek. Niet alleen hebben zij het Christelijke geloof hier 16

17 gebracht maar ook de totale ontwikkeling als bestuur, infrastructuur, aanleg van wegen, gebouwen, gebruiksvoorwerpen, gebruiken, enz. Voor de bakermat van onze Romeins/ Christelijke cultuur zouden we natuurlijk naar Rome moeten, dat bewaren we mogelijk voor een volgende keer. Eerst naar Toscane. Het wordt gewoon hoog tijd Italië eens te bezoeken het land van de Romeinen. 17

18 Italië Geografisch gezien de laars van Europa. Op een grondgebied van ruim km² wonen (2009) Italianen. De hoofdstad is Rome. Enkele andere grote steden zijn: Milaan, Turijn, Genua; Venetië; Florence, Verona, Napels, Palermo, enz. Er zijn 20 regio s / provincies. Vaticaanstad en San Marino zijn twee staatjes binnen de Italiaanse grenzen. Italië was in de oudheid het centrum van het Romeinse Rijk, dat uitgroeide tot het grootste rijk van Europa. Later stond in Italië, meer bepaald in de regio Toscane, de wieg van de Renaissance In 1861 vond de Italiaanse eenwording plaats en sedert 1946 is Italië een parlementaire republiek. Italië speelt een belangrijke rol in de wereld dankzij haar economie (het land is de vijfde economie van de G8 en de zevende van de wereld per bruto nationaal product), de cultuur, de militaire positie en de diplomatieke betrekkingen. 18

19 Volgens een rapport van de WHO uit 2000 had Italië in 1997 naar schatting het op één na beste gezondheidszorgsysteem in de wereld. Italië hoort bij de top tien landen in de Quality-oflife index. Voor opkomst van de stadstaat Rome was Italië bevolkt met een groot aantal volken: naast de Romeinen waren er o.a. de Etrusken, Latijen, Sabijnen, Kelten (Po-vlakte), enz. Vanaf 800 voor Chr. vestigden de Grieken koloniën in Zuid- Italië. De Romeinen namen al snel veel gebruiken van deze hoogontwikkelde Grieken over. De macht van de Romeinen breidde zich uit over Italië en vervolgens naar het Iberische schiereiland (het huidige Spanje, Portugal). Carthago was de grootste rivaal in het Middellandse Zeegebied, waarmee ca. 150 jaar voor Chr. definitief werd afgerekend in de laatste zogenaamde Punische oorlog. Zo kwam de weg vrij voor de opkomst van het Romeins Rijk, dat eeuwenlang het Middellandse Zeegebied, de Balkan, West-Europa en delen van het Midden-Oosten beheerste. Hieraan is toe te schrijven dat in grote delen van Zuid- en West-Europa nog romaanse talen worden gesproken die afstammen van het Latijn. De Romeinen namen kennis en cultuur van de door hen veroverde Grieken over en pasten deze praktisch toe. Zelf brachten zij veel innovaties voort op bouwkundig, militair, bestuurlijk en juridisch terrein. Hun aquaducten, gebouwen, 19

20 triomfbogen en de restanten van de wegen die zij in hun hele rijk aanlegden, zijn nog op veel plaatsen te vinden. Na de ondergang van het West-Romeinse Rijk in 500 na Chr. raakte Italië in verval. Rome bleef niettemin het centrum van de Rooms-katholieke kerk die zijn invloed over Europa nog lang zou uitbreiden en vasthouden. Italië kende een veelheid aan vreemde overheersers: Lombarden; Franken (Karel de Grote); Arabieren in het zuiden; Normandiërs; de Pauselijke staat. In de elfde eeuw trok de handel langzaam weer aan. Vooral de handel overzee (Middellandse zee ) bloeide in handelssteden als Pisa, Venetië. Genua. Dante Alighieri (begin 14e eeuw) kan gezien worden als het beginpunt van een Italiaanse literaire cultuur. In de 14e eeuw brak in Italië de Renaissance aan, deze periode heeft grote Italiaanse kunstenaars voortgebracht waarvan de invloed in grote delen van Europa doordrong, zoals o.a.: Michelangelo, Leonardo da Vinci; Rafael. Aan het begin van de 16e eeuw verplaatste de handel zich van het Middellandse Zeegebied naar de Atlantische Oceaan: een gevolg van de ontdekkingsreizen en de nieuwe zeeroutes met de Nieuwe Wereld, India, China en Indonesië. Het directe gevolg was een afname van de macht van de Italiaanse stadstaten. 20

21 Het pauselijke gezag en de pauselijke invloed namen in Noord-Europa sterk af door de Protestantse reformatie. De Italiaanse staatkundige vereniging was een langdurig proces gestart in de 19e eeuw. In 1861 werd de Italiaanse staat uitgeroepen, met eerst Turijn en later Florence als hoofdstad. Italië kreeg een tweekamerstelsel met een door de koning benoemde Senaat en een gekozen Kamer. Het universeel stemrecht voor mannen werd op 25 mei 1912 ingevoerd met eerste verkiezingen op 26 oktober Vrouwenkiesrecht is pas in 1945 ingevoerd. Het eenwordingsproces eindigde na de Eerste Wereldoorlog waarbij de laatste onafhankelijke steden in het Koninkrijk Italië werden opgenomen. De relatie tussen het Vaticaan en de Italiaanse staat werd pas definitief geregeld met het Verdrag van Lateranen (1929), waarbij van de wereldlijke macht van de paus slechts een ministaatje in de stad Rome overbleef. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog bleef Italië aanvankelijk neutraal. Nadat de geallieerde mogendheden royale gebiedsuitbreiding hadden toegezegd, verklaarde Italië in mei 1915 de oorlog aan Oostenrijk en in augustus 1916 ook aan Duitsland. In militair opzicht was de oorlog geen succes, maar bij de vrede werd Italië beloond met Istrië en Triëste, Zadar en geheel Zuid-Tirol. 21

