boerenzwaluw huiszwaluw gierzwaluw

Transcriptie

1 ECHTE ZWALUWEN EN DE GIERZWALUW boerenzwaluw huiszwaluw gierzwaluw GELE COMPOSIETEN paardenbloem vertakte leeuwentand schermhavikskruid HEISOORTEN dakpansgewijs geplaatste blaadjes struikhei blaadjes in kransen gewone dophei In de heide komen struikhei en gewone dophei voor. De eerste groeit vooral op de droge stukken; de tweede op vochtige en natte plekken (natte heide en de rand van vennen). Gewone dophei bloeit eind juni/begin juli. De roze bloemen hebben de vorm van een vaasje en worden vooral door hommels bevlogen. In Limburg en onder Brugge komt nog een tweede soort dophei voor: rode dophei CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en winter

2 7. PLANTEN EN DIEREN IN HERFST EN WINTER Doelstelling: dit hoofdstuk is een aanvulling op de hoofdstukken 2 (planten) en 3 (dieren). Het ondersteunt de excursies die rond deze thema s gemaakt worden in cursussen die in het najaar worden georganiseerd. Als de dagen korten Herfst en winter zijn de seizoenen van rijping en van (schijnbare) rust. Net zoals de lente, spreekt de herfst als periode van overgang en sterke verandering erg tot de menselijke verbeelding. Heel de natuur maakt zich klaar om de ongunstige, want koude en (lucht)droge, winter door te komen of te vermijden. De eerste herfstboden gierzwaluw: p. 69 composietenfamilie: p. 21 heide: p. 55 en p. 63 nectar: p. 139 Al in augustus kunnen we de eerste herfstverschijnselen waarnemen. Amper enkele maanden na hun aankomst in onze streken, verzamelen de gierzwaluwen, oudervogels en hun inmiddels volwassen jongen, zich luid krijsend gierend boven de stad voor hun trek naar Afrika. Ook de bloei in wegbermen en graslanden is in die maand duidelijk over haar hoogtepunt heen. Toch kunnen we nog heel wat (geel)bloeiende composieten aantreffen. Eén ervan is Vertakte leeuwentand. De plantjes steken meestal niet boven het gras uit. Ze worden net als vele andere gele composieten steevast voor paardenbloemen (of houden we het maar op pisbloemen?) versleten. Paardenbloemen bloeien echter van half april tot half mei. Hun bloemhoofdjes zitten steeds alleen aan de top van de steel. Bij Vertakte leeuwentand is de bloeisteel meestal vertakt. Maar let op, dit is geen uitsluitend kenmerk van deze soort. Er zijn meer gele composieten met vertakte dan met enkelvoudige bloeiwijze! Een andere herfstbloeier, eveneens een geelbloeiende composiet met uitsluitend lintbloempjes, is Schermhavikskruid. Hier is verwarring met paardenbloemen uitgesloten. De plant, met sterk vertakte platte bloeiwijzen ( schermen ), wordt wel een meter hoog. We vinden hem vooral aan boskanten, op zandgrond. De oogstmaand is ook de heidemaand. Als het weer meezit, staat vanaf half augustus tot half september Struikhei in vol ornaat. Dit taaie dwergstruikje is uitstekend aan het leven op droge zandgrond aangepast. De kleine blaadjes liggen dakpansgewijs op elkaar. Ze zijn met een waslaagje bedekt en bovendien opgerold tot kleine buisjes. De huidmondjes (ademhalingsopeningen) zitten aan de binnenkant van die buisjes en geven op die manier slechts langzaam waterdamp af. De kleine paarse bloempjes worden omwille van de nectar druk door allerlei insecten bezocht. Hieronder veel wilde solitaire bijen en wespen, maar ook Honingbij. Voor deze laatste én voor de imker is de bloei van de heide de laatste grote drachtperiode vóór de winter. CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en Winter - 145

3 GALVERWERWEKKERS EN MINEERDERS Gallen op eik Gallen op eiken worden verwekt door verschillende soorten galwespen. besgalletje ananasgal galappel en plaatjesgal knoppergal op meeldraad- op knoppen op bladeren op eikels katjes Andere gallen galmijt distelgalvlieg stengelgal (akkerdistel) galvlieg sigaargal (riet) galvlieg bladgal (linde) Mineerders ware grootte a b mineermot a) blaasmijn b) gangmijn CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en winter

