Munnikenland. Woudrichem Mijn Mooi Brabant. Verbreding A27. Nevengeul Sleeuwijk

Transcriptie

1 Munnikenland Munnikenland ligt ten oosten van Woudrichem, stroomopwaarts van de Boven-Merwede en Waal, aan de overzijde van de afgedamde Maas. In het kader van Ruimte voor de Rivier is er momenteel een grootschalig rivierverruimingsproject gaande waarbij de uitwaarden worden afgegraven en Munnikenland in de toekomst eerder en meer meedoet in de rivierverruiming bij hoogwater. Dit heeft als gevolg dat het gebied vaker onder water komt te staan en de invloedsfeer van hoogwater dat door Munnikenland richting de Afgedamde Maas en de vesting Woudrichem toe zal nemen. Op hoofdlijnen zal de waterstand van de Boven- Merwede, ter hoogte van Woudrichem bij hoogwater zakken. Dit heeft gevolgen voor de stromingen en de luwe plekken bij de monding van de afgedamde Maas. Woudrichem Mijn Mooi Brabant Het subsidieprogramma Mijn Mooi Brabant van de provincie heeft als doel de ruimtelijke kwaliteit in delen van de provincie te verbeteren. Drie van de participanten van onderhavige visie hebben de handen ineen geslagen om samen met subsidie van de provincie een kwaliteitsverbetering langs de waterkant te realiseren. Drie deelprojecten vormen het project Woudrichem Mijn Mooi Brabant: Verlenging van het Liniepad door de gemeente, zodat D n Bol voor wandelaars beter verbonden is met het Voetveer, in combinatie met het opknappen van de trap naar het voetveer en het plaatsen van een toeristisch informatiebord op het Janus Baksbastion; Vervangende nieuwbouw van het clubhuis van de Watersportvereniging Woudrichem; Opknappen van de pont en de bebouwing van het voetveer, Stichting Boven t Gat. Dit project is parallel aan deze visie voorbereid. Verbreding A27 Ten westen van de Woudrichemse Waterkant, grenzend aan Sleeuwijk ligt de A27 en de brug over de Boven-Merwede. Naast de bestaande brug komt een nieuwe brug ter verbreding van de snelweg. De realisatie wordt nu voorzien in 2019 en verder. Onderdeel van dit project is het waterdoorlatend maken van het zuidelijk landingshoofd. Rijkswaterstaat zoekt bij de regionale partners naar koppelkansen indien die zich voordoen. Eén van de mogelijke koppelkansen is de nevengeul Sleeuwijk, waarover hierna meer. Nevengeul Sleeuwijk In de Voorkeursstrategie Waal-Merwedes is vastgelegd dat de waterstand van de rivier moet worden verlaagd door in het gebied tussen Slot Loevestein en de Biesbosch rivierverruimende maatregelen uit te voeren. Een nevengeul bij Sleeuwijk is één van de maatregelen die in de voorkeursstrategie naar voren wordt gebracht. In verschillende platforms wordt nagedachten welke prioriteit tussen de verschillende rivierverruimende maatregelen wordt aangebracht. Ook wordt het globale ontwerp van de nevengeul met enkele betrokken partijen uit de regio verder verkend om een beter beeld op het waterstandseffect en de financiën te kunnen krijgen. De zogenaamde pre-verkenning is dus aangevangen. Bekend moet nog worden op welke termijn de nevengeul is voorzien. Dit hangt af van de financiën en de prioritering die het rijk eraan geeft. Gemeente Woudrichem ziet de komst van de nevengeul tussen Woudrichem en Sleeuwijk als een gegeven. 30

2 Aandacht wordt gevraagd voor de bijzondere waarde die dit gebied heeft voor de gemeente. Het is een belangrijk gebied voor natuur en extensieve recreatie. Conclusie De beschreven aanpalende projecten zijn autonoom en daarom een gegeven. Er volgen geen bijzondere randvoorwaarden, aandachtspunten of uitgangspunten uit voor de Visie Woudrichemse Waterkant Randvoorwaarden, aandachtspunten en uitgangspunten Vooral de beleidsdocumenten die in dit hoofdstuk zijn behandeld, leiden tot gegevens die invloed hebben op de Visie Woudrichemse Waterkant. We onderscheiden randvoorwaarden, aandachtspunten en uitgangspunten. Randvoorwaarden zijn feiten ten aanzien waarvan geen keuzevrijheid meer bestaat en die als gegeven moet worden geaccepteerd. Onderwerpen die mogelijke drempels opwerpen voor de ontwikkelingen en daarom goed moeten worden onderzocht, noemen wij aandachtspunten. Uitgangspunten zijn beleidsvoornemens die zijn gedestilleerd uit de bestaande beleidsdocumenten. Deze worden meegewogen in deze nieuwe visie. Naast de te noemen onderwerpen moet uiteraard altijd getoetst worden aan de wet- en regelgeving die geldt ten tijde van de concrete planvorming. Randvoorwaarden - Primair belang in het gebied is de waterveiligheid. Ten behoeve daarvan wordt het rivierbed beschermd en zijn de nevengeul en de dijkversterkingsopgave in voorbereiding. - De beleidslijn grote rivieren is leidend. Ontwikkelingen met een negatieve invloed op het stromingsregime van de rivier zijn in beginsel onhaalbaar. - Een belangrijk deel van de Woudrichemse Waterkant maakt onderdeel uit van de Ecologische Hoofdstructuur; ontwikkelingen mogen de natuur niet schaden. - Het behoud en de versterking van cultuurhistorie komt met waterveiligheid en natuurbehoud in de top 3 van belangen. De volgende cultuurhistorische onderdelen bevinden zich in het gebied: o Waardevolle lijnelementen in de Groesplaat o Rijksmonumentale vestingwal o Beschermd stadsgezicht: de vesting en omgeving o Waardevol groen in de Kattengracht en op de stadswallen o Inundatiesluis inclusief beer en de batterij Postweide - De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een landschap van nationaal belang. Ontwikkelingen moeten passen binnen de kernkwaliteiten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. - Het gebied van de Woudrichemse Waterkant kent in het algemeen een middelhoge tot hoge verwachtingswaarde op het gebied van archeologie. Onderzoeken en eventueel beperkingen in ontwikkelingsmogelijkheden horen daarbij. - Alle gebieden moeten voor hulpdiensten voldoende bereikbaar zijn. - Er mogen geen negatieve effecten optreden voor de Natura 2000-gebieden. 31

