Stageverslag buitenland

Transcriptie

1 Over De Filippijnen en de ervaringen die er zijn opgedaan tijdens stage in de bouw Auteur: Bastiaan Luijk 15 juni 2007

2 BOUW EN ARCHITECTUUR IN DE FILIPPIJNEN 0 Bastiaan C. Luijk Student Bouwkunde, Haagse Hogeschool vrijdag 15 juni 2007 Elvis C. Palicdon Architect, mentor during internship Friday, June 15, 2007 Bram L. S. Kranenburg Docent en stagebegeleider Bouwkunde, Haagse Hogeschool (datum) 2

3 Voorwoord E. C. Palicdon Architects & Engineers In het derde jaar van de opleiding bouwkunde (regulier traject) is het de bedoeling dat studenten twee keer een halfjaar stage lopen: een half jaar in de bouwvoorbereiding en een half jaar in de uitvoering. Het eerste halfjaar heb ik stage gelopen op architectenbureau Architektenkombinatie Bos Rosdorff Wiebing. Dit betekent dat het tweede halfjaar in de uitvoering plaats moest vinden. Op het moment dat ik dit rapport schrijf loop ik ruim drie maanden stage op het architectenbureau E. C. Palicdon Architects & Engineers, in Baguio City, de Filippijnen. Anders dan ik in eerste instantie verwachtte, heeft dit architectbureau ook diverse projecten in de uitvoering. Dit rapport is geschreven aan dhr. Kranenburg, ook in het tweede semester van het derde jaar, stagebegeleider van de Haagse Hogeschool. Daarnaast kan dit rapport door collega-studenten die ook van plan zijn in het buitenland stage te lopen, gebruikt worden als naslagwerk. Ik wil iedereen bedanken die heeft geholpen deze fantastische reis mogelijk te maken. Uitzonderlijke dank aan: mijn oom en tante, die dit in eerste instantie allemaal hebben mogelijk gemaakt, mij voor de ruim 5 maanden dat ik in de Filippijnen was in hun huis hebben laten verblijven en een meer dan geschikte stageplek voor mij hebben gevonden; architect E. C. Palicdon, die mij de mogelijkheid heeft gegeven stage te lopen op zijn kantoor en in het veld en mij heeft laten ervaren hoe men ontwerpt en bouwt in de Filippijnen; de Haagse Hogeschool voor het contract en toelating voor stage in de Filippijnen; Architektenkombinatie Bos Rosdorff Wiebing, die een deel van mijn laptop sponsorde; en natuurlijk mijn ouders die mij in de weken voorafgaand hebben aangemoedigd en ondersteund in het voorbereiden. 0 Santo Rosario, Baguio City, de Filippijnen, 21 mei 2007, Bastiaan Luijk 3

4 0 Inhoudsopgave BOUW EN ARCHITECTUUR IN DE FILIPPIJNEN...2 Voorwoord...3 Inhoudsopgave...4 I. Samenvatting...6 II. Inleiding Algemeen over de Filippijnen Topografie en klimaat Geschiedenis van de Filippijnen De eerste bewoners van de Filippijnen Invloeden vanuit andere delen van Azië Meer dan drie eeuwen Spaanse heerschappij Amerikaans bewind De Filippijnen tijdens de Tweede Wereldoorlog Politiek in de Filippijnen Architectuur en uitvoering in de Filippijnen Opleiding tot architect in de Filippijnen Architectuur in de Filippijnen De originele architectuur in de Filippijnen Spaanse en Amerikaanse invloed op architectuur Verschillende tekeningfasen in de Filippijnen Uitvoering in de Filippijnen De werkers in de uitvoering Bouwmethoden en veel gebruikte materialen Ervaringen in de Filippijnen Baguio City, the summer-capital of the Philippines

5 3.1.1 Verblijf bij familie in de barangay Santo Rosario Het centrum van Baguio en Session Road Architect E. C. Palicdon Projecten van Architect E. C. Palicdon One-storey residence, San Fernando, La Union Philippine College of Ministry (P.C.M.), La Trinidad, Benguet Huskey s English Learning Program (H.E.L.P.), La Trinidad, Benguet University of Baguio, Baguio City, Benguet Ervaringen in andere plaatsen Manila, de hoofdstad van de Filippijnen Bolinao, de meest westelijke plaats van het eiland Luzon Bangkok, Thailand Conclusies en aanbevelingen IV. Literatuur V. Bijlagen

6 I. Samenvatting E. C. Palicdon Architects & Engineers De opleiding Bouwkunde van de Haagse Hogeschool geeft studenten de mogelijkheid om een half jaar stage te lopen in het buitenland. Als derde jaar student Bouwkunde van deze school, mag ik mezelf tot een van de weinige maar gelukkige student rekenen die van deze mogelijkheid gebruik heeft kunnen maken. Mijn stage heeft plaats gevonden in de Filippijnen op architectenbureau E.C. Palicdon Architects & Engineers. De Filippijnen ligt in het oosten van Azie tussen 0 en 21 o Noorderbreedte en dankt zijn ontstaan vooral aan de ligging op de breukzones van de aardplaten. Door de ligging rond de evenaar zijn de temperaturen tropisch, maar kunnen ze tussen de laaglanden en berggebieden 8 o C verschillen. Door het jaar heen komen er ongeveer tien tyfoons voor met de grootste kans tijdens het regenseizoen in de maanden van november tot januari. De Filippijnen hebben een interessante geschiedenis, waarbij de archipel door onder andere Spanje, Amerika en Japan bezet zijn geweest. Sinds 11 juni 1946 is De Filippijnen officieel onafhankelijk en werd Manuel Roxas als eerste president van de Filippijnen gekozen. De huidige president is Gloria Macapagal-Arroyo. Tot originele architectuur van de Filippijnen worden onder andere de woningen van de bergbewoners gerekend. In steden als Baguio zijn de vormen van de daken nog steeds terug te vinden, ook in de grotere utiliteitsgebouwen. In de huidige architectuur zijn echter ook duidelijk de Amerikaanse en Spaans-Mexicaanse invloeden terug te zien. Door de bereikbaarheid en kosten wordt in de Filippijnen vergeleken met Nederland weinig grote prefab elementen gebruikt. Daarentegen worden holle bouwstenen veel gebruikt, zowel als constructieve wand, scheidingswand of afrastering. Tegenwoordig worden steeds meer staalconstructies toegepast. In de uitvoering worden veel werkers ingezet omdat ze relatief goedkoop zijn. Op het architectenbureau aan verschillende projecten gewerkt, met name uitvoering gericht. Zo heb ik voor het project One-storey Residence, een villa van 280 m 2 gebouwd in Dalumpinas, San Fernando, La Union, de zogenoemde as-built drawings gemaakt. Voor de projecten Philippine College of Ministry en University of Baguio heb ik geassisteerd in het toezicht houden of de werkzaamheden volgen plan verliepen. Voor dit laatste project heb ik ook een tijdschema gemaakt, wat ik achteraf overbodig blijkt te zijn. Een ander project waar ik ook geassisteerd heb in het toezicht houden is Huskey s Englisch Learning Program. Ook heb ik voor dit gebouw de overdekte entree uitgewerkt. Tijdens mijn verblijf heb ik verschillende plaatsen bezocht: Bolinao, Manilla en Bangkok in Thailand. I 6