22 In oktober 1922 kwam Benito Mussolini, leider van de Partito Nazionale Fascista aan de macht. In de daaropvolgende jaren veranderde Mussolini het koninkrijk Italië in een totalitaire, fascistische staat, waarvan hijzelf de Duce (leider) was. Passend binnen zijn droom van een nieuw Romeinse Rijk werd In 1935 Ethiopië binnengevallen. Italië raakte internationaal geïsoleerd en werd een bondgenoot van nazi-duitsland. In 1939 annexeerde Italië Albanië en in juni 1940 verklaarde het de oorlog aan Engeland en Frankrijk. Frankrijk, Griekenland en gebieden in Noord-Afrika werden binnengevallen, maar alleen met veel moeite en met Duitse steun konden tegenstanders verslagen en gebieden behouden blijven. Het tij begon echter te keren toen de geallieerden vanaf Sicilië naar het noorden optrokken. De Italiaanse regering zette Mussolini af (1943) en sloot vrede met de geallieerden en verklaarde de oorlog aan Duitsland en de Asmogendheden, al moesten de geallieerden het in Italië nog opnemen tegen nazi's en overgebleven Italiaanse fascisten. Dit leidde nog tot felle gevechten en zware schade op Italiaans grondgebied. Mussolini werd gevangengezet, maar door de Duitsers bevrijd. Hij werd aan het hoofd geplaatst van de Italiaanse Sociale Republiek, 22

23 in Noord-Italië die door nazi-duitsland bestuurd werd. Nadat de laatste Duitse SS-eenheden zich in april 1945 overgaven in Noord-Italië werd Mussolini door partizanen gearresteerd en vermoord. In totaal kostte de Tweede Wereldoorlog in Italië aan circa mensen, zowel militaire slachtoffers als burgerslachtoffers en slachtoffers van de Jodenvervolging, het leven. Na de ineenstorting van het fascistische regime werd de monarchie ter discussie gesteld, met name vanwege de opstelling van het koningshuis ten tijden van dat fascistische bewind. In 1946 koos de bevolking voor een staatsvorm als democratische republiek. Italië is lid van de NAVO en vanaf de oprichting lid van de EEG. Geografie, klimaat. Ongeveer 75% van Italië is bergachtig of heuvelachtig en ruwweg 20% van het land is bebost. In het noorden van het land liggen de Alpen en de Dolemieten, en verder strekken de Apennijnen zich uit van Genua in het noorden tot voorbij Napels in het zuiden. In het noorden liggen de grote meren: o.a. het Lago Maggiore, het Comomeer en het Gardameer. In het midden van Italië liggen nog 23

24 een aantal meren, waarvan het meer van Bolsena het grootste is. Italië heeft een gematigd klimaat, subtropisch in het Zuiden en koeler in het Noorden. Belangrijke rivieren zijn de Tiber, de Arno en de Po. De Po is veruit de belangrijkste: de meeste Alpenrivieren monden hierin uit en het is de slagader van de laagvlakte van de Po, Italiës grootste agrarische gebied en graanschuur. De hoogste berg die geheel binnen Italië ligt, ligt in Valle d'aosta. Het land is rijk aan natuurschoon: de majestueuze Alpen in het noorden, de glooiende heuvels van Umbrië en Toscane, en het ruwe landschap van Zuid-Apennijnen. De Baai van Napels, die door de Vesusius wordt overheerst, is één van de beroemdste baaien van de wereld. Naast de beroemde vulkaan de Vesuvius, die in het jaar 1979 verwoestend uitbarstte, heeft Italië nog een aantal actieve vulkanen: o.a. de Etna op Sicilië. 24

25 Op reis Een verzorgde excursiereis van tien dagen met de bus naar Toscane, half pension met overnachtings- hotels op de heen- en terugreis. De temperaturen in oktober zijn ca. 20 graden gemiddeld in Toscane. Er kan wel in oktober ca. 105 mm. regen vallen gemiddeld in een cluster van 4 à 5 dagen achtereen. De kans dat deze periode met regen valt in de eerste helft van oktober is echter weer klein. Voor Florence te bezoeken is oktober weer de beste periode. Volgens onze reisgids "Florence". De bus als vervoermiddel is niet alleen goedkoop maar statistisch gezien relatief veilig gerelateerd aan het aantal ongelukken met dodelijke afloop per km. vervoer. Natuurlijk heeft het een grote impact als er grote ongelukken plaats vinden, datzelfde geldt voor vliegvervoer. Ook milieutechnisch heeft de bus de minst schadelijk uitstoot per km/persoon. Onze bus zit half vol, dus we vervuilen meer, dan dat de bus geheel gevuld zou zijn. We rijden door België via Luik door de Ardennen naar Luxemburg alwaar de bus zal tanken in Marterlangen, bekend om zijn lagere brandstofprijzen, ook de rookwaren schijnen er goedkoper te zijn. 25

