De schaakontwikkeling van het kind

Transcriptie

1 De eerste stap In de eerste stap behandelen we alle spelregels van het schaken. Veel aandacht is er daarnaast voor de basisvaardigheden die nodig zijn om het spel te kunnen spelen. De elementaire leerstof lijkt eenvoudig en het lukt sommige lesgevers om de eerste stap in drie maanden door te werken. Dat is niet de beste aanpak. Wezenlijke schaaktechnieken als het mat zetten vereisen een langere leertijd. Het is beter om voor de eerste stap minstens een jaar uit te trekken om de basisvaardigheden goed onder de knie te krijgen (uitzonderingen zullen er altijd zijn). Laat de leerlingen maar spelen. De verloren tijd wordt later met gemak ingehaald. De schaakontwikkeling van het kind Schaken heeft een enorme aantrekkingskracht op kinderen. De schaakstukken fascineren hen door de vorm en de bewegingen over het bord. Het is een spel waar je zelf de baas kunt spelen en de consequenties van je daden zijn dan ook geheel voor eigen rekening. Geluk of pech, zoals bij spelletjes als Mens erger je niet is er niet. Kortom, kinderen vinden het een leuk spel, zelfs cool. Slaan Na het aanleren van de loop van de stukken en het slaan wordt het spelen een feest. Het eerste doel van het spel wordt voor kinderen het slaan van de stukken van de tegenstander. In slagorde worden de geslagen stukken keurig naast elkaar langs de kant van het bord gezet, het liefst aan de eigen kant. Regelmatig wordt de buit geteld. Kinderen tellen ook nog als er in de tussentijd niets geslagen is. Slaan wordt voor de kinderen het doel van het spel. Het maakt hun niet zo veel uit of er materiaal verloren gaat. Zelfs als zij het begrip mat kennen en deels weten toe te passen, blijven zij zo gefascineerd door het slaan dat dat het eerste is waar zij op uit zijn. Zij kiezen een stuk uit (elk kind heeft zijn eigen voorkeur) en gaan daarmee op jacht. Sneuvelt het stuk dan is het volgende aan de beurt. Komt een van de spelers mat te staan dan is dat vaak bij toeval en het overvalt beide spelers als een verrassing. Het liefst zouden 5

2 ze doorspelen! Je staat mat wordt gecompenseerd door Ja, maar ik heb jouw dame. Materiaalfase De periode waarin de kinderen zo met het materiaal bezig zijn is goed herkenbaar. We noemen deze periode: de materiaalfase. De kinderen verkennen de stukken en hun werking en van lieverlee worden zij vaardiger met spelen. Ze aarzelen niet meer bij de loop van een stuk. Het helpt de kinderen enorm in hun schaakontwikkeling als zij de kans krijgen om deze materiaalfase in eigen tempo zo volledig mogelijk te doorlopen. Het voorkomt onder meer het weg blijven geven van stukken in latere partijen. Ruimtelijke fase Het begrip mat beheersen en het gericht zoeken naar mat sorteren alleen voldoende effect als een kind tijdens de materiaalfase inzicht gaat krijgen in de ruimte-indeling op het bord. Het moet ontdekken dat de werking van de stukken zich niet alleen uitstrekt naar andere stukken maar ook naar velden. Pas dan is er sprake van (een poging tot) ruimtebeheersing. De leerlingen bereiken een nieuwe fase, zonder natuurlijk de oude geheel te verlaten: de ruimtelijke fase. Met deze fase starten zonder met de voorafgaande rekening te houden, leidt tot onnodig meer fouten in de partijen van de kinderen. Het duurt daarna een hele tijd voor kinderen de volgende fase bereiken. Tijdfase Bij schaken spelen we zetten met een bepaald doel. Om een specifieke doel te bereiken hebben we tijd nodig. Tijd drukken we uit in zetten. Schakers noemen een zet een tempo (tijd in het Italiaans met als meervoud tempi). Hoe sterker we gaan spelen des te groter wordt het belang van een tempo. Zelfs het spelen met wit is dan een voordeel omdat wit mag beginnen (al gaat het maar om een halve zet). De derde fase van de ontwikkeling noemen we de tijdfase. Dat het een aantal jaren duurt voor een kind zover is, vereist enige uitleg. In de eerste stap hebben de leerlingen geen notie van het belang van tijd. Zij verzinnen soms prachtige plannetjes van enkele zetten diep, bijv. het ophalen van een pionnetje met de koning. Helaas kan de tegenstander als het zover is de dreiging in één zet pareren. Zonde van de tijd (in onze ogen!) maar kinderen ervaren nog niet dat zij de verloren zetten nuttiger hadden kunnen besteden. Ook kinderen in de tweede stap achtervolgen nog vol goede moed met hun koning een vijandelijke pion (Wit a4 Zwart 6