7 II II. Inleiding Vorig jaar, mei 2006 waren mijn oom en tante uit de Filippijnen in Nederland. Tijdens het bezoek bij ons thuis vertelde ik onder andere over projecten op school en ook dat ik, het volgende jaar stage moest lopen. Dus mijn oom, Missionairy Builder in de Filippijnen, grapte dat ik maar naar de Filippijnen moest gaan om daar stage te lopen. In het begin leek dit niet reëel (zowel organisatorisch als financieel), maar na aanmoediging van onder andere mijn ouders ben ik gaan onderzoeken wat de mogelijkheden waren. In de stagegids van dat studiejaar ( ) heb ik opgezocht wat de regels met betrekking tot stage in het buitenland inhouden. Vanuit de opleiding bouwkunde wordt, tegen bepaalde voorwaarden de mogelijkheid gegeven om het tweede halfjaar in het buitenland stage te lopen. Voor toelating stage buitenland wordt geëist (stagegids juli 2006): ECTS behaald in semester Positief advies coördinator 2 e jaar en stagecoördinator - Goedkeuring gele formulier (competenties) en contract Omdat ik enkel in het tweede jaar zat, had ik nog genoeg tijd om ervoor te zorgen dat deze punten behaald werden. Een van de regels voor stage lopen in het algemeen is, dat het niet is toegestaan bij een bedrijf van een familielid stage te lopen. Deze regel leek een probleem te vormen, omdat dat in eerste instantie de gedachte was: ik had een stageplek nodig in de uitvoering, dus ik had bij mijn oom stage kunnen lopen. Na overleg via heeft mijn oom, die inmiddels alweer terug was in de Filippijnen, contact opgenomen met architect E. C. Palicdon. Deze architect heeft diverse projecten in Baguio en andere plaatsen op het eiland Luzon op zijn naam staan. De werkzaamheden van zijn architectenbureau bestaan niet alleen uit werkvoorbereiding maar ook aspecten in de uitvoering, waardoor het een geschikte plaats was voor mijn tweede stage. Vervolgens heb ik informatie uitgewisseld met de architect van dat bureau, waaronder de competenties waar ik aan wilde werken. Na bevestiging van de architect dat het mogelijk was om aan deze competenties te werken, had ik in principe een stageplek in de Filippijnen waar ik terecht kon. Een ander punt was de financiering voor de reis en het verblijf. Omdat ruim van te voren voor het eerst over deze reis gesproken werd, had ik tijd om te sparen. Daarnaast heeft mijn eerste stage bij ABRW het financieel makkelijker gemaakt omdat ik een aardige stagevergoeding kreeg. Dit bureau heeft mij ook gesponsord bij de aanschaf van een notebook, wat het onder andere mogelijk maakt dat ik op dit moment aan mijn stage verslag kan werken en tekeningen in Vectorworks kan maken. 7

8 Naast de financiële overwegingen wist ik natuurlijk dat ik voor bijna een half jaar lang mijn familie en vrienden niet zou zien Maar ja, wie daar op let is een kniesoor, want zo n kans als deze verwacht ik in de komende jaren niet nog eens te krijgen. Daarnaast zijn er deze dagen veel middelen om contact te houden. Na deze belangrijkste punten te hebben overwogen en nadat er goedkeuring van de Haagse Hogeschool was ontvangen, is uiteindelijk definitief besloten dat ik mijn stage in de Filippijnen ging lopen. Daarna moesten nog andere zaken geregeld worden, zoals de vlucht, paspoort, visa, inentingen, verzekeringen en studiefinanciering. Ook is er door de opleiding Bouwkunde een contract opgesteld tussen architect E. C. Palicdon, de Haagse Hogeschool en mij. (zie bijlage 1) Een van de voorwaarden die de opleiding bouwkunde van de Haagse Hogeschool stelt voor het lopen van stage in het buitenland is, dat er een verslag wordt geschreven en een presentatie wordt gehouden over de ervaringen. Het verslag heeft u nu in handen en de presentatie wordt op een nader te noemen datum gehouden in de Haagse Hogeschool. Dit derde stagerapport is ingedeeld in 3 hoofdstukken: in het eerste hoofdstuk is algemene informatie te vinden over de Filippijnen om de context te verduidelijken, zoals topografie en klimaat, politiek en de Filippijnen vroeger en nu. In hoofdstuk twee probeer ik duidelijk te maken wat architectuur en bouwen in de Filippijnen inhoud in het algemeen, met aansluitend in het derde hoofdstuk mijn persoonlijke ervaringen omschreven, zoals ik deze heb beleefd in onder andere Baguio City. Ik zal toelichten aan welke projecten ik heb gewerkt en welke andere plaatsen ik heb bezocht in de Filippijnen en in Thailand! In de conclusie zal ik mijn algemene indruk van mijn reis en ervaringen in de Filippijnen nog eens toelichten en aanbevelingen schrijven aan studenten die van plan zijn hun stage in het buitenland te lopen. II II-1: De halve wereld rond: Nederland en de Filippijnen 8