26 Vervolgens via Frankrijk langs Metz richting Straatsburg, Mulhause. De grens over naar Zwitserland bij Basel, via het Vierwaldstätterzee door de Gotthardtunnel alwaar we in ons overnachtingshotel Gottardo dineren en overnachten. Ca. 800 km. De bedoeling is rond uur in het hotel te arriveren. We passeren Luik, in een glimp vangen we het nieuwe station Guillemins, een prachtig modern futuristisch stationsgebouw ontworpen door de Spaanse architect Santiago Calatrava. Station Luik Guillemins heeft ook een verbinding met de hogesnelheidslijn naar Parijs. Luik als stad begint aardig op te krabbelen na de grote teloorgang van de kolen- en staalindustrie plus aanverwante bedrijven. In deze is een relatie met Zuid-Limburg te herkennen. We zijn ondertussen de Germaans/ Romaanse taalgrens gepasseerd. Ook de mensen lijken in het Zuiden van ons land en in deze streek kleiner. Het zijn duidelijk geen Germanen: lang, blond, blauwe ogen. Maar eerder kleiner, donker, bruine ogen. Wellicht Keltische / Romaanse invloeden. Er leven ook nog veel mensen van Italiaanse afkomst in Nederlands- en Belgisch Limburg. In de tijd van de kolenmijnen werden ze massaal geronseld om de minimumlonen van de mijnwerkers te drukken en om te voorzien in goedkope arbeidskrachten. Velen zijn gebleven en makkelijk aangepast/ geassimileerd 26

27 (vermengd ) met de autochtonen bevolking, wellicht vanwege de zelfde Christelijke cultuur. In mijn jeugd werden angstvallig de meiden weggehouden van deze Latijnse lovers, die meestal in gezellenhuizen samen woonden in een mannengemeenschap. Ze hadden een naam als gladjes met hun bordeelsluipers, Italiaanse puntschoenen. Vooroordelen te over, zeker als het vreemdelingen betreft. Het waren natuurlijk op de eerste plaats harde werkers die een boterham ver van huis probeerden te verdienen. Ook in onze kennissenkring zijn er mensen van oorspronkelijk Italiaanse komaf. De tijd van de kolenmijnen waren voor Nederlands Zuid-Limburg een tijd van relatieve welvaart en vooruitgang. De teloorgang van deze industrie met een verlies van arbeidsplaatsen betekende dan ook een enorme rem op de verdere ontwikkeling en innovaties van deze streek. Mogelijk dat zelfs door deze teloorgang en een ontbreken van voldoende economisch perspectief, zelfs het nog steeds ontbreken van een fatsoenlijke infrastructuur (mobiliteit, wetgeving, samenwerking) met België en Duitsland, een roep is naar identiteit (Limburg voor de Limburgers) die zich manifesteert in de mobilisatie van ontevredenheid door de politieke partij PVV. Veel Limburgers vinden dat Limburg er maar bijhangt in Nederland en alle middelen en energie zich richten op de Randstad, dat 27

28 zelfs vreemdelingen uit ander culturen (Moslims) voorrang hebben. Sommige argumenten snijden hout, echter het uitgangspunt van de PVV dat de Islam geen godsdienst is, is in strijd met de Geloofsvrijheid. De vrijheid om te geloven maar ook om niet te geloven. Voor mij een brug te ver. Wat rest is de schouders er onder, niet mauwen, maar de handen uit de mouwen. Zo dat is er weer uit! Verder met onze reis, alle tijd om te genieten van het landschap en in gedachten af te dwalen die in relatie staan met deze reis / omgeving. Geen tijd om te lezen. Met fijne rustige muziek als achtergrond rijden we door het mooie Ardennenlandschap. In Martellangen (Luxemburg) maken we een stop. Verder gaat het richting Frankrijk, het mooie van deze reis is dat we inderdaad de hele dag kunnen genieten van het uitzicht en mooie landschap dat aan ons voorbij trekt. In Noord-Frankrijk ontspringt de Maas gevoed door verschillende brongebieden/ zijriviertjes richting België, langs /door de Ardennen via Luik, en dan als Grensmaas door Zuid-Limburg, met als uitzondering de : enclave Maastricht, richting Noord-Limburg, Noord-Brabant, Rotterdam, naar zee. Totale lengte ca. 925 km. De Maas is een regenrivier, dat betekent dan ook soms grote verschillen in waterstroom. 28

29 Vooral in/ na de winter met dooi van sneeuw in de Ardennen en neerslag in het gehele stroomgebied kan de Maas flink buiten haar oevers treden. In dit kader wordt in Zuid-Limburg de Grensmaas meer ruimte gegeven. Meer ruimte en daardoor veiliger, ontgrinding en nieuwe natuur zijn de uitgangspunten. Het veiligheidsniveau gaat dan van 1:50 naar 1:250. In ons dorp moet dan nog 35 miljoen ton grind gewonnen worden tussen 2013 en In de hierdoor ontstane gaten worden dan de afgegraven oevers gestort. Wat rest is voor Nederland een unieke natuurlijk meanderende onbevaren grindrivier door een natuurlijk stroomgebied. Hopelijk hebben we de tijd van leven dat nog mee te maken. Een schone rivier zoals in mijn vroege jeugd zou al mooi zijn, met de zalm en de forel als eetbare gezonde vis, en de bever als dammen bouwer. Prachtig, als we dit zo aan onze kleinkinderen kunnen doorgeven. 29