3 Aandachtspunten - Provinciale regelgeving over ecologische hoofdstructuur, ecologische verbindingszones, groenblauwe mantel, nieuwe Hollandse waterlinie en waterberging. Dit vereist vroegtijdig vooroverleg met de provincie. - De capaciteit van de bestaande infrastructuur (de erftoegangswegen in de kern Woudrichem) is beperkt. Een ontwikkeling met verkeersaantrekkende werking moet hier aandacht voor hebben. - De in voorbereiding zijnde woonvisie schept kaders voor eventueel woningbouwprogramma. - Het handboek inrichting openbare ruimte stelt regels aan de inrichting van openbare ruimte. Dit geldt voor ontwikkelingsprojecten, maar ook voor regulier onderhoud. - Het buitendijks bedrijventerrein is in de Verordening Ruimte 2014 aangewezen als gebied voor integratie van stad en land. Hierdoor zijn er beperkingen van toepassing op de ontwikkelmogelijkheden. - De molenbiotoop beschermt het zicht op en windvang van de korenmolen Nooit gedagt. - Door het betrekken van de bewoners en verschillende participanten is er garantie voor draagvlak en uiteindelijk bevordering van de leefbaarheid. - Voor rijksmonumenten en binnen het beschermd stadsgezicht geldt dat ontwikkelingen de cultuurhistorische waarden niet negatief mogen beïnvloeden. - In het landschapbeleidsplan is verdere uitbreiding van de recreatie, waaronder een wandelpad, in de Groesplaat niet mogelijk. Uitgangspunten - Beleidsuitgangspunt voor de Groesplaat is behoud en ontwikkeling van de bestaande natuurwaarden. - Vesting is in de gemeentelijke structuurvisie aangewezen als recreatie- en natuurpoort. - Het archeologiebeleid wil aanmoedigen dat archeologie als inspiratiebron werkt voor ideeën in de toekomst. - Verloedering van de (ruimtelijke) kwaliteit van een gebied, door onder andere leegstand en zwerfvuil, moet worden tegengegaan. - Het economisch beleid is erop gericht dat gemeente en ondernemers samen aan de slag gaan, ieder met een eigen rol (gemeente faciliterend). - Voor economische ontwikkeling is een aantal kansrijke factoren onderscheiden, te weten: vervoer/logistiek, zorg, zakelijke dienstverlening, toerisme en recreatie. - Horeca langs recreatieve routestructuren wordt positief ontvangen, mits passend in de omgeving. - Nieuwe toeristisch-recreatieve ontwikkelingen toetsen aan het aanbod bij de verschillende onderdelen van de Vestingdriehoek. Ontwikkelingen moeten de regio in een brede context versterken. - Bij ontwikkelingen moet het huidige aanbod aan speelruimte ten minste hetzelfde blijven en bij voorkeur verbeteren. - Toeristisch-recreatief mogen er meer: o in het landschap passende vormen van verblijf komen, o bij het gebied passende en economische rendabele bezoekpunten gerealiseerd worden en 32

4 o beleefbaar water, met faciliteiten als horeca en bootverhuur toegevoegd worden. - De culturele rijkdom kan worden vergroot en het cultuurtoerisme worden geïntensiveerd. - Voor nieuwe detailhandelsontwikkelingen is een plek mogelijk als de ontwikkeling aansluit op toeristisch-recreatieve ontwikkelingen. Het moet dan een goed concept zijn dat geen afbreuk doet aan het voorzieningenniveau in de kern en een toegevoegde waarde is voor het gebied. 3. Gebiedsanalyse Belangrijk bij de totstandkoming van de visie is inzicht in de geschiedenis. Ook de regionale context is van belang om te kunnen afdalen naar een visie op lokaal niveau. Die thema s worden in dit hoofdstuk behandeld. We behandelen de huidige situatie van het gebied en komen tot vier te onderscheiden deelgebieden die vervolgens worden geanalyseerd op ruimtelijk en functioneel vlak. Vergelijkbaar met de beleidsanalyse wordt van elk deelgebied samengevat wat de kwaliteiten en knelpunten zijn die in de visie aan de orde kunnen komen. De gebiedsanalyse is gebaseerd op een combinatie van een ruimtelijk-functionele gebiedsanalyse en input van de participanten tijdens verschillende workshops en van inhoudelijke sessies van de interne projectgroep. Samen met de randvoorwaarden, aandachtspunten en uitgangspunten zullen deze een belangrijk raamwerk voor de visie vormen in hoofdstuk 0 en (samengevat) in Fout! Verwijzingsbron niet gevonden Geschiedenis Landschappelijke ontstaansgeschiedenis De Woudrichemse waterkant bestaat uit een hoog dynamisch landschap waarin natuurlijke processen als erosie 1, sedimentatie 2 en overstromingen nog altijd grote invloed hebben op het buitendijkse landschap. De vesting staat sinds jaar en dag als een vooruitgeschoven post in dit woeste landschap. Het buitendijkse land dat we vandaag kennen, is het resultaat van een aantal eeuwen water- en landmanagement. 1 2 De grond slijt door het water en verdwijnt De grond hoopt op door bezinking 33