4 Galverwekkers en mineerders insecten: p. 45 planten: p. 3 In nazomer en herfst vinden we op inlandse eiken allerlei vergroeiingen in de vorm van knikkers en schijfjes op de bladeren, hopbelachtige en knolvormige structuren op plaatsen waar (eind)knoppen horen te zitten, verdikkingen van twijgen, enz. De meeste zijn gallen, veroorzaakt door heel kleine galwespjes. Op eik komen wel veertig soorten voor. Gallen zijn woekerweefsels die ontstaan door toedoen van stoffen die door het insect worden afgescheiden. De gal biedt de larve voedsel én een veilig onderkomen. Veel soorten overwinteren in de gal. Toch wel een zeer ingenieuze vorm van parasitisme! Niet alleen galwespen veroorzaken gallen. Nog andere insecten, zoals galmuggen, galvliegen en sommige luizen, maar ook mijten (kleine spinachtigen) behoren tot de galverwekkers. Elke galverwekker is gebonden aan één of enkele nauw verwante plantensoorten. Eens je er oog voor krijgt, vind je ze overal, en lang niet alleen op eik. Een andere vorm van aantasting op planten wordt veroorzaakt door mineerders. Minuscule mineervliegjes en mineermotjes leggen hun eieren op ofwel in bladeren onder de harde buitenlaag (opperhuid). De larve eet het zachte bladmoes onder de opperhuid op en graaft zich aldus een mijngang doorheen het bladweefsel. Naarmate de larve groeit, wordt de mijngang breder. Dit is mooi te zien, aangezien met het bladmoes ook het bladgroen opgegeten wordt. Daardoor is de mijn bruinachtig gekleurd. Sommige mineerders graven geen gang maar eten een hele plek bladmoes op: een blaasmijn. Als de larve volgroeid is, verpopt ze, naar gelang van de soort binnen of buiten de bladmijn. Ze is bijgevolg goed beschermd tegen de buitenwereld, net zoals de galverwekkers. Bij mineerders wordt echter geen nieuw plantenweefsel aangemaakt. Vruchten en zaden: Flora zendt haar dochters uit bestuiving: p. 7 Erg boeiend is het in de herfst om na te gaan hoe de verschillende plantensoorten hun nakomelingschap de wijde wereld insturen. Net als bij de bestuiving, maken de meeste gebruik van factoren van buitenaf om hun zaden te verspreiden. Sommige staan hier zelf voor in. Heel wat soorten maken gebruik van de wind voor hun zaadverspreiding. Wind is in onze streken een wel erg betrouwbaar hulpmiddel, althans op die plaatsen waar de wind bij de planten kan. Windverspreiders vinden we vooral bij hoge boomsoorten en bij graslandsoorten. De gevleugelde helikoptervruchtjes van esdoorn zijn wellicht het meest bekend. Ook Gewone es, Grove den, Haagbeuk en linde bezitten een dergelijk systeem. Berkenvruchtjes zijn uiterst lichte, kleine nootjes die van twee vleugeltjes voorzien zijn. Enkele volwassen berken zijn theoretisch in staat om met hun zaadproductie op één jaar tijd de gehele Kalmthoutse heide met een dicht berkenbos te bedekken. Wilgen en populieren hebben pluisvruchtjes die bij hevige wind de zaden soms kilometers ver kunnen laten meevoeren. Om deze vruchtjes te zien, moet je al CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en Winter - 147

5 ZAADVERSPREIDING paardenbloem kleefkruid gele lis door de wind door pelsdieren en door de mens door het water wilde lijsterbes bosviooltje reuzenbalsemien door vogels zelf wegschieten zelf wegschieten CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en winter