30 Noord-Frankrijk. Noord-Frankrijk, de graanschuur van Europa. Enorme velden met landbouwnijverheid, alle open ruimte in cultuur gebracht. Vrijwel alles is geoogst, veel land is alweer ingezaaid met wintertarwe. De jonge scheuten leggen een lichtgroene waas over de eindeloze velden zacht glooiend heuvelland, in combinatie met het beige van de nog niet geoogste maïsvelden en de rood/bruine omgeploegde akkers omzoomd met groene graften en groenpercelen met enkele graslanden voor hooiproductie. Een prachtig landschap, lieflijk koesterend in het heerlijke najaarszonnetje. Veel van de verbouwde maïs zal wel naar Nederland worden geëxporteerd voor te gebruiken als veevoer. Vee is er nauwelijks te zien. Dorpjes rond kerkjes ordelijk verspreid als pareltjes in het rijke Franse boerenland. De torentjes van de kerkjes veranderen van rechte spitse torentjes naar de ronde torentjes met een punt er op, zoals je ze ook vaak ziet in Zuid-Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland. Heerlijk ontspannen zoeven we in onze comfortabele dubbeldek touringcar met prachtig vrij uitzicht van onze plaats bovendeks naar het Zuiden. Zwitserland We naderen de Zwitserse grens, de chauffeur moet betalen voor een busvignet, een prijs voor 30

31 het rijden over de Zwitserse wegen en door de tunnels. Richting Basel over de Rijn, Luzern, Vierwaltstättenzee, daar beginnen de tunneltjes. Ongelofelijk, het is 40 jaar geleden dat we in de zelfde streek waren met vakantie naar het Lago Maggiore. Nu is het tunnel in en tunnel uit, veel van het lieflijke Zwitserse landschap is gewoon niet meer te zien. We maken een stop bij een snelwegrestaurant /koopcentrum/ tankstation. Prachtig, de Zwitsers hebben een hoge levensstandaard. 1 Euro = 1,20 Zwitserse Frank. De valuta is onlangs vastgelegd omdat Zwitserland te duur wordt voor de EU-landen. Ze prijzen zich daarmee vooral de toeristische markt uit. Een groot verkiezingsbord van de SVP (een Zwitserse PVV ) met grote marcherende nazilaarzen hebben het niet voorzien op buitenlanders. Niet echt uitnodigend zo n bord, het zal wel niet op Europeanen zijn gericht maar toch. Ik voel me toch enigszins aangesproken. 31

32 Zwitserland is geen lid van de EU, dat was ook te merken aan de grens, en het omrekenen van de Euro naar Zwitserse Frank. Zwitserland profiteert echter wel mee van de Europese afzetmarkt. Dat geldt overigens ook voor alle Europese landen die niet meedoen aan de geldunie zoals Engeland, Noorwegen. Zwitserland heeft ook een bankgeheim dat ter discussie staat. Nog meer dan Luxemburg biedt ze het geboefte van de hele wereld een goed heenkomen met hun geld. Ik kan hier niet veel waardering voor opbrengen. Wel voor de Zwitserse wegen infrastructuur/ tunnelbouw, Zwitserse uurwerkindustrie en het in cultuur gebrachte Zwitserse landschap. De Zwitsers moeten ook een grote milieu-tol betalen als logistiek doorvoerland van zowel goederenstromen als toeristen. De milieuvervuiling aan fijnstof en geluid is enorm. Logisch dat de Zwitsers daar een prijs voor vragen in de vorm van een vignet. 32

33 Het is druk, veel autoverkeer wurmt zich door de tientallen tunneltjes, de eerste hoge bergtoppen met sneeuw komen in het zicht, wauw, wat mooi, toch weer steeds een spectaculair gezicht. Wat maken we een prachtige reis. In een glimp vangen we nog voor de avond valt het Vierwaltstättenzee. Zee staat hier voor meer. We rijden richting Gottard. File van vijf km. Dat betekent een uur vertraging. Voor de Gottardtunnel van 17 km. duiken we in een tunnel van 9 km, ook geen kleintje. Het is donker, we staan in de file, het ziet er guur en bedreigend uit, zo tussen die hoge bergen. We zien een paar auto s met sneeuw op het dak. Het regent. Veel mensen in Nederland vinden het berglandschap ook maar niks, krijgen zelfs last van een vorm van claustrofobie (engtevrees). In het donker zien we nog net de spoorlijn, de spoorlijntunnel loopt parallel aan de autotunnel. Het is een drukte van belang, duizenden autolichtjes en alle infrastructuur wurmt zich door het enge dal. Voor de tunnelveiligheid is er maar een tunnelbuis beschikbaar in de Gottardtunnel. De Zwitsers nemen geen risico meer na het tunneldrama/ tunnelbrand in de Mont-blanc tunnel,maart Hierbij kwamen 37 mensen om het leven, waaronder een neef, dus uit mijn eigen familie. 33