5 Figuur 14 De ontwikkelingen van de rivierlopen (bron RAAP (2010), een gevecht tussen Maas, Alm en Merwede, Deel 1) Sinds de 17e eeuw is men geleidelijk begonnen de rivier te temmen en stukjes land aan te winnen. In het begin gebeurde dit middels het plaatsen van eenvoudige paalrijen schuin op de stroming. Zo wist men laag voor laag land aan te winnen en voor agrarische doeleinden in te zetten. Dit systeem vond met name plaats langs de meer dynamische Boven-Merwede en Waal. Door de eeuwen heen is de aanwassystematiek verbeterd, zozeer dat hele gebieden als de Groesplaat ontstonden. Kribben zorgen tegenwoordig voor een vastgelegde bijna gekanaliseerde rivierloop. De Groesplaat is dus met zijn drie- tot vierhonderdjarig bestaan een betrekkelijk jonge buitendijkse landaanwas, een door mensen ontwikkeld gebied. 34

6 Figuur 15 Bodem (bron RAAP (2010), een gevecht tussen Maas, Alm en Merwede, Deel 1) Bijzonder van De Groesplaat is dat de oeverwal, waarop ook Woudrichem is ontstaan, zich in het gebied bevindt. Dit is zichtbaar in de ondergrond. Zand en zavels (zand met een percentage hele fijne klei) komen voor op de oeverwal en klei komt voor in de komgronden. Elke ondergrond vormt een grondslag voor een bepaald type flora en fauna. De diversiteit aan ondergronden op een klein gebied in samenhang met de dynamiek van de rivier met daarbij de nevengeul, zorgt voor een bijzonder natuurgebied met een groot scala aan diverse natuurlijke waarden. De steeds groter wordende hoeveelheden water zoeken de ruimte en banen zich een weg door de vastgelegde riviergeulen en zorgen steeds vaker voor hoogwatersituaties. Om deze reden is er eind vorige eeuw een start gemaakt met het maken van ruimte voor de rivier. Voor de Woudrichemse waterkant heeft dit geleid tot het graven van een nevengeul in de Groesplaat, de aanleg van de Historische Stadshaven is als koppelkans hierin meegenomen. Vesting Woudrichem Reeds omstreeks het jaar 1000 wordt gesproken van Walderinghem of Waldrichem. Halverwege de 11e eeuw ontstaan er twee heerlijkheden: het land van Altena met als centrum Woudrichem, en het land van Heusden met als centrum de stad Heusden. Omstreeks 1250 neemt de Maas zijn loop langs Woudrichem en vormt samen met de Waal de Merwede. De gunstige ligging voor handel en visserij maakte dat Woudrichem uit kon groeien tot stad. Gedurende de Middeleeuwen beleeft Woudrichem een periode van groei door de grafelijke tol over de Merwede. In deze periode is nabij de stad ook Slot Loevestein gebouwd. Nadat in 1420 de grafelijke tol naar Gorinchem verplaatst werd, ging het economisch gezien bergafwaarts met de stad. In de tachtigjarige oorlog was Woudrichem door haar ligging van strategisch belang. In 1572 werd Woudrichem bevrijd van de Spanjaarden en in 1573 werd de stad platgebrand. De (verwoeste) vestingwerken bestonden tot dan uit, in de loop van de 15e en 16 e eeuw ontstane, stenen muren met hoektorens. Deze muren waren in de plaats gekomen van de in de middeleeuwen opgeworpen aarden wal met gracht en wellicht palissaden. Nu werden de verdedigingswerken, evenals die van Heusden, naar aanleiding van de ontwikkeling van de vuurwapens aangepast. 35

7 Figuur 16 Zicht op het Oude Raedthuis De nieuwe vestingwerken kwamen, vooral aan de westzijde, geheel binnen de oude stadsmuren te liggen, zodat de stad aanzienlijk kleiner werd. De beide kloosters (of wat daarvan nog over was) werden voor het grootste deel bedekt door de nieuwe wallen en de poorten werden op andere plaatsen aangelegd. De Molenstraat, de Hoogstraat en de Landpoortstraat werden, in plaats van toegangswegen tot de stad, wat vreemde, op de nieuwe wal doodlopende straten. Aan de rivierzijde werd weer een stadsmuur opgetrokken, waarvan de nu nog bestaande vis- of gevangenpoort een deel uitmaakte als binnenpoort. Daarbuiten, uitstekende in de rivier, lag nog een poortgebouw, dat de kleine haven beschermde en toegang gaf aan de vissers en andere schepelingen. Aan de andere zijden van de stad werd een bescherming aangebracht van aarden bolwerken en een diepe gracht, waar een contrescarp omheen lag. Buiten deze contrescarp lag nog een diepe gracht. Voor de beide landpoorten (verlengde van de Kerkstraat en de Vissersdijk) lagen ravelijnen. Waterlinies Tijdens de Franse invasie van 1672 bleef een vijandelijke aanval op Woudrichem en Slot Loevestein zonder resultaat, dankzij tijdige inundering van het omringende land. De provisorische waterlinie werd later omgezet in de (Oude) Hollandse Waterlinie, een systeem van vestingwerken en inundatiegebieden om Holland te beschermen tegen een inval. Na de Franse bezetting van werd gewerkt aan een verbeterde versie van de Hollandse Waterlinie, waarbij ook de stad Utrecht binnen de bescherming van de linie werd gebracht. De stad Woudrichem maakte deel uit van zowel de Oude als de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Toevoegingen aan de vestingwerken zijn de inundatiesluis en de batterij in de Postweide. Zalmvisserij Woudrichem heeft een rijk verleden. Nu spreekt vooral het visserijverleden van Woudrichem tot de verbeelding en is zichtbaar en beleefbaar in de vorm van een historische vissershaven, het visserijmuseum, de Woudrichemsche Coöperatieve Visscherij Vereniging De Hoop en de jaarlijks terugkerende visserijdagen en visbakwedstrijden. Uniek voor Woudrichem is de enorme vloot Zalmschouwen die refereert aan een rijk verleden in de riviervisserij. Toch was deze periode van relatief korte duur; het beleefde zijn hoogtijdagen 36