6 composietenfamilie: p. 21 in de lente op pad. Want bij de in maart bloeiende wilgen gebeurt de zaadverspreiding al bij de bladontluiking, eind april! Onder de kruiden is nagenoeg de gehele composietenfamilie op windverspreiding ingesteld. Composieten groeien dan ook vooral op open plaatsen. Kampioenen zijn echter de pionierplanten. Ze ontkiemen slechts op kale, gestoorde bodems. Na zekere tijd maken ze het terrein geschikt voor andere planten, zodat ze zelf de wijk moeten nemen naar nieuwe storingssituaties zoals storm- of kapvlakten, opgespoten terreinen, akkers... Daar deze nieuwe plek ver van de oude af kan liggen, moeten de zaden naar alle windstreken en over grote afstanden verspreid kunnen worden. Typische voorbeelden zijn de verguisde distels (composietenfamilie!), maar ook Wilgenroosje, dat op storm- of kapvlakten groeit, en de reeds genoemde houtgewassen berk en wilg. leefwijzen van dieren: p. 25 vogels: p. 35 zoogdieren: p. 39 Een andere veel voorkomende manier van zaadverspreiding is beroep doen op dieren. Planten zijn hierbij ingesteld op de verschillende leefwijzen van dieren. Vogels worden aangelokt door het sappige vruchtvlees dat de zaden van een aantal plantensoorten omgeeft. Vogels hebben geen bijtende monddelen; ze slikken de bessen in hun geheel door. In de bes zitten één of meer zaden die niet door het maagsap worden verteerd. De zaden zijn daartoe met een stevige zaadmantel omgeven. Het is aangetoond dat zaden die door het spijsverteringskanaal van een vogel gepasseerd zijn makkelijker kiemen. Waarschijnlijk wordt de harde zaadhuid door het sterke maagsap enigszins voorgeweekt. Daar vogels erg mobiele wezens zijn, kunnen de zaden op behoorlijke afstand van de moederplant worden gedeponeerd. Ze worden daarbij nog voorzien van de nodige toegift mest! Toch raken de meeste zaden niet ver van de moederboom. Vogels vliegen immers niet graag met een volle maag. Heel wat van de verorberde zaden worden daarom ter plaatse verteerd en weer uitgescheiden. Onrijpe bessen zijn onopvallend groen; de plant heeft er alle belang bij dat de zaden niet worden meegenomen voor ze volgroeid zijn. De oranje, rode of paarse kleur van rijpe bessen zijn daarentegen het signaal dat de vruchten rijp voor consumptie van het standpunt van de plant uit bekeken: de zaden klaar voor transport zijn. Voorbeelden: Duindoorn, Hondsroos, meidoorn, Sleedoorn, Sporkehout, vlier, Wilde lijsterbes en Zoete kers. Zoogdieren bezitten een pels. Sommige vruchten zijn daarom voorzien van haakjes die aan de haren blijven vasthangen en zo worden meegevoerd. In tegenstelling met de verspreiding via bessen, kunnen de pelsdieren niet rekenen op een wederdienst vanwege de planten. Ook mensen doen hier gewild of ongewild aan mee. Denk maar aan de bij schoolmeisjes vroeger beruchte klitvruchten van klit en aan de kleine bolletjes van Kleefkruid. Enkele plantensoorten vormen zaden met een mierenbroodje. Dit is een olierijk aanhangsel dat door deze insecten graag gegeten wordt. Ze nemen daarom de zaden mee naar hun nest, waarbij er steeds wel enkele onderweg blijven liggen. Maarts viooltje en Stinkende gouwe hebben dergelijke zaden. CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en Winter - 149

7 ZAADVERSPREIDING DOOR DE WIND Schroefvliegers esdoorn es haagbeuk grove den linde Discusvliegers Veerstaartvliegers berk olm bosrank Haarvliegers Valschermvliegers wilgenroosje droog weer nat weer CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en winter

8 bossen: p. 61 zoet water: p. 65 Ook het water doet dienst als transportmiddel voor zaden. De kleine nootjes van Zwarte els zijn sterk oliehoudend, zodat ze blijven drijven. Op het ogenblik dat ze rijp zijn en afvallen, staat in natuurlijke elzenbroekbossen het grondwater boven het maaiveld. In het voorjaar zakt het waterpeil en komen de weggedreven zaadjes op de natte bodem terecht. Daar vinden ze een prima kiembed. Langsheen de oevers van niet gekanaliseerde of geruimde beken groeit Gele lis. In het najaar barsten de komkommerachtige vruchten in drie delen open, waarna evenveel rijen schijfvormige zaden vrijkomen. Ze zijn omgeven door een kurklaagje. Het is de bedoeling dat het zaadje wegdrijft en op een afstand van de moederplant tussen de oeverbegroeiing terechtkomt. Na een tijdje verliest het zijn drijfvermogen en zinkt het naar de bodem. Het volgende jaar groeit het uit tot een nieuwe lisplant. Sommige plantensoorten zijn niet afhankelijk van factoren van buitenaf om hun zaden kwijt te geraken. Ze beschikken over een mechanisme om ze zelf weg te schieten (actieve zaadverspreiding). Het meest spectaculaire voorbeeld vormen de springzaden (balsemienfamilie). Bij de minste aanraking spatten de rijpe vruchten met grote kracht open in vijf kleppen. Die rollen zich zeer snel op en schieten zo de zaden enkele meters ver weg. Hier en daar komt in vochtige loofbossen Groot springzaad voor. Het is een soort met merkwaardig gebouwde gele bloemen die steeds onder een bladschijf zijn opgehangen. Meer algemeen, want een voorkeur aan de dag leggend voor vervuilde rivieroevers, is Reuzenbalsemien. De éénjarige plant wordt tot twee meter hoog en heeft mooie lichtroze bloemen. Ze worden haast uitsluitend door hommels bezocht. Minder spectaculair maar even doeltreffend is de methode van de bosviooltjes. Bij rijpheid springen hun doosvruchten met drie kleppen open. De zaden zitten in het midden tussen beide helften van de kleppen geklemd. Door het indrogen oefenen deze kleppen druk uit op de zaden. Uiteindelijk worden deze laatste met kracht weggeschoten. peulen: vlinderbloemenfamilie p. 19 Ook bij Brem spatten de rijpe peulen door indroging open, waarbij de zaden naar buiten geslingerd worden. Op warme zomerdagen is dit goed te horen! Een beslist niet te vergeten verspreidingsfactor voor planten én voor dieren is tenslotte de mens. Reeds in voorhistorische tijden werden graangewassen, zoals de voorlopers van onze tarwe, uit Zuid-West-Azië naar onze streken gebracht en geteeld. Groot glaskruid zou door de Romeinen als geneeskruid ingevoerd zijn. Kleine maagdenpalm en Maarts viooltje worden sinds mensenheugenis als sierplant gekweekt. Meekrap, Wilde reseda en Wouw zijn uit het Middellandse zeegebied afkomstige verfplanten. Met de ontdekking van Amerika werden heel wat soorten aan de lijst toegevoegd: aardappel (oorspronkelijk als sierplant!), tabak en (later) Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers, om maar enkele bekende voorbeelden te noemen. Al deze soorten werden aanvankelijk opzettelijk ingevoerd. Zolang ze CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en Winter - 151