9 1 Algemeen over de Filippijnen E. C. Palicdon Architects & Engineers De lezers die niet bekend zijn met de Filippijnen kunnen door dit hoofdstuk te lezen een beeld vormen van de omgeving, waarin ik het tweede semester stage heb gelopen. 1.1 Topografie en klimaat De Filippijnen vormen het noordelijke deel van het immense eilandenrijk in oosten van Azië. In totaal tellen de Filippijnen ongeveer 7100 eilanden en kleinere eilandjes. Ongeveer een kwart hiervan wordt permanent bewoond en enkele honderden andere eilanden worden tijdelijk bewoond door vissers. Het totale oppervlak van de eilanden bij elkaar is ongeveer km 2, wat ongeveer 8 keer de oppervlakte van Nederland is. Twee derde van het landoppervlak wordt ingenomen door het noordelijk gelegen eiland Luzon, ca m 2 en het zuidelijk gelegen Mindanao, ongeveer m 2. Eilanden tussen Luzon en Mindanao worden de Visayas-eilanden of de Visayas genoemd. De belangrijkste in deze eilandengroep groep zijn van west naar oost: Panay, Negros, Cebu, Bohol, Leyte en Samar. Deze laatste twee eilanden worden verbonden door de San Juanico Bridge, de langste brug van de Filippijnen. In het noordwesten vormt Palawan een soort natuurlijke verbinding tussen Kalimantan (Borneo) en het centrale deel van de Filippijnen. In het zuiden is een soortgelijke verbinding tussen Kalimantan en Mindanao door de Sulu-archipel. De Filippijnen danken hun ontstaan vooral aan plooiingsverschijnselen en daarmee gepaarde gebergtevorming in het westelijk deel van de Grote Oceaan. In dit gebied bevindt zich een langgerekte breukzone welke zich van noord naar zuid uitstrekt van Kamtsjatka, Rusland tot in Indonesië en verder in de zuidoostelijk tot in Nieuw-Zeeland. Parallel aan deze eilandketens, inclusief Japan en Taiwan, bevinden zich plaatselijk zeer diepe troggen in de oceaan. Het diepste punt van de Filippijnentrog (-10497) bevindt zich zuidoostelijk van het eiland Leyte. In breukzones zijn aardschokken en vulkanisme geen zeldzame verschijning, zo ook voor de Filippijnen. In de archipel bevinden zich tientallen vulkanen en zijn onderdeel van de ring of fire, waarvan een deel nog actief is. Dankzij de plooiingsverschijnselen en de vulkanisatie is het landschap erg reliëfrijk: grote gebieden bestaan uit gebergten en heuvellandschappen. Slechts een derde deel bestaan uit laagland. Het belangrijkste bergmassief op het eiland Luzon is de van noord naar zuid lopende Cordillera Central (Centrale Gebergte). De hoogste bergtop in dit gebied is de Pulag (2928 m). Het hoogste punt van de Filippijnen ligt in het centrum van het eiland Mindanao: Mount Apo met 2955 meter. 1 9

10 De Filippijnen ligt ongeveer tussen de 5 en 21 o noorderbreedte (NB), waar het heersende tropische klimaat mee samenhangt. Ondanks deze afstand, wat neerkomt op ongeveer 1800 km, is de temperatuur in het zuiden gemiddeld maar 2 o C hoger dan het in noorden. Door het jaar heen zijn de temperatuurverschillen ook gering. In de warmste maand mei zijn er in steden als Manilla, San Fernando en Cebu temperaturen die oplopen tot 35 o C. In de koudste maand, januari zijn er in deze steden nog steeds temperaturen te vinden rond de 30 o C : Overzicht van de Filippijnen 10

11 De verschillen in neerslag zijn daarentegen door het jaar heen en in verschillende gebieden veel groter. Zo worden de westelijke oevers van de archipel sterk beïnvloed door de zuidwest moesson. Deze vindt plaats van juni tot oktober en brengt veel regen en zelfs tyfoons met zich mee. In het droge seizoen van december tot mei is het relatief droog. In de kuststreken langs de Grote Oceaan zijn de seizoenen minder uitgesproken. Vrijwel het gehele jaar door valt er regelmatig neerslag, al is dit in de periode maart tot augustus in mindere mate. De natste maanden zijn van november tot januari, wanneer de noordoostpassaat vochtige lucht aanvoert vanaf de oceaan. Het gevolg van de grote reliëfverschillen in onder andere het centrum van de Visayas, en de noord- en westkant van Mindanao, is dat op relatief kleine afstand zeer grote verschillen in weersomstandigheden voorkomen. Zo kan er aan de kust de zon schijnen, terwijl iets landinwaarts de bergen gehuld zijn in een wolkendek waaruit de beruchte tropische stortbuien vallen. In de hoger gelegen gebieden is het gemiddeld minder warm dan in de laaglanden. Zo is de temperatuur in de stad Baguio vrijwel het gehele jaar door aangenaam, al valt er vrij veel neerslag. In de koele maanden kan de temperatuur s nachts dalen tot onder 10 o C. Op 11 februari 2007 kwam mijn ik aan in de hoofdstad van de Filippijnen: Manila. Ik herinner me nog goed dat zodra ik van het vliegveld naar buiten liep, er een hete, vochtige deken van lucht om me heen sloeg. De temperatuur in de auto van mijn oom lag zo rond de 40 o C en buiten zal het ongeveer tussen de 35 en 40 o C zijn geweest. Die middag zijn we gelijk naar de woonplaats van mijn oom en tante gereden: Baguio. De eerste weken daar was de temperatuur gemiddeld 15 o C. Dezer dagen in mei is de temperatuur aardig opgelopen tot zo n o C gemiddeld. De Filippijnen worden regelmatig geteisterd door cyclonen of tyfoons, welke een enorme ravage achter kunnen laten. Dit is voornamelijk het geval als deze stormen gepaard gaan met vloedgolven en ten gevolge van hevige stortbuien optredende overstromingen en aardverschuivingen. Dergelijke tyfoons komen het meest voor in de periode van juli tot december, waarin de kans in september het grootst is. De kuststreken in het oosten (met name Samar, Leyte en het oostelijk Luzon) worden het meest geteisterd. 1.2 Geschiedenis van de Filippijnen De eerste bewoners van de Filippijnen De Negrito s worden in het algemeen beschouwd als de oorspronkelijke bewoners van de Filippijnen. Deze kleine, donkere en min of meer kroesharige mensen wonen vaak teruggetrokken in onontsloten gebieden in verschillende delen van de archipel. Aangenomen wordt dat de verre voorouders van de negrito s zich vanuit zuidoost Azië naar de Filippijnen hebben verplaatst, via de toen aanwezige landbruggen. Tussen 4000 en 1000 jaar geleden zijn de negrito s naar het binnenland verdrongen door de proto-maleiers, een van de Mongoolse, zeevarende 1 11