8 rond het einde van de 19 e eeuw en eindigde halverwege vorige eeuw. Er werd voornamelijk gevist op zalm, daarnaast waren houting, steur, elft en fint populair bij de vissers. Dat Woerkummers trots zijn op dit verleden is overduidelijk te ervaren aan de grote hoeveelheid zalmschouwen die de trots van de havens in Woudrichem vormen. Nabij de vesting bevindt zich anno 2015 nog een bedrijf in de distributie en verwerking van vis. Tegenwoordig is de visserij. De relatie tussen bedrijvigheid en water is ook nog te herkennen aan het buitendijks bedrijventerrein, maar hier speelt de visserij op dit moment geen enkele rol. Figuur 17 Het visbakken in het festivalweekend Conclusie Het rijke historische verleden is nog steeds zichtbaar. Historisch is het cultuurlandschap van de Groesplaat waar landaanwas door kribben heeft plaatsgevonden. Het middeleeuwse verleden van de stad Woudrichem en daaraan aansluitend het militaire verleden met de vestingwerken en het inundatiegebied. En tot slot de watergebonden bedrijvigheid in de zalmvisserij en tegenwoordig in de jachthavens en het buitendijks bedrijventerrein. De historie biedt een economische kans om toeristen en recreanten te trekken. De wens de historische verschijningsvorm niet aan te tasten, vormt echter ook een beperking Ligging in regio Nieuwe Hollandse waterlinie en De Vestingdriehoek Woudrichem is onderdeel van de Vestingdriehoek. De Vestingdriehoek bestaat verder uit Gorinchem, Slot Loevestein en Fort Vuren. De Vestingdriehoek vormt een belangrijke schakel in de keten van forten en vestingen binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De grote rivieren vormden de zwakke schakels in het verdedigingssysteem, ter compensatie werden hier vestingen en fortificaties aangelegd. Deze bolwerken lagen op veilige afstand van elkaar maar overlapten elkaar wel met hun schootsvelden. De schootsvelden behoren tot het militaire verleden van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en hadden als doel het beschermen van de vrije ruimte rondom het aanwezige artillerie. Deze schootsvelden, ook wel verboden kringen, waren tot halverwege de jaren vijftig verankerd in de kringenwet. Daarin was het slopen, bouwen, rooien en beplanten binnen de verboden kringen geregeld. Deze schootsvelden worden nieuw leven ingeblazen door ze te gebruiken als concept voor de visie. Meer hierover in hoofdstuk 0: 37

9 Ontwikkelkoersen. Woudrichem vormt het voorportaal van Slot Loevestein, dat op een steenworp afstand ligt aan de andere zijde van de Afgedamde Maas. De militaire functie van het slot werd in 1951 opgeheven. Van 1925 tot 1986 werd het complex gerestaureerd; momenteel doet het dienst als rijksmuseum en heeft het de status van rijksmonument. Mogelijk wordt Slot Loevestein één van de drie Waterliniemusea (met Naarden en Fort Vechten) en zal als toegangspoort tot het nationaal landschap, en mogelijk in de toekomst Unesco-werelderfgoed, de Nieuwe Hollandse Waterlinie dienen. Biesbosch De Biesbosch ligt ten westen van de A27. Dit uitgestrekte zoetwatergetijdenmoeras bestaat uit een aantal riviereilanden en zand- en slikplaten, kreken en wilgenvloedbossen. Aan de oostzijde wordt het begrensd door het Land van Heusden en Altena, ten westen door het Hollands Diep. In 1994 kreeg de streek de status van nationaal park. Het heet sindsdien officieel Nationaal Park De Biesbosch en staat op de lijst van beschermde natuurgebieden. Het gebied is geliefd bij watersporters, natuurliefhebber, recreanten en toeristen. Vanuit en naar recreatief knooppunt Woudrichem is er een divers aanbod aan toeristisch recreatieve voorzieningen en routes. Fort Altena vormt als recreatieve poort van de Biesbosch een belangrijke schakel voor de landverbindingen, Werkendam voor de waterverbindingen. De gemeente Woudrichem heeft de ambitie om de relatie met de Biesbosch te versterken. Netwerken Woudrichem ligt op een kruispunt aan de grote rivieren. Deze worden vaak als barrière ervaren of als grens gezien, maar fungeren ook als verbindingsweg. Op een hoog schaalniveau ligt Woudrichem aan de vaarroutes richting: het zuiden met steden als Heusden, Den Bosch en, wat verder weg, Frankrijk; het oosten met steden als Zaltbommel, Tiel, Nijmegen en, wat verder weg, Duitsland; het westen met steden als Gorinchem, Werkendam, Dordrecht, Rotterdam en wat verder weg, de Noordzee. Ook op een lager schaalniveau wordt het water als verbinding gebruikt. Jaarlijks maken grote aantallen toeristen gebruik van de veerdienst tussen Gorinchem en Woudrichem om vervolgens via de vesting en het voetveer naar Slot Loevestein te reizen. Woudrichem ligt enigszins decentraal ten opzichte van de grote verbindende wegen zoals de A27, de N322 en de N267. Wel komen in Woudrichem ook een aantal toeristisch-recreatieve landroutes samen. Hierbij springt het Liniepad naar Fort Altena en verder door de Biesbosch in het oog. Het verbeteren en ontwikkelen van een samenhangend ensemble van toeristisch recreatieve routes, voorzieningen en attracties biedt kansen om de attractiewaarde van de vesting en de Waterkant te vergroten. 38