9 SPINNEN EN HUN VANGTECHNIEKEN kruisspin een wielspin kruisspin kop met 8 ogen wielweb kogelspin web met vangdraden op de grond krabspin een trechterspin huisspin kop met 8 ogen wolfsspin met eiercocon zebraspin een springspinnetje CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en winter

10 gebouwen: de stad als biotoop, p. 69 zich niet definitief hebben ingeburgerd, worden ze exoten genoemd. Maar ook onopzettelijk heeft de mens de verspreiding van vele soorten bevorderd. Met granen en andere zaden, katoen, wol e.d. zijn heel wat blinde passagiers meegekomen. Zo doken met de komst van de graancultuur soorten als klaproos, Korenbloem en Wilde ridderspoor als akkeronkruiden in onze gewesten op. Toen de mens hier (natuur)stenen gebouwen (kastelen) begon op te trekken, schiep hij een milieu dat gunstig was voor o.a. Muurleeuwenbek en Muurvaren. Het zijn soorten die van nature op rotsen groeien en bij ons voordien niet voorkwamen. Omgekeerd heeft de Europese soort Grote weegbree zich met de ontdekkingsreizigers over heel de wereld verspreid. De indianen noemden de plant, die op betreden plaatsen groeit, het voetspoor van de blanke. Al deze onopzettelijk ingevoerde en (minstens tijdelijk) verwilderde soorten noemt men adventieven. Opzettelijk zowel als onopzettelijk ingevoerde planten kunnen zich in bepaalde gevallen definitief een plaatsje in onze inheemse plantenwereld veroveren. Ze worden dan als nieuwe soorten voor onze flora beschouwd. De meeste hierboven vermelde soorten (behalve aardappel en tabak) zijn in dat geval. Soms groeien deze nieuwe soorten zelfs tot een ware plaag uit. Amerikaanse vogelkers ( bospest ), Japanse duizendknoop en waterpest zijn bekende c.q. beruchte voorbeelden. Ze kunnen de oorspronkelijke begroeiing volledig verdringen. Ook nu nog worden voortdurend nieuwe plantensoorten uit verre streken ingevoerd om ze in tuinen uit te proberen. Bezint eer ge begint... Herfsttijd... spinnentijd! spinnen: p. 45 diereneters: p. 27 insecten: p. 45 Met dit stukje zijn we voorgoed in de herfst aanbeland. Niet dat er alleen in het najaar spinnen zouden zijn. Maar als de volwassen kruisspinnen overal in tuin en bosrand hun web weven, is voor de meeste mensen pas echt goed de spinnentijd aangebroken. Alle spinnen zijn diereneters. Daarom zijn ze vooral in zomer en herfst actief. In die periode zijn de prooien (meestal insecten) het talrijkst. Toch kunnen ook in het voorjaar heel wat soorten aangetroffen worden. Naar hun jachttechniek worden spinnen onderverdeeld in twee groepen: vangers en jagers. Vangers gebruiken spinseldraden om hun prooi te bemachtigen. Via trillingen van de draden verneemt de spin de vangst van de prooi. Het gezichtsvermogen van deze spinnen is slechts zwak ontwikkeld. Hun ogen zijn klein. Vangspinnen gaan bij de bouw van hun web met Fingerspitzengefühl tewerk. Ze hebben lenige, maar niet zo zwaar gebouwde en gespierde poten. Bij deze groep denken we onmiddellijk aan het verticale, wielvormige web van de kruisspin. Deze spinnen worden daarom wiel(web)spinnen genoemd. Het web wordt dagelijks hersteld. Dat ervaren we als zo n web het pad naar b.v. ons tuinschuurtje kruist. Kaardenspinnen maken kleine, onregelmatige webjes waartussen kleefbandjes worden gesponnen. Bij kogelspinnen met kogelrond achterlijf bestaat het web slechts uit kriskras door elkaar lopende kleverige draden, die niet in een plat vlak gelegen zijn. Sommige soorten bedekken een gevangen prooi met extra hoeveelheden CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en Winter - 153