34 In Chamonix staat een monument ter nagedachtenis. Veel mensen vinden het rijden in tunnels niet prettig. Niet alleen voor de veiligheid maar het is er soms ook benauwd, slechte lucht van de uitlaatgassen. Ik bedenk me, dat het statistisch gezien een kleine kans is dat twee familieleden uit Nederland in Zwitserland omkomen bij een tunnelramp. Het gegeven dat ik dit bedenk is ook een klein teken van onrust in me. Op de een of andere manier vind ik het toch een beetje spannend. Ook in de bus zijn de mensen rustig, hun stemmen klinken gedempt. De kans is statistisch dan klein maar voor ieder moment toch even groot. Eindelijk, daar gaat de slagboom open, het verkeer wordt maar mondjesmaat toegelaten. De tunnel is prima verlicht, prachtig, duidelijk zijn overal vluchtwegen en veiligheidsvoorzieningen aangebracht. Wellicht wordt de reservetunnel gebruikt als mogelijke vluchttunnel bij calamiteiten. Er zijn hele verhalen en zelfs films gemaakt over de heldhaftige strijd van de arbeiders en ingenieurs bij tunnelbouw. Zeker vroeger gebeurde dat soms nog met primitieve hulpmiddelen. In 15 minuten zijn we door de tunnel. 34

35 St. Gottardo We bevinden ons nu in het Italiaans sprekende deel van Zwitserland. In Zwitserland worden vier talen gesproken: Zwitsers; Duits; Frans; en een Italiaans sprekend deel. Over talen gesproken: Ondertussen kunnen we natuurlijk onze buitenlandse talen ophalen. Dat valt niet mee. Ik betrap me er op, dat ik, nu ik langer uit het arbeidsproces ben, zelfs al moeilijker Nederlands spreek. Limburgs is mijn eerste spreektaal, schrijven doe ik wel nog dagelijks in het Nederlands. Maar te zwijgen over mijn Duits en Engels. Ik kan me heel goed voorstellen dat vooral ouderen die gewend zijn in hun eigen (spreek) taal/ dialect te praten, moeite hebben, als ze ineens weer algemeen beschaafd Nederlands moeten spreken. Met algemeen beschaafd Nederlands bedoel ik niet het Nederlands zonder accent. Beschaafd Nederlands spreek je al, als je de woorden goed uitspreekt, enigszins in de juiste grammatica. Langzaam worden we moe en zijn we toe aan even geen bus, persoonlijke verzorging, een goede maaltijd en een hotelkamer zou niet gek zijn. File, weer een file? We staan weer stop, het verkeer staat muurvast, na een tijdje komt er beweging, chauffeurs stappen uit hun wagen en overleggen. 35

36 Er kunnen geen twee auto s tegelijk door een tunneltje. Dit wordt niet door een verkeerslicht geregeld. We moeten achteruit, dat gaat niet, we staan nagenoeg tegen de railing, enkele meters dieper ligt het spoor. Weer proberen, vooruit, dan weer achteruit. Wat een gehannes, de chauffeur kan er natuurlijk ook niks aan doen, dan, naar enkele verwoede pogingen en beweging van ander verkeer komt er eindelijk ruimte. Met een opgelucht applaus voor onze chauffeur kunnen we weer vooruit. Buiten is het pikkedonker zo tussen de bergen, je hebt totaal geen gevoel waar je je bevind. Bovenin de bus heb je dan ook geen zicht op de weg. We draaien de parkeerplaats op van Hotel Gottardo. Het is ca uur. Het inchecken gaat als een fluitje van een cent, verzorgd door onze chauffeur en hostess. Het is een modern hotel met leuke design inrichting, we krijgen een stripkaartje als kamersleutel. We zoeken onze kamer op: een prima moderne kamer met heerlijke bedden. Toch wel lekker zo n hotelletje onderweg, even uit de bus, prima eten en een goed bed. Daar heeft toch ieder mens recht op, ook in oorlogstijd. De wekker (mobieltje, en TV) wordt gezet op 6.45 uur. Ontbijten vanaf 7.30 uur en vertrek om 8.30 uur. Het was een prachtige eerste reis/ excursiedag, vele indrukken, landschap, gesprekjes medereizigers. 36

37 Er volgt toch wel een onrustige nacht, mijn brein maakt overuren om alle indrukken te ordenen en te verwerken. Buiten hoor ik de geluiden van treinen die met een frequentie van ca. 15 minuten door de tunnel komen. Mijn gedachten gaan naar 40 jaar geleden toen we met de auto op de trein door dezelfde tunnelbuis reden. De auto werd in Andermatt via een laadperron op de treinwagon gereden en vastgezet. Vervolgens bleven we gewoon in de auto zitten en reden met de trein in ca. 15 minuten naar de andere kant. Heel efficiënt en sneller dan over de hele bergpas te rijden als dat al mogelijk was. Voor de wekker zijn we wakker. Op dd. 27 oktober 2011 maakt de tv melding van grote neerslag met overstromingen en modderstromen in het Noordwesten en Midden Toscane. Er zou spraken zijn van 9 doden. Vervolgens op 5 november enorme overstromingen in de buurt van Genua met doden als gevolg, 500 ml per m2 regenwater op een dag. In onze streken genoeg voor 8-9 maanden. We beginnen aan onze tweede reisdag. Ook zien we nu bij daglicht waar we zitten. We rijden richting Lugano- en Comomeer. Via Bellizona, door de Italiaanse streek van Zwitserland. Het zonnetje maakt alles nog mooier dan het al is, de bergen, de stadjes en dorpjes, de velden, natuur, prachtig. Mooie doorkijkjes naar het meer van Lugano, en het Comomeer. 37