10 Conclusie Woudrichem ligt in het rivierengebied op het kruispunt van twee rivieren. In de nabijheid van de vesting liggen twee landschappen van nationaal belang, de Biesbosch met onder andere Fort Altena als recreatieve poort en de Nieuwe Hollandse Waterlinie met Slot Loevestein als toegangspoort. Daarnaast maakt Woudrichem deel uit van de Vestingdriehoek, waarmee een verbinding naar de overzijde van de rivier ontstaat. Woudrichem is gelegen op het brandpunt van deze drie toeristisch-recreatief bezien interessante trekpleisters. Om dit nog beter te benutten, kunnen regionale routes en voorzieningen verbeterd worden Onderscheiden deelgebieden Woudrichem is omlijst door rivieren. We zien diverse karakteristieken en verschijningsvormen van het water. De vesting ligt als een vooruitgeschoven post op het kruispunt van twee rivieren, respectievelijk de Boven-Merwede en de Afgedamde Maas. De Boven-Merwede is een snel stromende, woeste en dynamische rivier en oefent grote invloed uit op haar doorstroomprofiel, zeker bij hoogwater. Dit resulteert in een typerend landschap vol overgangen zoals we die aantreffen op de Groesplaat, gestuurd door natuurlijke processen met typerende elementen als nevengeulen, stijlranden, slikken, rivierduinvegetaties, open glooiende uiterwaarden en zandige rivierstranden. Ter hoogte van de veerstoep (D n Bol) en de kop van de landtong van de Gijssenkrib bij Munnikenland is de dynamiek het meest beleefbaar. Dit is bijvoorbeeld zichtbaar aan het vaargedrag van schepen en boten die vanaf de Waal de Afgedamde Maas indraaien en duidelijk onder invloed van de stroming staan. Ten tijde van hoogwater verandert D n Bol in een plek waar het water onstuimig tegen de vestingmuur schuimt. Kortom een bijzondere plek onder invloed van rivierdynamiek. De Afgedamde Maas heeft een heel ander karakter. Deze rivier is getemd, zonder noemenswaardige stroming en heeft een luw beschut en groen karakter. Langs de oevers staan wuivende wilgen en statige populieren. Het luwe karakter biedt gunstige condities voor oever- en watergebonden activiteiten. Daarentegen betekent het grotendeels ontbreken van de rivierdynamiek wel, dat de Afgedamde Maas sneller dichtslibt en er regelmatig gebaggerd moet worden de rivier van oever tot oever op peil te houden. Grofweg is het projectgebied op basis van de landschappelijke karakteristiek vanuit het oogpunt van water dus te verdelen in een ruwe en een luwe kant. Het kantelpunt ligt ter hoogte van de Maaspunt. Ten westen daarvan staat de oever direct en indirect (een stukje de Afgedamde Maas op nog) onder invloed van de Boven-Merwede. De vesting ligt precies op de scheidslijn van deze twee gebieden. De vesting onderscheidt zich door haar militaire, historische en bebouwde karakter. De vestingvoet behoort tot het projectgebied van de Visie Woudrichemse Waterkant. Afhankelijk van de luwe of ruwe zijde heeft deze een andere uitstraling. Aan de westzijde, de ruwe waterkant, is de vestingvoet militaristisch ingericht en heeft een verzorgd, open karakter met strakke lijnen. Aan de oostzijde van de vesting, ongeveer van de Maaspunt, langs de luwe Afgedamde Maas, is het landschap kleinschaliger en heeft een variatie aan groenstructuren, zoals boomgroepen, 39

11 oevers en weiden. Daarom splitsen we het deelgebied vestingvoet in twee verdere deelgebieden: west en oost. Naast bovenstaand deelgebied de Vestingvoet kunnen we in het projectgebied nog twee grote deelgebieden onderscheiden: de Groesplaat en het buitendijks bedrijventerrein. Dat zijn zulke sterke entiteiten binnen het projectgebied, dat die ook een eigen deelgebied vormen. De Groesplaat is een bestaand natuurgebied waar extensief wordt gerecreëerd; het is het uitloopgebied van Woudrichem. De grens van dit deelgebied wordt gelegd ter hoogte van de parkeerplaats en de weg tussen de rivierstranden en de bebouwing van de historische haven. Voor deze grens is gekozen omdat de historische haven wordt benaderd als een aan de vesting gerelateerde functie en ruimtelijke uitstraling. Er is als het ware op die hoogte een contrast tussen de rechtlijnige vormen van de Vesting en haar uitlopers en de glooiende, natuurlijke vormen van het rivierenlandschap. Het buitendijks bedrijventerrein is een sterke entiteit door haar ligging en uitstraling. Het buitendijks bedrijventerrein heeft weinig verbinding met de omgeving. De grens daarvan volgt vrij logisch de oeverrand enerzijds en de hoge Maasdijk anderzijds. Samenvattend onderscheiden we vier deelgebieden met duidelijk van elkaar verschillende landschapstypen en functies: De Groesplaat; De Vestingvoet West; De Vestingvoet Oost; Het Buitendijks bedrijventerrein. Hierna wordt elk deelgebied geanalyseerd op ruimtelijk vlak en op functioneel vlak. 40