12 afstammelingen. Deze werden geleidelijk ook weer naar het binnenland verdreven door de laat-maleiers. Van deze laat-maleiers of kust-maleiers stamt het grootste gedeelte van de huidige bevolking af. De bergbewoners of Igorots van tegenwoordig stammen af van de proto-maleiers. De Igorots hebben de wereldberoemde en door tot werelderfgoed uitgeroepen rijstterrassen aangelegd : Rijst terassen in Luzon, Banaue De naam barangay, waarmee zowel dorpsgemeente als nederzetting mee wordt bedoeld, is afgeleid van het soort boot, waar vroeger de families mee van eiland naar eiland werden gebracht. De boten werden origineel balangay genoemd. Dankzij het gunstige klimaat en de omringende zee, konden de bewoners zich vrij gemakkelijk voorzien van voedsel (misschien komt daar de houding van de huidige Filippijnse bewoners vandaan: het komt wel goed. Doen we het nu niet, kan het altijd nog over een uur en anders morgen). Naast visserij vormde zwerflandbouw de belangrijkste bestaansbasis: stukken grond werden verbrand, waarop de vrijkomende kaalslag of kaingin, werd verbouwd. Als de opbrengsten achteruitgingen doordat de vruchtbaarheid van de grond minder was, werd een ander stuk land verbrand en verbouwd Invloeden vanuit andere delen van Azië Belangrijke ontwikkelingen die zich in de rest van Zuidoost-Azie hebben plaatsgevonden, zijn in de Filippijnen uitgebleven. Zo zijn door de geografische positie van het archipel het hindoeïsme en boeddhisme slechts van beperkte invloed geweest. Deze invloed kwam vooral door de ruilhandelscontacten met Maleise volken en in beperkte mate met China en andere delen van het vaste Aziatische vasteland. De eerste handelscontacten met China dateren van meer dan 2000 jaar geleden en bereikten in de Sung-dynastie ( ) een hoogtepunt. Er werden 12

13 Chinese goederen als porselein, textiel en koperen en ijzeren gebruiksvoorwerpen geruild tegen koraal, specerijen, goud en andere inheemse producten. Vanaf de 13 e eeuw hadden Chinezen ook vaste vestingen, vooral in het noordelijk deel op onder andere Luzon. De contacten met de inheemse bewoners van de Filippijnen waren vooral gericht op economisch gebied. Vanaf de 15 e eeuw kreeg de Islam vaste voet in de Indonesische archipel, waar alleen Bali de hindoeïstische status behield. Vanuit Borneo drong de islamitische leer door op de Sulu-archipel. Een belangrijke moment in de islamisering is het huwelijk dat werd gesloten in 1475, tussen de invloedrijke inheemse prinses Putri Tanoma en de Moslim-leider Sharif Mohammed Kabungsuwan. Na het stichten van het sultanaat Manguindanao in Mindanao, was de islam doorgedrongen tot in Luzon, maar de Spanjaarden deden het tij keren Meer dan drie eeuwen Spaanse heerschappij Op 20 september 1519 voer de Portugese Ferñao de Magalhães met een vloot van vijf schepen uit de monding van de Guadalquivir, Zuid-Spanje. Na diverse andere plaatsen te hebben bezocht (zie bijlage 2), bereikte hij op 16 maart 1521 met 3 schepen het oosten van de Filippijnen. Op de eerste bewoonde eilanden Cebu en Leyte voerden geestelijken hun bekeringsactiviteiten tot het christendom uit. Magalhães sloot een bloedverbond met de stamhoofden van beide eilanden, welke zich inclusief volgelingen lieten bekeren tot het christendom. Ook de bewoners van het eiland Mactan kregen te horen dat ze zich moesten onderwerpen aan het christendom, maar het plaatselijke stamhoofd Lapu-Lapu gaf zich niet zomaar over. Na een falende aanval van de Spanjaarden waarbij onder andere de Ferñao de Magalhães werd gedood, werd Lapu-Lapu de eerste verzetsheld van de Filippijnen. De Spanjaarden trokken zich geleidelijk terug naar het westen en uiteindelijk bereikten in september 1522 de thuisbasis in Spanje. Door de winstgevende specerijhandel bleef Spanje echter geïnteresseerd in het toenmalige Archipalago de San Lazoro. Er werden diverse expedities uitgevoerd en tijdens de laatste in 1542 werd ter ere van de kroonprins en later koning van Spanje Filips II, de archipel omgedoopt tot Island de Filipinas. Nadat Miguel Lopez de Legazpi in maart 1565 de Visayas bereikte, slaagde hij er in diverse eilanden in dit gebied te veroveren. In 1571 volgde de onderwerping van een vorstendom op het eiland Luzon, genaamd Maynilad dat geleid werd door de moslim Rajah Sulayman. Op deze zeer strategisch gelegen plaats aan de monding van de Pasig-rivier en met een grote baai als natuurlijke haven, vestigden de Spanjaarden hun nieuwe machtscentrum: Manila. Ten tijde van de dood van Legazpi waren grote delen van het archipel veroverd door de Spanjaarden. Alleen het zuidelijke deel waaronder Mindanao en het Sulu-archipel bleven zich hevig verzetten en slaagden erin een islamitisch bolwerk te handhaven. Van 1574 tot 1646 is Manila diverse keren aangevallen door onder andere de Chinese piraat Limahong, Japanners en tijdens de eerste helft van de 17 e 1 13