38 Onze chauffeur/ reisleider bespreekt de tweede reisdag. Hij heeft een verrassing in petto, als we belangstelling hebben wil hij een cultuurstop maken in Milaan. Dit om Milaan en de Dom te bezichtigen. Er zijn echter parkeerkosten, voor de prijs van 150 euro kan hij zijn bus in het centrum kwijt, 5 euro per persoon. We gaan natuurlijk akkoord. Het is inderdaad een verrassing omdat dit niet vermeld stond in de reisbeschrijving. We hebben 2,5 uur de tijd. Vervolgens rijden we via de Po-vlakte richting Bolonga, Toscane naar Chianciano Termen waar we drie nachten zullen 38

39 verblijven. Ook is er spraken van een wisseling van de vrije dag op maandag, omdat er in de stad weinig te doen is stelt hij voor om onze vrije dag aan de kust door te brengen op donderdag. Op maandag gaan we dan naar Florence. We naderen Milaan en via de rondweg rijden we naar het centrum waar we uitstappen bij een burcht/ kasteel aan de rand van de oude vestingstad. Milaan, here we come. Ik voel enige opwinding. Milaan De naam komt van het Latijnse Mediolanum. Dit betekent "in het midden van de vlakte" en verwijst naar het feit dat de stad midden in de Povlakte ligt in Noord-Italië.. De stad heeft ongeveer 1,3 miljoen inwoners. Milaan wordt verondersteld rond 600 voor Chr. gesticht te zijn door Noord-Italiaanse Kelten, de Insubres, wier hoofdstad het was. In 222 Voor Chr. namen de Romeinen het in. Zoals de Romeinen invloed hadden in de Noordelijke landen hadden de Noordelijke Kelten invloed op Noord-Italië. Dit is nog steeds merkbaar in de velen dialecten waarin de Keltische/Gallische oorsprong nog doorklinkt. Ook lijken (groter, lichtere huidskleur) de Noord- Italianen meer dan hun landgenoten in het Zuiden op Noorderlingen. Kelten? Waren de Kelten (Eburonen) ook niet de bewoners van ons Maasdal in die tijd. 39

40 Belangrijke gebouwen in Milaan zijn de oude vestingwerken, De Dom, Sant'Ambrogio Kathedraal en het klooster Santa Maria delle Grazie, waar da Vinci's beroemde muurschildering van het Laatste avondmaal te zien is. Moderner zijn de sierlijke Pirellitoren uit 1959 en het stadion SanSiro, dat gedeeld wordt door de voetbalclubs AC Milan en Inter Milan. In de voorstad Monza ligt het Formule 1 circuit. In het zeer beroemde La Scala- theater uit 1778 worden opera s opgevoerd. Eén van de grootste conservatoria van Italië is in Milaan, het Conservatorio Giuseppe Verdi. Het moet een genot zijn om in het Scala operagebouw naar muziek te luisteren van deze componist. Marlies zou kiezen voor de opera Rigoletto. De componist zelf heeft er gewoond zoals ook automaker Carlo Bugattii en de huidige premier Silvio Berlusconi. Op dd. 12-november 2011 is Berlusconi afgetreden. Milaan is een van de meest toonaangevende steden op het gebied van de haute couture. Versace en Armani hebben er hun thuisbasis. Milaan is de belangrijkste zakenstad van Italië, Het is een welvarende en bruisende stad. Grote bedrijven in Milaan zijn Alfa Romeo en Pirelli Linate en Malpensa zijn de twee grote Milanese luchthavens. We worden door onze chauffeur afgezet nabij de burcht/ kasteel ( Castello Sfortzesco) deel 40

41 uitmakend van de oude vestingwerken van de oude stad. In de verte zien we de Dom van Milaan al snel liggen, op zijn minst een bezoekje waard. Het ziet er meteen al prima verzorgd en sjiek uit, gevels straten, plaveisel van hardsteen/ marmer. Kwaliteit. De mensen ogen goed verzorgd en afgekleed, in meestal nauw passende kleding. Donker kleuren en denim zijn favoriet met vooral sjaaltjes, mooie schoenen. De sfeer is heerlijk ontspannen. Naast Italianen zie je ook veel toeristen, vooral Aziaten hebben de weg gevonden naar Europa. Op weg naar de Dom, wat een mooie gevel, mensen verdringen zich om foto s te maken van de prachtige deur. Een en al beeldhouwwerk, zowel op de deur in metaal als de voorgevel van het gehele imposante gebouw met diverse 41

42 torenspitsen. Dit is niet gewoon een gebouw, iedere m2 gevel is een kunstwerk in marmer. Ongelofelijk. De Dom van Milaan (Duomo Santa Maria Nascente) is een van de grootste Rooms- Katholieke kathedralen in de wereld en een meesterwerk van Gotische kunst. De kerk staat aan het Domplein in het hart van Milaan. In de Dom liggen velen kerkschatten en staan duizenden beelden. De bouw startte in de 14e eeuw en werd pas in de 20e eeuw definitief voltooid. Met een lengte van 157 m en een breedte van 92 m wordt de dom in grootte alleen overtroffen door de kathedraal van Sevilla en door de Sint Pieter. De oppervlakte van de kathedraal bedraagt circa m². 42