11 Het web van een wielspin is een fascinerend kunstwerk CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en winter

12 kleefstof. Zo wordt ze volledig in bedwang gehouden. Andere gaan te werk als ervaren stropers. Ze spannen verticale draden naar een tak of naar de grond en voorzien ze onderaan van kleefstof. Als een insect (b.v. een mier) tegen zo n draad aanloopt, blijft het eraan vastkleven. Het spartelende dier verbreekt daarbij het hechtpunt van de draad, die door het web onder spanning gehouden wordt. Zo worden draad en prooi omhooggetrokken. Deze laatste kan nu enkel nog de komst van de spin afwachten... Hangmatspinnen maken een trechtervormige woonbuis. Ze geeft uit op een horizontaal web. Tussen graspollen, onder heidestruiken maar ook onder keldertrappen e.d. kun je ze aantreffen. De al even bekende als beruchte, maar overigens volstrekt ongevaarlijke huisspinnen behoren tot deze groep. De Waterspin is de enige spinnensoort die uitsluitend in het water leeft. Ze is in Vlaanderen wettelijk beschermd! Buisspinnen maken zoals de vorige groep een woonbuis. In plaats van een web, worden echter een aantal struikeldraden gespannen. Een voorbijkomende prooi wordt vanuit de schuilplaats besprongen. Bij deze laatste groep speelt het web dus nog maar een minieme rol bij het vangen. Ze vormt een overgang van de vangers naar de jagers. Jagers zijn spinnen die actief op zoek gaan naar hun prooi, zonder hierbij gebruik te maken van spinsel. Hun gezichtsvermogen is goed ontwikkeld. Ze hebben grote ogen. De poten zijn groot en gespierd. Let wel: het zijn óók spinnen in de letterlijke zin des woords! Ze hebben spintepels maar gebruiken deze enkel voor de bouw van woning of nest (eipakketjes). Ook bij deze groep zijn verschillende methoden ontwikkeld om de prooi te bemachtigen. Zakspinnen bouwen kleine zakvormige schuilplaatsen van spinsel. Van daaruit wachten ze tot er een prooi voorbijkomt. Een methode die sterk aanleunt bij die van de hierboven beschreven buisspinnen, die nog tot de vangers behoren. Krabspinnen gaan iets verder dan de vorige groep niet alleen figuurlijk. Ze wachten niet tot de prooi voorbij een vaste schuilplaats komt, maar kiezen een geschikte plek uit om zich in een hinderlaag te leggen. Krabspinnen zijn de kameleons onder de spinnen. Ze kunnen hun lichaamskleur langzaam aanpassen in functie van hun camouflage! Soorten die op boomstammen jagen, hebben een grijsbruine kleur. Andere hebben een achterlijf dat als twee druppels water lijkt op een bloemknop van de plant waarop ze zich schuilhouden. Hun naam danken krabspinnen aan het wat krabachtige uiterlijk, met een krachtig paar voorpoten. Bovendien kunnen ze, net als een krab, snel zijwaarts lopen. Springspinnen jagen zoals katachtigen. Ze rennen rond tot ze met hun relatief! grote ogen een prooi ontwaren. Dan gaan ze over op sluipen om, eens de prooi dicht genoeg genaderd, ze met één sprong te grijpen. Speelt dit tafereel zich af op een verticale wand dan spint de spin zich eerst een reddingsdraad. Zo kan ze niet vallen als de sprong mislukt! Gemakkelijk te vinden en te bekijken zijn de kleine, zwartwitgestreepte zebraspinnetjes. Ze bevolken aan de buitenkant de zonnige vensterbanken van onze huizen. Ze worden slechts een vijftal millimeter groot. Bekijk ze eens door een loep. Wolfspinnen tenslotte zijn wat jachttechniek betreft te vergelijken met wolven en honden. Ze lopen op de grond levende prooien achterna tot ze ze kunnen grijpen. Ze overwinteren als volwassen spin en zijn dus ook in de lente waar te nemen. In de CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en Winter - 155

13 KLIMPLANTEN klimop tak met hechtwortels klimop bloeitak wilde kamperfoelie slingerplant bosrank (een clematissoort) krommende bladstelen braam gekromde stekels heggenrank hechtranken CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en winter