14 eeuw door de Hollanders. Geen van deze aanvallen was succesvol, maar in 1762 werd Manila veroverd door een Engelse vloot van 13 schepen met tweeduizend manschappen. De glorie voor de Engelsen was echt van korte duur, want 2 jaar later werd Manila heroverd door de tijdelijk naar het westen getrokken Spanjaarden. Vanaf het eind van de 16 e tot in het begin van de 19 e eeuw hadden de Spanjaarden een handelsmonopolie tussen China en Mexico. Daarna werd vrijhandelsverkeer mogelijk en kwamen er jaarlijks tientallen schepen uit alle windstreken in de haven van Manila. De handel droeg bij aan ontwikkelingen in onder andere de landbouw. Lokale bevolking ging zich specialiseren en werd geleidelijk welvarender. Voor een belangrijk deel bestonden deze groepen uit mensen van Spaans- Filippijnse afkomst, de mestizos, welke in de loop van de 19 e eeuw uitgroeide tot een nieuwe elite. Deze welgestelde burgers lieten hun zonen studeren op hoge scholen in Manila, of als ze kapitaalkrachtig genoeg waren in het buitenland. Ervaringen in onder andere Europa deden de ogen van de Filipino s openen: ze waren niet ondergeschikt aan de Europeanen, zoals de koloniale overheersers hun generaties lang hadden ingeprent. Met hun nieuwe ideeën en vrijheidsgevoelens droegen ze bij aan de opkomst van het Filippijnse nationalisme. Een andere belangrijke gebeurtenis die bijgedragen heeft aan de gedachten van onafhankelijkheid, is de muiterij op 20 januari 1872 van 200 Filippijnse militairen te Cavite, Manila Baai. Nadat de oproer was onderdrukt, werden als vergelding drie priesters terecht gesteld: de eerste martelaren van het Filippijnse verzet. Deze gebeurtenis zorgde ervoor dat in hetzelfde jaar Filippijnse studenten in het buitenland de Propaganda-beweging oprichtten. De belangrijkste leiders van deze organisatie waren: dr. José Rizal, Marcelo H. Del Pilar, Gracino Lopez Jaena en Juan Luna. Nadat er in 1896 opstand uitbrak op het eiland Luzon, welke zich over het hele land verspreidde, oefende de Spanjaarden een schrikbewind uit. Daarbij werden diverse Filipino s gevangen gezet en geëxecuteerd, waaronder Dr. José Rizal. Op 30 december 1896 werd hij, ondanks gebrek aan bewijs, door een vuurpeloton gedood in Luneta. Hier is het huidige Rizal park in Manilla, waar ook het monument ter ere van de Nationale held van de Filippijnen is. In 1897 werd de leiding van de revolutie overgenomen door Emilio Aguinaldo Amerikaans bewind In het jaar 1898 brak er oorlog uit tussen Spanje en Amerika. Dat zelfde jaar op 27 april zette commandant George Dewey vanuit Mirs Bay bij Hongkong met een oorlogsvloot koers naar de Filippijnen. Op 1 mei versloegen de Amerikanen de Spanjaarden, welke om strategische overwegingen de Filippijnse vrijheidstrijders ondersteunden. Op 12 juni riepen de Filipino s de onafhankelijkheid uit, maar ondertussen vonden er geheime onderhandelingen plaats tussen de Amerikanen en Spanjaarden. Daardoor werden de Filippijnen in 1890 overgedragen aan de Amerikanen. Omdat Aguinaldo niet als president werd erkend, braken er conflicten uit tussen de Filipino s en de Amerikanen. In 1901 werd Aguinaldo gevangen genomen en 1 14

15 kwam er een einde aan de Filippijn-Amerikaanse oorlog. Deze oorlog kostten ca mensen, waarvan het grootste deel Filipino s, het leven. Tijdens het Amerikaans bewind werden belangrijke posities overgedragen aan personen uit de bovenlaag van de Filippijnse bevolking, ook wel de illustrados genoemd. De Amerikanen legden verbeteringen aan in het onderwijs, gezondheidszorg, wegennet en communicatiesystemen. Mede doordat de Filipino s er regelmatig op aangedrongen hadden tijdens de eerste decennia van de 20 e eeuw, verkregen de Filippijnen op 15 november 1935 de gemenebeststatus en werd Manuel L. Quezon beëdigd als president. Door het Congres van de Verenigde Staten aangenomen Independence Act schreef voor dat na een voorbereidingsperiode ( ) de semiautonome status plaats zou maken voor volledige onafhankelijkheid De Filippijnen tijdens de Tweede Wereldoorlog Kort na de aanval op de Amerikaanse vloot te Pearl Harbor in Hawaii op 7 december 1941, werden ook de Filippijnen aangevallen. Op 2 januari 1942 was Manila in handen van de Japanners. President Manuel L. Quezon en generaal van de Amerikaanse strijdmachten Douglas MacArthur slaagden erin het land te ontvluchten richting Australië. Hier deed de generaal de beroemd geworden belofte, I shall return. Op 20 oktober 1944 kon generaal Douglas MacArthur zijn belofte waarmaken. Met een grootse invasiemacht lande hij op het eiland Leyte en vond met behulp van de anti-japanse guerrillastrijders uiteindelijk de moeizame herovering plaats van het archipel. Op 4 juli 1946 werd op de plaats waar een halve eeuw eerder Rizal was gedood door een vuurpeloton, onder grote publieke belangstelling de Amerikaanse vlag gestreken en de Filippijnse vlag gehesen. De onafhankelijkheid van de Filippijnen was vanaf dat moment een feit. 1.3 Politiek in de Filippijnen De eerste president van de nieuwe republiek van Manuel Roxas. Mede doordat de Amerikanen grote invloed bleven behouden en doordat er geen verbeteringen in landhervorming werden doorgevoerd, kwam de Hukbeweging, het restand van de eerdere anti-japanse guerrillastrijders opnieuw in verzet. Vooral tijdens de regeringsperiode van Roxas opvolger Elpidio Quirino ( ) namen de Guerrilla-activiteiten sterk toe. De toenmalige minister van defensie, Ramon Magsaysay slaagde erin door onder andere militaire inzet en een sociaal hervormingsprogramma de activiteiten terug te brengen. Door zijn succes en populariteit behaalde hij in 1953 zijn presidentschap. Op 17 maart 1957 kwam hij om het leven bij een vliegtuigongeluk en werd opgevolgd door respectievelijk de presidenten Carlos Garcia ( ), Diosdado Macapagal ( ) en Ferdinand Marcos ( ). Tijdens het Marcos-bewind werden er grootscheepse programma s op gezet ter verbetering van het platteland, maar voor de grote massa werd de positie niet verbeterd. Door communistische verzetstrijders werd in 1969 het Nieuwe Volksleger (New People s Army) opgericht, de voorzetting van de voormalige Huks-beweging. Nadat Marcos in 1972 de staat van beleg 1 15