3 Kb3: 1. a5 Kb4 2. a6 Kb5 3. a7 Kb6 4. a8d). Uit hun reactie kunnen we opmaken, dat ze dat niet eens vreemd vinden: Dat scheelde niet veel! Dit onvoldoende tijdsbesef is enigszins opmerkelijk. Kinderen vinden het niet leuk om bij Ganzenborden een beurt over te moeten slaan. Zij realiseren zich maar al te goed dat het dan wel langer duurt voor je bij het einde bent. Bij schaken sla je nooit een beurt over, je speelt netjes om de beurt je zet. Dat je door domme zetten in feite toch een beurt kunt verliezen, komt wellicht wel bij hen op maar de wens dat de tegenstander de dreiging niet ziet, overheerst. Door de lessen en de partijbesprekingen krijgen zij vanaf de tweede stap steeds meer vat op het feit dat een schaakpartij meer is dan reeks afzonderlijke zetten. Door het maken van de opgaven leren zij het belang van zetten vooruit zien en dankzij de lessen over de opening (gambieten) en de magneet leren de kinderen dat je materiaal kunt inruilen voor ruimte en tijd. We zijn dan al wel in Stap 3. Pas dan krijgen de begrippen tempowinst en -verlies meer betekenis. Bij de partijbesprekingen haken we daar op in met: Je wint zo een tempo. Je raakt een tempo achter in de ontwikkeling. Dat kost een tempo. Nu is geen van de drie genoemde fasen een duidelijk afgebakende en zichtbare periode, maar zij verlopen deels parallel. Alleen het begin- en eindpunt van de fasen ligt anders. Een vergelijking met een jaar maakt dit duidelijker: Materiaalfase: van januari tot en met juni Ruimtelijke fase: van maart tot en met september Tijdsfase: van mei tot en met december Het lijkt erop dat de kinderen bij de start van een bepaalde fase al hun aandacht en energie nodig hebben, zodat er geen ruimte en fut over is voor de volgende. Na een tijdje als er een zekere mate van beheersing is, kan zoetjesaan aan de volgende fase begonnen worden. Betekenis voor de schaakles Een schaaktrainer doet er verstandig aan om bij het lesgeven rekening te houden met deze fasering. Hij kan kinderen helpen door in de materiaalfase voldoende spelletjes te laten spelen en oefeningen te laten maken. Op die manier kunnen ze op het goede moment de juiste begrippen en vaardigheden leren hanteren. Het schiet niet op als de leerlingen een ruimtelijk aspect als mat moeten leren als zij daarbij eerst nog over de loop van een bepaald stuk moeten nadenken. De duur van elke fase is individueel bepaald. Dit is de reden dat er naar 7

4 moet worden gestreefd om het schaakonderwijs zo veel mogelijk op individuele leest te schoeien. In de praktijk stuit dat natuurlijk op gebrek aan mankracht, maar met de oefenbladen, die individueel worden opgelost, en vooral voldoende spelen, komen we een eind in de goede richting. Consequenties voor de praktijk Ook voor het praktisch spel hebben de genoemde fasen betekenis. Het heeft weinig zin om kinderen in de materiaalfase te wijzen op allerlei aspecten van de ruimtelijke indeling en van het mat geven in een bepaalde stelling. Net zo min heeft het zin om deze kinderen ertoe te dwingen lang na te denken over hun zetten. De problematiek van het spel wordt voor deze kinderen namelijk vertegenwoordigd door het materiaal dat op het bord staat en niet door andere factoren. Maar al te vaak zien we in de praktijk goedwillende mensen die menen door de kinderen te dwingen lang over hun zetten na te denken een positieve ontwikkeling tot stand te kunnen brengen. Helaas is eerder het tegenovergestelde waar. Het kind verveelt zich tot het moment dat het mag zetten en raakt van het spel af. Het spreekt bijna vanzelf dat in deze fase het spelen met een klok misplaatst is en alleen maar afleidend werkt. Hulp tijdens een vriendschappelijk partijtje met de trainer in de trant van: Kijk eens goed, je kunt nu een stuk slaan is van een andere orde en wel op zijn plaats. Tijdens het lesgeven en de bespreking van de kinderpartijen zullen we er ons steeds van bewust moeten zijn in welke fase de kinderen zich bevinden om zo effectief mogelijk op gemaakte fouten te kunnen inspelen. Organisatie Voorwaarden voor de schaaklessen De condities voor de schaaklessen zijn, op papier althans, eenvoudig: een ruimte met meubilair Voor het lesgeven en het spelen is op scholen altijd wel plaats. Bij schaakclubs is de situatie vaak minder florissant. In het allerslechtste scenario hebben jeugdclubs maar één ruimte waarin alle activiteiten voor alle stappen moeten plaatsvinden. Tot overmaat van ramp is na het schaakuurtje ook nog de clubavond voor volwassenen. Het ideaal is dat elke groep voor de lessen een eigen lokaal heeft. Het spelen van partijen kan wel samen met andere groepen in een grotere ruimte. 8