14 zomer kun je de wijfjes hun bolvormige eicocon overal zien meenemen. Als de eitjes uitkomen, kruipen de jonge spinnetjes op de rug van hun moeder tot ze, na ongeveer een week, hun eigen weg kunnen gaan. natuurlijk evenwicht: p. 95 biotopen: p. 59 Om dit stukje af te sluiten nog iets over spinnen en natuurlijk evenwicht. Vastgesteld is dat in veel biotopen minimum vijftig spinnen per vierkante meter voorkomen. Als al deze spinnen per dag slechts één insect van gemiddeld 0,01 gram eten, gedurende tweehonderdvijftig dagen per jaar, levert dit honderdvijfentwintig gram per jaar en per vierkante meter op. Omgerekend per hectare: één en een kwart ton per jaar. Wat zouden wij zonder t spinnenvolkje zijn? Klimop Vanaf eind september, en soms nog tot in december, bloeit Klimop. De meeste mensen weten van deze plant alleen maar dat het een klimplant is. Het klimmen gebeurt met behulp van hechtworteltjes. Ze hechten zich aan oneffen oppervlakken vast: boomstammen maar ook natuur- of bakstenen muren. Dit laatste toont aan dat Klimop geen parasiet is. Water en mineralen worden met behulp van echte wortels uit de grond opgenomen. Door hun klimmende leefwijze kunnen klimplanten beter het zonlicht opvangen. Klimop is daarenboven wintergroen: de leerachtige bladeren zijn met een waslaagje bedekt. Zo wordt de verdamping beperkt en kunnen de bladeren in de winter aan de plant blijven. Dit is van belang in het late najaar en het vroege voorjaar, als de bomen bladerloos zijn. De Klimop kan dan maximaal van het (zwakke) zonlicht profiteren. nectar: p. 139 insecten: p. 45 Grondstengels en klimmende stengels van Klimop hebben de typische drie- tot vijflobbige ingesneden bladeren. Vanaf een zekere hoogte vormt Klimop afstaande bloeitakken. Ze hebben geen hechtwortels. Hun bladeren zijn ruitvormig, zonder insnijdingen. Op het einde van deze takken staan bolvormige bloeiwijzen. De groenachtige bloempjes zijn onopvallend maar bevatten zeer veel nectar. Op zonnige najaarsdagen gonst het rond een bloeiende Klimop dan ook van bijen, vliegen en wespen. Behalve voor de honingbijen en voor de hommel- en wespenkoninginnen, is het voor deze insecten een galgenmaal. Als even later de vrieskou haar intrede doet, sterven ze. Klimop vertoont nog een eigenaardigheid. Als bloeitakken worden gestekt, groeit daaruit een lage struik zonder kruipende of klimmende stengels. Deze bloeit normaal. Uit klimmende stengels kunnen zich dus wel bloeitakken ontwikkelen, maar niet omgekeerd. Dergelijke uit gestekte bloeitakken opgekweekte struiken worden in de handel verkocht onder de naam bolklimop. Vertrekken of verrekken Een van de vele manieren om de koude winter te overbruggen is... hem vermijden. Zoals Vlaamse gepensioneerden naar Benidorm trekken, zoeken ook sommige dieren het zonnige zuiden op. Wie CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en Winter - 157

15 DIEREN DIE TREKKEN een vlucht ganzen atalanta gamma-uil driedoornige stekelbaars garnaal CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en winter

16 vogels: p. 35 trek zegt, denkt in de eerste plaats aan vogels. Door hun vliegvermogen kunnen ze snel grote afstanden afleggen. Voor de meeste soorten is de verandering in daglengte het sein om op de vleugels te gaan. Zo hebben ze niet te lijden van de winterkou en komen ze niet in voedselgebrek. Trekvogels die bij ons de zomer doorbrengen zijn meestendeels insecteneters. Die zesvoeters lopen of vliegen er s winters niet zo dik. Tot deze zomergasten behoren de Gierzwaluw en de echte zwaluwen, Fitis en Tjiftjaf, Boomvalk en nog veel andere soorten. Op de belangrijke trekroutes bij ons hoofdzakelijk langs de kust kunnen we ook doortrekkers waarnemen. Ze verplaatsen zich van hun noordelijke broedgebieden naar hun zuidelijke winterkwartieren. De bedreigde Kraanvogel, die over het binnenland trekt, en de Beflijster zijn hiervan voorbeelden. Trek is echter niet alleen van vogels bekend. Van sommige vlinders, zoals Doodshoofdvlinder, Groot koolwitje en vooral Nummervlinder of Atalanta is geweten dat ze trekbewegingen maken. Vlinders leven kort en trekken maar in één richting. Het is de volgende generatie die de terugreis onderneemt! Soms is er alleen sprake van immigratie uit zuidelijke streken, zonder terugtrek. Bij het Gammauiltje, een talrijk voorkomend nachtvlindertje, is dit het geval. Ook trekken niet alle exemplaren van een trekvlindersoort. Sommige zeer vroeg verschijnende nummervlinders hebben bij ons op een vorstvrije plaats, zoals een zolder, overwinterd. vissen: p. 29 amfibieën: p. 31 reptielen: p. 33 Ook bij vissen en schaaldieren valt trek waar te nemen. In zee trekken soorten zoals garnaal, Schol en Strandkrab uit de kustwaters weg naar dieper water. In zoet water trekken vissen zoals Bermpje en Driedoornige stekelbaars uit de ondiepe sloten naar diepere delen van rivieren. Trekbewegingen, zij het over korte afstanden, worden tenslotte aangetroffen bij amfibieën en reptielen. Bladverkleuring en bladval Als de herfst algemeen als een mooi, schilderachtig seizoen bekend staat, komt dat uitsluitend door de bladverkleuring bij bomen. Gele, rode en bruine tinten komen in de plaats van het zomerse groen. Het kostbare bladgroen wordt uit de bladeren weggetrokken en in de overblijvende plantendelen opgeslagen. Hierbij komen anders gekleurde stoffen vrij, of worden deze zichtbaar. Bladeren vallen niet af omdat het in de herfst dikwijls stormachtig waait. Een harde windvlaag die óók in de zomer voorkomt! is in het najaar wel aanleiding voor het vallen van een flink pak bladeren, maar niet de oorzaak. Bomen stoten hun bladeren zelf af. Op het einde van de zomer vormen ze een bros kurklaagje op de aanzet van tak en bladsteel. Als alle te recupereren stoffen uit het blad zijn weggehaald, groeit het kurklaagje dicht. Het blad is nu klaar om bij de minste zucht of zelfs door het eigen gewicht afgerukt te worden. Het kurklaagje sluit de wond perfect af. Waarom vallen bladeren af? De winter is koud, met lage luchtvochtigheid. Dit laatste betekent dat de bladeren veel water zouden verdampen. Maar bij te lage temperatuur (4 à 6 ) kan een CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en Winter - 159