16 (Martial Law) aankondigde, lanceerde hij het concept van een nieuwe maatschappij (Bagong Lipunan). Het gevolg was dat de criminaliteit sterk daalde, nadat honderdduizenden wapens in beslag waren genomen. De staat van beleg stelde Marcos echter in staat om als dictator per decreet te regeren, met als gevolg dat honderdtallen tegenstanders tijdens zijn bewind werden geïntimideerd, gevangen gezet, vermoord of zomaar verdwenen. Op 21 augustus 1983 werd de populaire politicus Beningo Aquino vermoord op het vliegveld in Manila, nadat hij in Amerika was geweest. Deze gebeurtenis had als gevolg dat er internationale aandacht op de Filippijnen werd gevestigd en dat er een einde kwam aan het bewind van Marcos, nadat honderdduizenden mensen de straat op gingen om te protesteren. Corazon Cory Aquino, de weduwe van Beningo Aquino slaagde erin de oppositiepartijen te herenigen tot een gezamenlijk front tegen Marcos. Na de verkiezingen op 25 februari 1986 werd door zowel Aquino als door Marcos de overwinning opgeëist. Doordat er door aanhangers van Marcos op grote schaal fraude was gepleegd werd hij door de grote massa People Power onder druk gezet. Omdat zowel de minister van defensie Juan Ponce Enrile en legerbevelhebber generaal Fidel Ramos met een deel van de strijdkrachten de zijde kozen van Aquino, waren Marcos en zijn vertrouwelingen genoodzaakt het land te ontvluchten. De unieke omwenteling waarbij honderdduizenden Filipino s de straten op gingen om te demonstreren en in staat waren ongewapend de legertanks tegen te houden, kan niet gezien worden als een revolutie. In de machtstructuren en in de bevoorrechte situatie van de rijke bovenlaag, is tijdens de regeringsperiode na Marcos nauwelijks verandering opgetreden. Circa 70 % van de bevolking leeft onder de armoedegrens en radicale maatregelen ten gunste van deze groep werden opnieuw getorpedeerd door de machtige grootgrondbezitters. Tijdens de presidentsverkiezingen in 1992 kwam de door Aquino gesteunde Fidel Ramos als winnaar uit de bus. In 1998 was zijn presidentschap verstreken en ongeveer 27 miljoen mensen naar de stembussen. Zoals gebruikelijk in de archipel verliepen de verkiezingen niet zonder slachtoffers, maar werden vergeleken met de presidentsverkiezingen in 1992 en de Senaatsverkiezingen in 1995 toch redelijk rustig beschouwd. Joseph Estrada won met een 40% van de stemmen met een grote voorsprong op zijn rivaal Joe de Venecia (16%). Vice-president werd de dochter van de voormalige president Diosdado Macapagal: Gloria Macapagal-Arroyo. De populariteit van de president Estrada nam af na dubieuze geldtransfers en affaires met minnaressen en leidde er uiteindelijk toe dat hij uit zijn ambt werd gezet. Op 20 januari 2001 werd Gloria Magapal-Arroyo beëdigd tot 14 e president van de Filippijnen en behaalde op 14 mei 2004 uiteindelijk met een relatief krappe overwinning van 40% tegenover 37% van de stemmen, het presidentschap. 1 16

17 2 Architectuur en uitvoering in de Filippijnen Nu er een beeld is van de omgeving waarin mijn stage heeft plaatsgevonden, zal ik meer toe spitsen op de architectuur en uitvoering in de Filippijnen. Ik denk dat een belangrijk verschil met Nederland is, dat de naam architect in de Filippijnen een bredere betekenis heeft dan in Nederland. Ik zou in principe mijn tweede stage niet bij een voor Nederlandse begrippen architectenbureau kunnen lopen, omdat ik de aspecten in de bouwvoorbereiding al tijdens het vijfde semester behandeld heb op architectenbureau ABRW. In de Filippijnen heeft de naam architect echter een ruimer begrip dan in Nederland, wat ik in de eerste paragraaf zal toelichten. 2.1 Opleiding tot architect in de Filippijnen Als student architectuur in de Filippijnen worden globaal de volgende aspecten behandeld: Predesign services; Architect s design services; specialized allied services; Construction Services; Post-Construction services; Design Build services; Selection of the architect and systems of remunerations. De opleiding duurt 4 vier jaar, waarna een stage van twee jaar gelopen moet worden. Als deze is afgerond wordt een boardexamination (door de overheid bewaakt ) gehouden van drie dagen. Wanneer alle toetsen met een positief resultaat zijn afgerond, mag de naam Architect gebruikt worden. Als men zich wil specialiseren in een van de genoemde aspecten, kan men een master-opleiding volgen. Ik denk dat de opleiding tot architect in de Filippijnen vergeleken kan worden met de opleiding bouwkunde in Nederland, omdat vrijwel alle genoemde aspecten overeen komen. Zo worden bijvoorbeeld vakken behandeld als bouwmanagement en constructie. Een groter verschil zit in de verschillende onderdelen van de fysica: akoestiek is overeenkomend maar daarnaast worden ook elektronica en communicatie als vak gegeven. Daarentegen wordt weinig aandacht geschonken aan het berekenen van ventilatie en temperatuur. Dit heeft waarschijnlijk met het heersende klimaat te maken. Toch denk ik dat het voor een land als de Filippijnen interessant zou zijn om onderzoek te doen naar energie-efficiënt koelen en bouwen, omdat de airconditioners met name in de lowlands grote energiegebruikers zijn. In dat onderzoek zou vergeleken kunnen worden of het haalbaar is om meer te investeren in een gebouw, zodat het rendement na een aantal jaren hoger ligt, omdat er bespaard wordt op energieverbruik. Mijn oom, hoofdaannemer voor het nieuwe gebouw van New Tribes Mission (NTM), vertelde dat het oude gebouw van deze organisatie zoveel energie gebruikte voor het koelen van het gebouw, dat de elektriciteitsrekeningen opgelopen waren tot peso (ongeveer 1000)! Als er ongeveer 5-6 peso per KWh gerekend wordt komt het energiegebruik al gauw neer op KWh, per maand, voor een gebouw van 1300 m

18 2 2-1: Ontwerp voor het nieuwe gebouw van NTM Het vak architect in de Filippijnen is dus een zeer ruim begrip en de architect kan in verschillende gebieden bezig zijn. In tegenstelling tot wat in Nederland gebruikelijk is, kan een architect zich dus ook in de uitvoering en constructie bezighouden. Dit is onder andere het geval bij het architectenbureau waar ik op dit moment stage loop in de Filippijnen: de architect heeft zich gespecialiseerd in het onderdeel Design Build services. Over de verschillende projecten in onder andere de uitvoering is meer te lezen in het derde hoofdstuk. 2.2 Architectuur in de Filippijnen De originele architectuur in de Filippijnen De architectuur van de originele bewoners van de Filippijnen bestaat voor het grootste gedeelte uit primitief gebouwde woningen, gemaakt van de materialen die in de omgeving aanwezig waren. Zo bouwen de Ifugao, een stam in de Mountain Province in Northern Luzon, op traditionele wijze hun woningen op palen en hebben een piramidevormig, met gras bedekt dak. De houten wanden zijn soms versierd met fraai houtsnijwerk. Een impressie van het interieur is te zien in figuur 2-2 en een plattegrond en doorsnede zijn te vinden in bijlage 3. Tegenwoordig worden in die gebieden steeds meer woningen gemaakt met daken en wanden van golfplaten. Deze golfplaathuizen worden gebruikt als statusobject, maar zijn in sommige opzichten minder comfortabel dan de originele woningen. Zo is het op een zonnige dag niet uit te houden van de hitte in zo n golfplaathuis en op regenachtige dagen maken de druppels op de golfplaten veel kabaal. Daarnaast hebben de grasdaken esthetisch de voorkeur op G.I. golfplaten. 18