12 3.4. Analyse deelgebieden Gebiedsbeschrijving Groesplaat Ruimtelijke analyse De Groesplaat kenmerkt zich door diversiteit aan riviernatuur die onder invloed staat van de rivierkundige processen, zoals erosie en sedimentatie. Het landschap wordt bepaald door afwisseling: een geul, een zomerdijk, rivierduinen, steilranden, vlakten, stranden, graslanden, rietlanden, kleiige ondergrond, zanderige ondergrond, zachthout- en hardhoutbossages. Dit afwisselende halfopen, licht glooiende landschap, de rust en de ruimte, nodigen uit om te worden verkend; het is niet in één keer te overzien. Dat maakt het spannend en biedt zowel verrassende panorama s en vergezichten als besloten plekken. De historische ontwikkeling van het gebied tekent zich af in het landschap. Belangrijk aspect van de Groesplaat is dat het buitendijks ligt, het zijn uiterwaarden. De Groenendijk vormt een belangrijk en herkenbare grens, doordat hij hoog is en vrij van bebouwing. In de geschiedenis is de Groesplaat gebruikt als baggerdepot, wat ertoe leidt dat historische vervuiling in de bodem aanwezig is. De camping is ingebed in een dichte groene rand. Die zorgt ervoor dat de beleving van verstening optreedt bij de parkeerplaats bij de Stadshaven. De camping ligt op de grens met het volgende deelgebied. Figuur 18 Groesplaat. Functionele analyse De Groesplaat is een relatief jong natuurgebied, aangewezen als ecologische hoofdstructuur. In de loop van de jaren hebben zich meerdere beschermde diersoorten gevestigd, waaronder de blauwe reiger en bevers. Het gebied bevat grootschalig dynamische natuur verschillende soorten natuur; nat en droog, oud en nieuw, waardoor het gebied veel potentie heeft voor flora en fauna. Het hardhout ooiboos in wording en de stroomdalgraslanden zijn de belangrijkste natuurwaarden, maar op een goede gedeelde tweede plek komen de andere soorten, zoals bosvlakken en slikkige oevers. Er lopen ook kuddes groot vee die voor een deel het natuurlijk beheer van het gebied voor hun rekening nemen. De mens is in de Groesplaat dienstbaar aan de natuur. De rust en ruimte bieden bewoners en toeristen mooie mogelijkheden voor een wandeling of om (beschermde) plant- 41

13 en diersoorten te spotten, onder andere vanuit de vogelkijkhut: `het vinkennestje met een kleine parkeerplaats. Bij hoogwater stroomt de Groesplaat onder en heeft de geul in het natuurgebied een functie bij de waterafvoer van de Boven-Merwede. Aan de vestingzijde ligt een camping met een aantal vaste plaatsen en een aantal seizoensplaatsen en met gebouwde voorzieningen aan de vestingzijde. De camping heeft weinig relatie met haar omgeving en voegt zich niet naar het natuurlijk landschap. Een hogedrukgasleiding loopt onder de rivier door, langs de camping verder naar het zuiden naar de kern Woudrichem. Figuur 19 Ligging gasleiding (risicokaart) Langs de rivier zijn zogenaamde rivierstrandjes gelegen die gebruikt worden door zowel bewoners als bezoekers. Door het veelvuldige gebruik en de tekort aan van afvalvoorzieningen ontstaat verrommeling door zwerfvuil. Figuur 20 Parkeerplaats, camping, rivierstrand en zwerfvuil (foto zwerfvuil juli 2015, bron: Twitter) 42

14 Er zijn enkele afvalvoorzieningen verspreid langs de stranden aan de oostzijde van het gebied. De strandjes meer richting het westen hebben geen afvalvoorzieningen. Een deel van de rommelige indruk wordt daarnaast veroorzaakt door het ontbreken van een fietsenstalling. Een parkeerplaats ten behoeve van de camping, rivierstrandjes, haven, restaurant en bezoekers van de vesting ligt tussen het water van de historische haven en de camping. Deze parkeerplaats wordt bereikt via een woonwijk buiten de vesting. Op hoogtijdagen voldoet de parkeerplaats niet. In dat geval kan er geparkeerd worden in de binnendijkse woonwijk. De weg naar de historische haven is enkel voor bestemmingsverkeer en hulpdiensten moeten er ongestoorde toegang hebben. De weg loopt voor al het verkeer dood op de punt van de landtong. De Groesplaat, kortom, is een uniek gebied waar natuur, rivier en recreatie elkaar ontmoeten. Belangrijk aandachtspunt is de natuurwaarde; die kan in het gedrang komen als de gebruiksdruk en verstening toenemen. Randvoorwaarden, knelpunten en kwaliteiten Groesplaat De volgende randvoorwaarden volgen uit de gebiedsanalyse: De verschillende natuurwaarden moeten worden beschermd. De realisatie van een nevengeul wordt als feit geaccepteerd. Bij hoogwater loopt het gebied onder. De hogedrukgasleiding leidt tot beperkingen. De volgende knelpunten zijn voor dit gebied geconstateerd: Historische bodemverontreiniging. De verrommeling van het recreatief gebied (rivierstranden). Camping niet ingepast in omgeving. Overbezetting van de parkeerplaats op hoogtijdagen. De volgende kwaliteiten zijn behoudenswaardig: De aanwezigheid van zo veel mogelijk verschillende soorten natuur. Afwisselend landschap. Vrij liggende dijk. Recreatieve mogelijkheden: extensieve (natuur)recreatie, camping en rivierstranden. Gebiedsbeschrijving Vestingvoet West Ruimtelijke analyse De ruimte tussen de vestingwal en de historische haven vormt een samenhangende ruimte. Het water, de haven, staat hier centraal. De haven is in 1995 gegraven volgens tekeningen van Blaauw, een beroemde carthograaf, en heeft een open verbinding met de rivier. In de historische haven staan enkele vaste bouwwerken. Alle zijn kleinschalig en hebben een historisch karakter. Er is geen aaneengesloten bebouwing. Dit beeld vormt een kwaliteit voor het gebied en een interessant contrast met de oostelijke havenoever. 43