17 BLADVERKLEURING voor tijdens na Bij verkleuring van bijvoorbeeld een eikenblad (boven) en beukenblad (onder) is goed te zien dat het bladgroen via de nerven wordt afgevoerd CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en winter

18 groenblijvende bomen: p. 167 plant met zijn wortels geen water opnemen. Als het vriest, is het bodemwater bovendien bevroren. Uitdroging van de plant zou het onafwendbare gevolg zijn. Bij ons werpen de meeste, maar niet alle bomen hun bladeren af. Deze groenblijvende planten komen verder aan bod. Wintervoorraden vogels: p. 35 In de herfst leggen een aantal dieren voorraden aan voor de komende winter. Waar eiken staan, zijn Eekhoorn en Gaai actief. Ze stoppen op verschillende plaatsen grote hoeveelheden eikels in de grond. De Eekhoorn heeft ook belangstelling voor andere boomvruchten, zoals beukennootjes, dennenzaden en hazelnoten. Soms worden dergelijke voorraden niet aangesproken. Of ze vergeten worden, zoals vaak wordt beweerd, is niet zeker. Het is ook mogelijk dat de aangelegde voorraad niet volledig uitgeput raakt. Van Gaai is geweten dat de vogel na de winter de eikels die ondergronds aan de kiemende plantjes vastzitten uit de grond trekt om ze op te eten. Hoe dan ook, op die manier werken deze dieren mee aan de zaadverspreiding van hun voedselleveranciers. Eikels worden in de natuur dus wel degelijk geplant! Mollen leggen voorraden van hun hoofdvoedsel, regenwormen, aan. Ze bijten de dieren in de kop, waardoor deze niet dood gaan maar doelloos blijven rondkronkelen zonder te kunnen ontsnappen. Paddenstoelen en elfenbankjes: gaat u toch zitten alstublieft! Om paddestoelen nader te leren kennen, moeten we ons naar lagere regionen begeven. Veel soorten steken slechts enkele centimeter tot hoogstens een paar decimeter boven de strooisellaag uit. Voor heel wat mensen is de herfst het paddestoelenseizoen bij uitstek. In de herfst is veel dood materiaal beschikbaar in de natuur, zoals afgevallen bladeren. Maar vooral de toegenomen vochtigheid gekoppeld aan nog niet al te lage temperaturen bevordert in dit jaargetijde de ontwikkeling van paddestoelen. Kenners weten echter dat ook in lente en zomer en zelfs in de winter verschillende soorten waargenomen kunnen worden. Sommige soorten zijn jaarrond te vinden. zwammen: p. 11 bladgroenverrichting: p. 5 en 89 Zwammen worden onderverdeeld in paddenstoelen en schimmels. De eerste zijn meer ontwikkeld. De eigenlijke zwam bestaat uit een zwamvlok. Die leeft in het materiaal waar hij zijn voedsel uithaalt. Uit deze zwamvlok ontwikkelen zich de meestal vrij opvallende sporendragers. Dit zijn de paddenstoelen in de enge betekenis van het woord. Schimmels zijn primitievere zwammen. We kennen ze als korst- of donsachtige uitgroeisels op bedorven voedsel e.d. Bij de voortplanting worden er geen echte paddenstoelen gevormd. Zwammen zijn dieren noch planten. Ze missen het vermogen om aan bladgroenverrichting te doen. Voor hun voeding zijn ze dus afhankelijk van andere organismen, dood of levend. De meeste zwammen leven van dood materiaal, plantaardig of dierlijk. Hierdoor spelen ze als afbrekers een belangrijke rol in de CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en Winter - 161