19 2 2-2: Interieurimpressie van een Ifugaohuis. Het koken gebeurt in de woningen, wat als positieve bijwerking heeft dat de insecten en ander ongedierte buiten blijft door de rook. Een ander voorbeeld is de Batak, welke tot de oerbewoners van Palawan behoren. In kleine groepen leven ze teruggetrokken in het beboste bergland van de noordelijke helft van het eiland, waar ze een halfnomadisch bestaan leiden. Tijdens de regenperiode vormen ze tijdelijk grotere woongemeenschappen. Hun kleine, op palen gebouwde woningen hebben een met palmbladeren bedekt dak en een bamboevloer. Vaak hebben de hutten niet eens wanden. 2-3: Anaba, (Ifugao-house) ca De ronde schijven bovenaan de palen waar het huis op rust zijn gemaakt om muizen en ander ongedierte buiten het huis te houden. 19

20 2.2.2 Spaanse en Amerikaanse invloed op architectuur Afgezien van enkele moslimvestingen in het zuidwesten, waren er in de archipel voor de komst van de Spanjaarden geen (monumentale) stenen gebouwen. Pas sinds de komst van de Spanjaarden werd voor de constructie van belangrijke gebouwen veelvuldig gebruik gemaakt van steen als bouwmateriaal. Het beleid van de Spanjaarden was erop gericht de bewoners meer te concentreren in centrale nederzettingen. Door de, zoals de Spanjaarden ze noemden, Indios (indianen) dicht bij de kerkklokken te vestigen, konden ze beter onder controle gehouden worden. Het kerkgebouw in het centrum van zo n vesting was veruit het meest indrukwekkende gebouw. In de cultuur en monumentale kerkgebouwen die tegenwoordig te bezichtigen zijn, is duidelijk zichtbaar dat de Spanjaarden als subkolonie Mexico beheerden. De architectuur werd in eerste instantie bepaald door de in Spanje en Mexico toepaste bouwstijlen, maar het karakter werd door lokale omstandigheden, zoals weer en beschikbare materialen, beïnvloed. Zo moesten de kerken bestand zijn tegen het vochtige tropische klimaat, aardbevingen en cyclonen. Dit is de reden dat de meeste kerken in de Filippijnen opvallend breed en laag gebouwd zijn. De muren zijn aan de buitenzijde vaak voorzien van brede steunpilaren en de voorkant ziet er meestal imposant uit. De architectuur van dit type kerk wordt ook wel aardschok-barok genoemd. De kerken in de lowlands, dicht bij de zee, werden gemaakt van een rood soort steen. Deze zijn gemaakt door koraalkalk en suikerriet te vermengen, waardoor een chemische reactie ontstaat die uiteindelijk een sterke binding veroorzaakt. In verhouding tot het aantal kerken, zijn er weinig burgerlijke of militaire bouwwerken behouden gebleven. Intramuros, de oude vestingstad die tegenwoordig het centrum vormt van Manilla, heeft zware schade geleden als gevolg van hevige bombardementen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een plaats waar nog vrij veel koloniale bouwwerken zijn overgebleven, is de stad Vigan, in Ilocos Sur, North Luzon. In deze plaats kan men de Spaanse of eerder nog Mexicaanse sfeerbeelden zien, van hoe het er vroeger in meer plaatsen geweest moet zijn. Tijdens de 20 e eeuw heeft de architectuur in de Filippijnen veel Amerikaanse invloeden ondergaan. Hiervan getuigen onder andere verscheidene openbare gebouwen die voor de Tweede Wereldoorlog gebouwd zijn en welke door hun nieuw-klassieke bouw lijken op sommige monumentale gebouwen in Washington. De naoorlogse strakke hoogbouw die het gezicht bepaald van sommige chique wijken in Manilla zoals Makati, heeft ook een typisch Amerikaans karakter. Zo wordt de Ayala Avenue in Makati ook wel Wall Street van Metro Manilla genoemd. 2 20

21 2 2-4: Typisch Amerikaans huis in de barangay Richgate Verschillende tekeningfasen in de Filippijnen Op basis van wat ik heb meegemaakt op het kantoor van architect Palicdon, zal ik uitleggen wat de verschillende tekeningfasen hier in de Filippijnen inhouden. Vaak wordt er in als eerst een globale (hand)schets gemaakt, welke tegenwoordig grof worden uitgewerkt in een 3d-model in Sketchup of Autocad. Deze worden gerendeerd en soms ook in een foto van de bestaande toestand gephotoshopt. Door de vrij realistische weergave van perspectief en materialen krijgt de opdrachtgever een goede eerste indruk en kan feedback geven op het ontwerp. Als na revisies het ontwerp uiteindelijk wordt doorgezet, wat soms door vele wijzigingen lang kan duren, wordt deze uitgewerkt in Autocad tot werktekeningen. De werktekeningen in de Filippijnen zijn minder gedetailleerd dan in Nederland, waar in verhouding meer details en materialisatie gespecificeerd worden. In de Filippijnen wordt een muur in een werktekening bijvoorbeeld als dubbele lijn, zonder materiaalarcering aangegeven. Ook is de schaal vaak nog 1:100 of zelfs een passende schaal voor de tekeningen. Opvallend is dat tijdens en nadat het bouwwerk geconstrueerd wordt, er echter vrij gedetailleerde as-built drawings worden gemaakt. Deze tekeningen zijn meer richting het detailniveau van werktekeningen in Nederland. Deze tekeningen kunnen erg veel verschillen met het ingediende ontwerp. Over mijn ervaringen met het maken van de as-built drawings wordt verwezen naar hoofdstuk One-storey residence, San Fernando, La Union. 21