15 De inrichting en het beheer van de oostelijke havenoever worden bepaald door een strak vormgegeven en intensief onderhouden vestingwal. Figuur 21 Vestingvoet west De contouren van de vesting zijn hier goed beleefbaar, mede door het grote contrast met de Groesplaat. De beer (een militair kustwerk bestaande uit een muur die als waterscheiding fungeert) verbindt de Groenendijk met de vesting. Daarop ligt een houten voetgangersbrug die op de wal eindigt bij paden die leiden over de wal of de vesting in. Ernaast, op waterpeilniveau, ligt een andere voetgangersbrug die de oevers verbindt. Tot slot is er in het verlengde van laatstgenoemde een trap de wal op. De oevers en het water onder de beer zien er rommelig uit. Mede door het aanwezig (opgaand) groen tussen de beer en de lage voetgangersbrug en aan de zuidzijde van de beer. De ruimtelijke uitstraling is hierdoor laag van kwaliteit en de beer, een belangrijk cultuurhistorisch overblijfsel, is niet beleefbaar. De Waterpoort vormt samen met D n Bol (of veerstoep) het voorportaal van de Vesting. Dit is het brandpunt van de Woudrichemse Waterkant, hier komen alle stromen en routes bij elkaar; een open, pleinachtig (verblijfs)gebied. Bij hoogwater kan D n Bol overstromen en worden waterschotten aangebracht in de Waterpoort. Ten oosten van D n Bol staat het letterlijk met zijn voeten aan het water. Hier geen aarden wal maar een muur die rechtstreeks aan de rivier staat. Daar bevindt zich enkel een ruigte van basaltblokken en begroeiing. Dit is gebied dat sterk onder invloed staat van de waterpeilverschillen. Functionele analyse In de vestingwal ligt één wandelpad en ter hoogte van de beer twee loopbruggen (één hoog en één laag) richting de historische haven, camping en Groesplaat. In de kom van de historische haven ligt een passantensteiger. Deze is in het hoogseizoen en bij evenementen echter wel overbezet. Bij hoogwater liggen de woonschepen aan deze steiger. Het voorportaal van de vesting is D n Bol. Hier concentreren zich de waterverbindingen. Het is de belangrijkste toegangspoort tot de vesting, komende met het veer vanaf Gorinchem, 44

16 Slot Loevestein en Fort Vuren die daar aanmeren met zowel forenzen als recreanten. Een aantal maal in de week zijn er standplaatsen voor vis en voor friet. De uitstraling en locatie worden als storend ervaren omdat de standplaats zich opdringt in het eerste beeld dat toeristen vanaf het water van D n Bol zien. Tegen de muur aan wordt geparkeerd. Dit is niet als probleem benoemd. Op D n Bol ontmoeten bewoners elkaar en oriënteren toeristen zich op het vervolg van hun route. In de historische haven liggen historische woonschepen en is op de wal een restaurant gevestigd. Daarnaast is er een historische werf gerealiseerd met een kleine werkhaven, historische werkschuur, traditionele hijsboom en een helling met kaapstander. Bezitters van historische vaartuigen kunnen hier kleine onderhoudsklussen uitvoeren. Tevens is er een klein museum met oude traditionele gebruiksvoorwerpen. Het werfterrein nodigt uit tot bezoek door uitstraling en activiteiten. Dit mag echter meer gericht worden op publiek en de toegankelijkheid moet worden verbeterd. Figuur 22 De trap nabij de beer, woonschepen, Maassteiger, werfterrein en camping In de rivier ligt hier de Maassteiger, verbonden met D n Bol. Dit is een aanlegsteiger voor passanten en rederijen. Deze steiger ligt parallel aan de Rijkswal en de vestingmuur. Aan de binnenzijde liggen regelmatig zalmschouwen. Het beheer en de exploitatie wordt uitgevoerd door de beheerder van de historische haven. Randvoorwaarden, knelpunten en kwaliteiten Vestingvoet West De volgende randvoorwaarden volgen uit de gebiedsanalyse: Bij hoogwater loopt D n Bol onder. Bij hoogwater liggen de woonschepen aan de steiger in de kom van de haven. De volgende knelpunten zijn voor dit gebied geconstateerd: Verrommeling rondom de beer in de kom van de historische haven. De beer is niet goed beleefbaar. 45

17 Verrommeling onder de Rijkswal tussen D n Bol en de Maaspunt. Beer en Ravelijn niet beleefbaar, voetbrug en opgaande beplanting ontnemen zicht op de Beer. De historische haven kan meer activiteiten ontwikkelen en de uitstraling van het museum en de werf veranderen om het gebied aantrekkelijker te maken. De volgende kwaliteiten zijn behoudenswaardig: D n Bol als concentratie van verbindingen, de toegangspoort van Woudrichem. Stadsgezicht op de Vesting vanaf het water en het zicht van de vestingwal op het water. Beleving van de militaire geschiedenis, door strakke lijnen, openheid en kanonnen. Kleinschaligheid van de bebouwing en de versterking van het historisch karakter van de historische haven. Potentie voor een levendig gebied. Direct verbinding tussen historische haven en rivier. Aanlegplaatsen voor passanten. De uitstraling van de historische haven. Recreatieve mogelijkheden: restaurant en historische haven. Gebiedsbeschrijving Vestingvoet Oost Ruimtelijke analyse Oostelijk van de vesting ligt een besloten en geborgen landschap, in de luwte van de vestingwal. De monding van de oostelijke havens en de vestinggracht zorgen voor een versnipperd landschap met diverse boomgroepen. Hierdoor zijn er tussen de boomgroepen door vensters naar het landschap. Een ravelijn tussen twee waterpartijen tekent het contrast tussen de stilte van de zuidelijke waterpartij en de drukte van de noordelijke waterpartij (één van de watersportverenigingen). Vanaf deze ravelijn is het zicht op de beer en het omringende landschap fraai. Kenmerkend voor het landschap ten oosten van de vesting is het praktisch ontbreken van onderbeplanting. Daar waar wel onderbeplanting aanwezig is, wordt dit als storend ervaren. In het najaar van 2015 wordt de onderbegroeiing van de Kattengracht gerooid en is de vestingmuur weer meer zichtbaar vanaf het water. De bomen zijn behouden en op die manier vormt de Kattengracht een mooi voorbeeld voor dit gebied: duidelijk aanwezig hoopopgaand groen in een verder onderhouden gebied. Het inundatiekanaal zorgt voor een heldere overgang naar het derde gebied, het Buitendijks bedrijventerrein. Het inundatiekanaal is de thuishaven van één van de twee watersportverenigingen. 46