5 schaakborden en stukken De stukken voor de kinderen moeten bij voorkeur groot zijn, liever groter dan normaal. Het idee dat kinderschaakstukken naar verhouding klein moeten zijn, berust op een misvatting. Grotere stukken bevorderen de herkenbaarheid en de hanteerbaarheid, wat belangrijker is naarmate de leerlingen jonger zijn. Het bord moet in verhouding met de stukken zijn en voorzien van cijfers en kleine letters om het speelvlak. De gehele les moeten alle kinderen over een eigen bord kunnen beschikken. een demonstratiebord met stukken of een digitaal schoolbord Bij het lesgeven aan groepen met meer dan 4 kinderen moet een demonstratiebord gebruikt worden, bij voorkeur een groot bord (van ca. 110 x 110 cm) dat ergens op kan staan of hangen. Het digitaal schoolbord is een modern alternatief met vele voordelen (het opzetten van stellingen valt weg). Bij een digitaal bord vallen de volgende punten ook weg. een schoolbord of flip-over om op te schrijven Het is prettig als de lesgever de hoofdzaken van een les als visuele ondersteuning kan opschrijven. hulpmiddelen voor het demonstratiebord en gewone borden om velden te markeren Onmisbaar zijn hulpmiddelen om velden en acties te markeren. Voor het demonstratiebord zijn gekleurde magneetjes of een markeerstift (bij een afwisbaar bord) ideaal. Voor de borden van de leerlingen zijn gekleurde fiches handig, voor de werkboeken kleurpotloden. De plaats van de kinderen Een prettige opstelling bij kleine groepen is een carrévorm of hoefijzervorm rond het demonstratiebord. Alle kinderen kunnen bij een dergelijke formatie het demonstratiebord goed zien en daarbij kan de lesgever alle borden van de leerlingen snel overzien. Hij kan op elk moment naar een willekeurig bord lopen om te controleren of te helpen. Het is prettig als alle leerlingen tijdens de les over een eigen bord kunnen beschikken. Als deze ideale vorm niet te verwezenlijken is en twee kinderen met één bord moeten werken, is het van belang dat bij de instructie de kinderen hun stoel naar het demonstratiebord draaien. Bij een gedraaide houding naar het demonstratiebord wordt de oriëntatie bemoeilijkt. Voor het werken met twee leerlingen aan één bord zijn aparte vaardigheden nodig: samenwerken en op elkaar wachten. Tegenover elkaar zitten zoals bij een partijtje heeft als nadeel dat het perspectief naar het bord voor beiden verschillend is. Het is daarom beter om jonge kinderen bij de uitleg naast elkaar achter het schaakbord te laten zitten. 9

6 Vaste tijd Voor schaaklessen is structuur belangrijk. Een vast tijdstip voor de lessen en een vaste tijdsduur ervaren kinderen als prettig. Dat geldt voor zowel het schaken op de schaakclub als op school, ook als buitenschoolse activiteit. Indeling schaakuurtje Kinderen spelen graag partijen. We spelen daarop in door de les te verdelen in een lesgedeelte en een speelgedeelte, waarbij het spelen een langere tijd krijgt toegemeten. Bij een vaste tijdsduur van de les, en dus een vaste tijd om te spelen, blijft het enthousiasme van de kinderen in stand, ook als er moeilijke onderwerpen worden behandeld. Motivatie Kinderen willen om uiteenlopende redenen schaken leren. Het zien van de film Lang leve de koningin of de aantrekkingskracht van de beweging van die poppetjes op het bord kunnen de aanleiding zijn. Ook de omgeving heeft grote invloed: de meester wil het of opa heeft het zo graag. Leren schaken is een uitdaging, het is iets nieuws dat je op je eigen niveau kunt leren beheersen. De startmotivatie, nieuwsgierigheid, is helaas van vrij korte duur. We moeten daarom op een van de volgende vlakken actief zijn: iets nieuws aanbieden de vaardigheid van het kind verhogen Doordat het kind beter gaat leren schaken ontstaat het plezier van het kunnen waardoor het kind zijn interesse behoudt. In een later stadium zal de motivatie verschuiven naar het spelen van partijen met als uitdaging het meten van krachten met anderen. Pas later komt de echte liefde voor het schaken. In het begin komen de kinderen vooral ook voor de meester of de juf. Bij het begin van de schaaklessen zullen we ons allereerst moeten richten op het in stand houden en het opvoeren van de motivatie van de kinderen. Enkele aandachtspunten voor het op peil houden van de motivatie: zorgen voor een goede sfeer zelf goed gemotiveerd zijn (goede voorbereiding) interesse tonen in de leerlingen en ze positief benaderen aansluiten bij de partijen en het niveau van de leerlingen goed lesgeven Aan dat laatste punt besteden we ruim aandacht in deze handleiding. 10