43 Er zijn meer dan 2300 beelden op de façade van het witte marmeren bouwwerk. De lichte, vriendelijk speelse buitenfaçade contrasteert schril met het eerder donkere interieur van de Dom. De kathedraal heeft een toren van 108,5 meter. Vanaf het dak kunnen de duizenden ornamenten van dichtbij bekeken worden. Op de zuilconsoles staan beelden van apostelen en profeten. De zware bronzen deuren uit de 20e eeuw zijn met voorstellingen uit de geschiedenis van Milaan versierd. Opvallend zijn de vele spitsen waarmee de kerk is gekroond, 135 in totaal. Daarnaast zijn er ook veel waterspuwers en ontelbare standbeelden. Niet alleen de gotiek, maar ook de renaissance is terug te vinden in de bouwstijl. Bekend is het vergulde Madonnabeeld (1774 door G. Perego), dat bovenop de hoogste toren van de kathedraal staat. Dit beeld staat bekend onder de naam "Madonnina". In de apsis, het oudste deel van de Dom, zijn de drie grootste spitsboogvensters van de wereld ingewerkt. Binnenin worden de beuken van elkaar gescheiden door enorme zuilen en die worden verlicht door de grote glas in loodramen. Ook in ons Maasland (bij velen niet bekend) zijn vele Glas in Loodramen te bewonderen. Maasland kunstenaars zijn bij de deskundigen / liefhebbers bekend om hun verfijnde ambachtelijke werk, vrijwel te bewonderen in alle kerken /kloosters van iedere Limburgse 43

44 stad, dorp, gehucht, tot in de kleinste veldkapelletjes In de schatkamer van de Dom ligt veel middeleeuws goud en zilver. Velen muurschilderingen, beeldhouwkunst, grafmonumenten, bronzen luchters sieren de kerk. Evenals de marmeren vloer uit de 16e eeuw in het midden en het hoogaltaar met vergulde tabernakels met reliëfs. In de Dom is het een drukte van belang; toeristen vergapen zich aan het immense decor. Ondertussen is er ook gewoon een mis aan de gang. De gebeden worden door een geluidinstallatie versterkt en de geestelijke worden via beelden weergegeven op grote projectieschermen. Een geestelijke met mijter (wellicht een bisschop of kardinaal zit op een troon). Het Pater Noster klinkt, dat doet me wel wat, hoewel niet meer gelovig is het Onze Vader een universeel gebed. Abstract gezien kan dit gebed gebruikt worden door iedereen. Gelovig of niet. Ieder gemiddeld mens ongeacht ras of afkomst heeft ontzag voor het onwetende, hoopt op een goed leven en gunt ieder ander het beste, al is het weer in het eigen belang. De kerk, de gebeden, geeft ook mij een verbondenheid in cultuur met de aanwezige mensen. Wat een imposante kerk. Mijn vrouw, 44

45 wel gelovig, steekt een kaarsje op bij Maria, haar patroonheilige en naam van haar moeder, mijn schoonmoeder. Veel Katholieken maar ook niet- Katholieken steken vaker een kaarsje op bij Maria. Maria staat symbool als moeder van de kerk, maar is ook een beetje de moeder van ieder mens. Na dit kaarsje kan onze excursiereis en vakantie niet meer stuk. We verlaten de kerk en lopen een prachtig met ronde overdekking (glas en staal) straat/gebouw in. Mooie winkels, prachtige etalages. We eten aan een kraampje een overheerlijk zoet broodje. We slenteren terug richting burcht en vestingwerken Castell Sforzesco ( 15e eeuw), een imposant gebouwencomplex met diverse musea. 45

46 Er achter ligt een mooi park, met op de achtergrond een beeldentafereel zoals te zien is op de Berliner Thor in Berlijn. Echter in deze: Italië is de oorsprong van deze kunst: Parijs, Londen, Berlijn, enz., onze steden met gebouwen, beelden, triomfbogen is vaak een kopie van kunst/ gebouwen uit het oude Romeinse Rijk. Heerlijk genietend van de rust van het park,van elkaar en het heerlijke zonnetje, kuieren we weer terug naar de fontein voor de burcht waar in de omgeving de bus ons weer oppikt. Milaan, Prachtig!. Weer op weg, door de Po-vlakte. Genoemd naar de Po, de grootste rivier van Italië, stromende van het westen (Turijn) naar het oosten via de Po-delta naar de Adriatische zee is ca. 650 km lang en wordt gevoed door ca. 25 zijrivieren, de meeste ontstaan in de Alpen in het noorden. Maar ook gevoed via de Apennijnen zuidelijker. De Po-vlakte is de graanschuur van Italië. Vruchtbare sedimentgronden tot op sommige plaatsen 1 km. dik. Sediment: vaste deeltjes meegevoerd door water vanuit de bergen en vaste deeltjes meegevoerd door de zuidelijke winden. In combinatie met water, een vruchtbare voedingsbodem voor het verbouwen van rijst. Maar ook tarwe, maïs, velerlei landbouwproducten. 46

47 Een bekende uitspraak voor het verorberen van de plaatselijke risotto (rijstgerecht) Rijst wordt in water geboren en moet in wijn sterven. We doorkruisen de Po-vlakte van noord naar zuid richting Parma, Bologna, Toscane, Florence naar Chianciano Terme, Rome. De chauffeur beschrijft de Po-vlakte als saai, lijkende op Nederland, tijd om een oogje dicht te doen in onze luie zetels. Nou, we vinden het Nederlandse landschap helemaal niet saai met zijn wijdsheid en lage horizon. We houden de ogen dan ook goed open. Het landschap waar we doorheen rijden is wel rommelig, overal staan er gebouwtjes, schuurtjes, ligt van alles. In tegenstelling tot de graanschuur van Noord- Frankrijk. Soms is er spraken van structuur: huisjes gegroepeerd in een vierkant lijken op boerenverblijven. Soms kleine dorpjes met de 47