18 Figuur 23 Vestingvoet Oost In de lengte zijn steigers aangelegd en in de kom, dwars voor de sluis ligt het drijvende clubgebouw. De schapendam, een belangrijke verkeersader richting de oostzijde vesting, slingert tussen de waterpartijen en boomgroepen door. Gaande over die weg, heeft de verkeersdeelnemer telkens een andere blik op het gebied; verschillende identiteiten passeren de revue. Opvallend is dat de functies en bebouwing zich allemaal ten oosten van de weg manifesteren. De enige uitzondering is een militair overblijfsel tussen de Schapendam en de molen. De haag langs de Schapendam heeft een structurerend en geleidend karakter. Langs de oeverrand aan de zijde van de Afgedamde Maas bevinden zich verschillende drijvende objecten, verspreid over verschillende oevers en oeververbindingen, waarbij zowel de vaartuigen als de steigers geen eenduidige oriëntatie kennen. De herkenbaarheid en de overzichtelijkheid van het kanaal wordt ook geschaad door de boten die bij de monding van het kanaal liggen. Bijna alle drijvende objecten zien zich geconfronteerd met afnemende diepte van de rivier; de oeverrand slibt dicht. In het gebied bestaat een zeer beperkte hoeveelheid gebouwen. In 2015 zijn de gebouwen van het voetveer opgeknapt en heeft één van de watersportverenigingen aan land een ingetogen clubgebouw gebouwd. Deze kleinschalige bebouwing staan beschut tussen en onder boomgroepen en zijn ondergeschikt aan het landschap. Qua materialisatie passen deze gebouwen bij het historisch karakter van de vesting. Functionele analyse Aan de oostzijde van de vesting liggen twee havens van watersportverenigingen, met groot lokaal belang. Beide bezitten ze een clubgebouw en één van de twee heeft een bescheiden werfterrein. De toegang van de noordelijke jachthaven is gegraven, verder is gebruik gemaakt van de historische waterpartijen en oeverlijnen. Bij de watersportverenigingen liggen voor zover bekend op basis van gegevens in de gemeentelijke basisadministratie in totaal vier woonschepen. 47

19 Daarnaast zorgt een stichting met een veerpont voor een verbinding voor fietsers en voetgangers naar Slot Loevestein. Aan de oever tussen de watersportverenigingen in ligt een drijvend restaurant. Ten noorden van het inundatiekanaal bevindt zich een grote parkeerplaats (De Schapendam).Deze is voorzien van veel busparkeerplaatsen die relatief weinig worden benut. Op hoogtijdagen in het seizoen is de parkeerplaats voor personenwagens volledig bezet. De ruimtelijke kwaliteit van deze parkeerplaats wordt als laag ingeschaald. Door het snoeien van onderbeplanting is de beleving van De Schapendam al wat verbeterd. Het inundatiekanaal is onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het inundatiekanaal en de voormalige sluis zijn belangrijk cultureel erfgoed. Ondanks het feit dat de sluis dicht is gemaakt, vormt het geheel nog een origineel ensemble. De herkenbaarheid van het inundatiekanaal staat onder druk doordat het kanaal vol ligt met steigers en boten. Figuur 24 De bunker, parkeerplaats Schapendam, kop van het inundatiekanaal, inundatiekanaal, jachthaven. De slingerende Schapendam, hoe mooi ook met de verschillende uitzichten, leidt ertoe dat de routestructuren in het gebied lastig herkenbaar zijn. Alle verkeersdeelnemers gebruiken dezelfde weg. Randvoorwaarden, knelpunten en kwaliteiten van de Vestingvoet Oost De volgende randvoorwaarden volgen uit de gebiedsanalyse: Geen. De volgende knelpunten zijn voor dit gebied geconstateerd: Het inundatiekanaal en de inundatiesluis zijn niet beleefbaar. Lastige oriëntatie qua routestructuur. Ruimtelijke uitstraling parkeerplaats schapendam past niet in zijn omgeving. Structuur en uitstraling drijvende functies geven een rommelig beeld langs de waterlijn van de Afgedamde Maas. Weinig rustplekken in de openbare ruimte. 48

20 Parkeerplaats Schapendam kent relatief veel ongebruikte busparkeerplaatsen en kan overbezet zijn. Afnemende diepte van de rivier aan de oeverzijden. De volgende kwaliteiten zijn behoudenswaardig: Afwisselend vensterlandschap: een veelheid aan plekken met een eigen identiteit met besloten en geborgen landschap. Zichtrelaties met Slot Loevestein en het water. Watersportverenigingen met een groot lokaal belang die zich hebben gevoegd naar de bestaande ruimtelijke gebiedseigenschappen. Belangrijke toegangspoort tot Slot Loevestein en Munnikenland. Bebouwing ondergeschikt aan landschap. Gebiedsbeschrijving Buitendijks bedrijventerrein Ruimtelijke analyse Het buitendijks bedrijventerrein staat in contrast met zijn omgeving. Aan de westzijde ligt een prachtige uitloper van de vestingvoet: een groene zone, gevormd door open grasland, boompartijen, watergangen en de inlaat van het inundatiekanaal. Aan de zuidpunt van het bedrijventerrein bepalen robuuste waterbouwkundige installaties, kranen, loodsen en vaartuigen het beeld vanaf de Hoge Maasdijk. Vanaf het water is zichtbaar dat er sprake is van een kademuur, waar de boten voor de bedrijvigheid kunnen aanmeren. De zuidpunt is nu een transparante omgeving. Figuur 25 Buitendijks bedrijventerrein Het noordelijke gedeelte kan worden beschouwd als een gebiedsvreemd element. De gesloten, massieve bebouwing onttrekt het zicht op het water en is in zichzelf gekeerd. Het heeft bovendien een laagwaardige beeldkwaliteit. De bebouwing ligt los van de Hoge Maasdijk. Deze afstand is belangrijk voor de beleefbaarheid van de dijk en de zichtrelatie met de vesting. Bovendien zorgt de afstand ervoor dat de bebouwing zich minder opdringt dan als deze direct naast de dijk had gestaan. De noordzijde van het terrein heeft geen relatie met het water. 49