19 PADDESTOELEN Bouw hoed steel sporen paddenstoel : de sporendrager van de zwam (voortplanting) zwamdraad beurs zwamvlok : de eigenlijke zwam bekerzwammen De sporen worden weggeschoten. Indeling regendruppel sporen plaatjeszwammen buisjeszwammen De sporen vallen naar beneden en worden door de wind vervoerd. buikzwammen De sporen worden weggeblazen door de druk van een regendruppel. Voorbeelden Heksenbezem : een schimmel veroorzaakt wilde takgroei. Tondelzwam: de paddestoelen van sommige houtzwammen zijn doorlevend en vormen jaarringen. Grote stinkzwam: doet beroep op vliegen voor de verspreiding van de sporen. Deze zitten in een groene, kleverige stof aan de top van de paddestoel. De stof ruikt naar rottend vlees en lokt aldus aasvliegen aan. De sporen blijven aan de poten van de vliegen kleven en worden zo meegenomen CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en winter

20 voedselkringloop: p. 91 planten: p. 3 natuurlijke voedselkringloop. Ze breken het dode organische materiaal af en zetten dit om in anorganische stoffen ( mineralen). Die zijn weer opneembaar voor de groene planten. Zulke zwammen worden saprofieten genoemd. Andere zwammen voeden zich met levende organismen. Het zijn parasieten. Soms kunnen ze de dood van hun gastheer veroorzaken. Ook mensen worden door zwammen belaagd. Heel wat huidziekten zijn aantastingen door schimmels, zoals baardschurft. bodem: p. 87 bladgroenverrichting: p. 5 en 89 verzuring: p. 111 Belangrijk voor de mens zijn die zwammen welke met hun zwamvlokken in verbinding staan met boomwortels en in symbiose leven met de boom. Ze leveren aan de boom bepaalde noodzakelijke bouwstoffen (b.v. nitraten) die de boom zelf niet of moeilijk uit de bodem kan opnemen. Aan de boom onttrekken ze de suikers die ze, door het ontbreken van bladgroen, niet zelf kunnen aanmaken. Beide organismen hebben aldus voordeel bij de samenleving. Een bekend voorbeeld van een paddenstoel die in symbiose leeft met berk is Vliegenzwam. Maar de meeste bodemschimmels krijg je niet te zien. Dergelijke zwammen blijken erg gevoelig voor verzuring van de bodem, ten gevolge van zure neerslag. Als ze afsterven, komt ook de gezondheid van de bomen in het gedrang. Indirect leidt zure neerslag op die manier tot boomsterfte. Winterkleed en winterpels: een wintermode die blijft vogels: p. 35 zoogdieren: p. 39 Hermelijn: p. 41 Er zijn vogels die een zomer- en winterkleed hebben. Kokmeeuw krijgt in het voorjaar een donkerbruine kop. Deze kleur verdwijnt in het najaar, op twee kleine vlekjes na: het koptelefoontje. Spreeuwen krijgen een pak met lichte spikkels, die door het afslijten van de veren langzaam weer verdwijnen. Mannelijke eenden (woerden) ruilen hun dof zomerkleed voor een kleurig winterkleed. In dat seizoen grijpt de paarvorming plaats! De pels van zoogdieren ondergaat eveneens een verandering. De winterpels is veel dikker dan de zomerpels en verschilt bij bepaalde soorten van kleur. Bij Eekhoorn is de winterpels donkerbruin, de zomerpels roodbruin. Dit kunnen we ook bij Edelhert ( roodwild ) waarnemen. Het meest opvallend is echter de kleurverandering bij Hermelijn. Eerder beschreven we al hoe de zachtbruine zomerpels in de winter overgaat in een hagelwitte vacht. Deze kleurverandering is uiteraard maar interessant in gebieden met langdurige sneeuwval. Daarom kun je bij ons ook in de winter nog wel bruine hermelijnen aantreffen. Overwintering bij kruiden onderscheid kruiden en houtgewassen: p. 11 Kruidachtige planten vormen geen hout. Sommige zijn geheel of gedeeltelijk wintergroen, zoals Gele dovenetel en Kleine maagdenpalm. Andere sterven bovengronds (tweejarige en overblijvende kruiden) of totaal (eenjarigen) af. Een bijzondere overwinteringsvorm bij tweejarigen en bij overblijvende kruiden is de wortelrozet. Plat tegen de grond aangedrukt, is de plant zo min mogelijk onderhevig aan de weersinvloeden. Tijdens een CVN - Centrum Voor Natuur- en milieueducatie Cursus Natuur-In-Zicht Hoofdstuk Herfst en Winter - 163