48 beige/ rode kleur van het landschap met kleine kerkjes vaak met een stompe toren. De oogst is van het land, het land ligt er dan ook achtergelaten bij, wellicht wachtend op de tijd (meer regen) dat het weer geschikt kan worden gemaakt om te bewerken en in te zaaien. Er is vrijwel geen vee te zien. Zeker niet in weilanden. We komen anders in de buurt van Parma, bekend om zijn Parmaham. Het is geen geheim dat de varkens nodig voor het maken van Parmaham geïmporteerd worden uit Nederland. Dus, Nederland dat voor zijn veestapel te voeden de oppervlakte nodig heeft van vier keer zijn eigen land-grootte importeert maïs uit bijvoorbeeld Frankrijk en exporteert varkensvlees naar Parma, Italïë. Vervolgens wordt de Parmaham weer geïmporteerd. De stront blijft achter in Nederland. Veel toeristen/ buitenlanders die Nederland aandoen zeggen wel eens dat Nederland een luchtje heeft. Richting Bologna, het landschap wordt weer heuvelachtiger en meer bebost. We naderen de Apennijnen, de bergen worden hoger en opeens lijkt het of we weer in Zwitserland rijden, tunneltje in en tunneltje uit, dwars door de Apennijnen richting Toscane. 48

49 Toscane Toscane is een regio in Midden-Italië aan de Tyrrheense Zee (Middellandse zee). De oppervlakte van Toscane beslaat km2 en is daarmee ongeveer half zo groot als Nederland. De totale lengte van de kustlijn bedraagt 329 km. De noord- en oostzijde van Toscane worden begrensd door de Toscaans- Emiliaanse Apennijnen, waarvan de bergen hoger reiken tot 2000 m. Voor de kust van Toscane ligt de Toscaanse archipel (eilanden), waarvan Elba (223 km2), waar Napoleon Bonaparte gevangen zat, het grootste en bekendste eiland is. De Toscaanse archipel is tot beschermd natuurgebied verklaard. Het is het grootste Europese beschermde zee-natuurgebied. 49

50 Toscane ligt tussen de Apennijnen en de Tyrrheense Zee en heeft een zeer gevarieerd heuvel- en bergachtig landschap. Vlaktes liggen voornamelijk in het kustgebied Versilia. Verder is een kwart van Toscane bergachtig en 65% is met heuvels bedekt. Toscane is veelal bewerkt en gevormd door mensenhanden. Steden en dorpen liggen in de regel op een heuvel, binnen hun middeleeuwse ommuring. Florence daarentegen ligt juist in het dal van de rivier Arno. Toscane wordt in noord-zuidelijke richting doorsneden door uitlopers van de Apennijnen en kenmerkend zijn de lengtedalen die parallel aan die uitlopers lopen. Door verschillende erosieprocessen hebben alle dalen een ander landschappelijk gezicht gekregen. Een bijzonderheid in het landschap van Noordwest-Toscane vormen de Apuaanse Alpen. De witte toppen (hoogste: Monte Pisanino 1945 m) van deze Apennijnse uitloper worden veroorzaakt door het kristallijne kalksteen of marmer. Hier ligt ook het befaamde Carrara, het grootste marmerwinningsgebied ter wereld. In het geografische hart van Toscane ligt ook de Chianti, een ca ha. groot heuvellandschap dat zich uitstrekt tussen Florence en Siena en een bekend wijnbouwgebied is. Een van de meest bijzondere landschappen van Toscane ligt ten zuidoosten van Siena, het 50

51 heuvelachtige maanlandschap van de Crete (Latijns creta = krijt) met zijn op kegels en kraters lijkende witgrijze vlakken. Bij het stadje Volterra is een zeer bijzonder natuurverschijnsel te zien, Le Balze. Door erosie en aardverschuivingen is er een diep ravijn ontstaan, waar al kerken en een klooster in verdwenen zijn. Het afbrokkelingsproces gaat nog steeds door. Verder naar het zuiden ligt de hoogste berg van Toscane, de Monte Amiata (1790 m), een uitgedoofde vulkaan. In deze vulkanische streek liggen verder nog een reeks uitgedoofde vulkanen en enkele warmwaterbronnen, onder meer bij Montecatini en Larderello. Tussen de monding van de Cécina en de grens met het gewest Lazio ligt Maremma, vroeger een gebied met veel moerassen en lagunes. Nu een vruchtbaar landbouwgebied. Langs de kust liggen vaak met dennenbossen bedekte duinen. Het grootste kustbos van de Middellandse Zee ligt bij Pisa. De langste rivieren in Toscane zijn de Arno (241 km) en de Ombrone (161 km). De Arno ontspringt op de Apennijnse Monte Falterona (1654 m), slingert zich door steden als Florence en Pisa, en stroomt uiteindelijk bij Marina di Pisa in de Tyrrheense Zee. Enkele van de velen zijrivieren van de Arno, zijn de Sieve, de Bisenzio, de Era, de Elsa en de Pesa. Andere belangrijke rivieren die door Toscane stromen zijn de Serchio, de Magra, de Cécina en de 51