22 2.3 Uitvoering in de Filippijnen De werkers in de uitvoering E. C. Palicdon Architects & Engineers In de Filippijnen zijn vergeleken met Nederland de lonen erg laag. Dat is onder andere de reden dat er op relatief kleine projecten al veel werkers worden ingezet. De hoofdaannemer is zoals ik eerder vertelde vaak een architect, die ook de ontwerpplannen voor het betreffende plan heeft gemaakt. Deze heeft zijn eigen werkers, die vaak zonder contractbasis het werk uitvoeren. Er zijn naast de gespecialiseerde werkers zoals carpenters en painters, ook de helpers. De werkers voeren het plan uit volgens vrij eenvoudige tekeningen. Aan de ene kant is dit goed, want de werkers zijn vaak niet hoogopgeleide Filipino s, die de meer technische tekeningen niet altijd kunnen lezen. Aan de andere kant kan dit tot problemen leiden, omdat benodigde informatie ontbreekt en ze zelf een oplossing verzinnen Bouwmethoden en veel gebruikte materialen De verreweg meest gebruikte methode voor het bouwen van een huis of utiliteitsgebouw in de Filippijnen, is door middel van holle bouwstenen, in combinatie met pleistercement. Vooral in de barangays in grotere steden kan men vele onafgemaakte huizen zien, gemaakt van hollow blocks : Principe hollow blocks De originele load-bearing holle bouwstenen uit Amerika werden met cement op elkaar gemetseld en vaak met behulp van betonijzers versterkt. Tegenwoordig zijn de holle bouwstenen dusdanig gemodificeerd in de Filippijnen dat ze meer als shuttersystem worden gebruikt. In vrijwel alle projecten worden de lege ruimten volgestort en de buitenkant gepleisterd met beton voor extra sterkte. 22

23 Begane grond vloeren zijn vaak op zand gestorte betonvloeren met een eventuele afwerklaag. Verdiepingsvloeren in utiliteitsgebouwen zijn vrijwel altijd van gestort beton, in woningen worden deze ook wel van hout gemaakt. Het beeld van de onafgemaakte bouwwerken is overal terug te zien: van het geld dat de mensen hebben bouwen ze het grootste gedeelte van de constructie in een keer, maar de uiteindelijke afwerking daarvan duurt vaak jaren. Soms wordt er helemaal niks meer in geïnvesteerd en wordt het huis onafgewerkt in gebruik genomen. Het grootste probleem is altijd geld. Een goede kennis en werker van mijn oom, Pastor Jun, werkt al zes jaar aan een kerkgebouw in zijn Barangay. Door middel van collectie en donaties kan elke keer weer een deel gebouwd worden. Sagada de Familia op zeer kleine schaal zeg maar. Zie voor het resultaat tot mei 2007 afbeelding : De kerk van Pastor Jun in Caba, La Union Voor de meeste grotere projecten wordt als basis een kolomstructuur opgebouwd, met gestorte betonnen vloeren. De ruimten tussen de kolommen worden opgevuld met holle bouwstenen. Ook worden er diverse projecten op basis van staalconstructies gemaakt. De vloeren worden dan van een combinatie van stalen longspanplaten en gegoten beton gemaakt. Voor de opvulling van de sparingen tussen de staalkolommen worden zowel holle bouwstenen als EIFS-panelen (Exterior Insulated Foam System) gebruikt. Dit laatste systeem kan ongeveer vergeleken worden met de sandwichpanels zoals we ze in Nederland kennen. Zie voor het principe van de EIFS-panelen afbeelding Figuur

24 2 Figuur 2-7: Principe Exterior Insulated Foam System. Opbouw: 100 mm foam, stalen T-stud van 2 mm dik voor de connectie van de sandwichpanelen, vezelcement-platen van 12 mm, fijn gaasstructuur gelijmd aan de vezelcement-platen en waterdichte finishing. Een ander scheidingswandensysteem welke in twee projecten waar ik ook in actief ben geweest werden gebruikt zijn de M2- of SW-panels. Dit panelen van geëxtrudeerd polystyreen van 2 (50mm), met een stalen gaasnet op afstandhouders, ⅗ (15mm) van het polystyreen af. Deze panelen worden vaak extra versterkt door wapening tussen het en het gaasnet of op het gaasnet te monteren. 2-8: SW-panelen, versterkt met bewapening. Betonpleisteren van de SW-panelen. Vervolgens wordt met fijnere structuur van cement afgewerkt, geschuurd en geverfd. 24

25 De genoemde methoden en materialen zijn vaak niet geprefabriceerd, maar worden terplekke gemonteerd. De holle bouwstenen zijn vrijwel overal te verkrijgen, maar grote prefab constructie-elementen als kanaalplaten zijn zeldzaam in de gemiddelde bouwprojecten. De reden hiervoor is (waarschijnlijk) dat deze methoden veel duurder zijn. Ook zijn de middelen en omstandigheden er vaak niet naar om grote elementen te vervoeren en op de juiste plaats hijsen en te monteren. Zo zijn de wegen niet altijd goed of erg steil en zijn er vaak geen juiste werktuigbouwkundige hulpmiddelen om de grote elementen te verplaatsen. Daarom worden bij de meeste projecten gestort beton of terplekke prefab elementen gemaakt. Voor het fly-over project vlak bij Baguio General Hospital zijn de hoofddraagbalken die in de toekomst de weg moeten gaan dragen ter plekke gefabriceerd, en worden nadien op de juiste plek gehesen. Bij grotere projecten of de zogenoemde Tripple A projects zoals de SM shoppingmall in Baguio City, wordt groter materieel ingezet, welke hoogstwaarschijnlijk uit Manila komt. 2 25

26 3 Ervaringen in de Filippijnen E. C. Palicdon Architects & Engineers In dit hoofdstuk is het eindelijk de tijd om het daadwerkelijk over mijn stage en de projecten waar ik aan meegewerkt heb te hebben. De paragraven waar ik de projecten in toelicht zijn als volgt opgebouwd: algemene informatie, problemen die voorkwamen en toelichting op de gemaakte producten. Ik zal eerst de stad Baguio City beschrijven aan de hand van het centrum, waar ook het kantoor van Architect E. C. Palicdon is gevestigd, mijn verblijfplaats en diverse bezienswaardigheden. Aan het eind van dit hoofdstuk zal ik ook mijn ervaringen in andere plaatsen toelichten. 3.1 Baguio City, the summer-capital of the Philippines Verblijf bij familie in de barangay Santo Rosario De stad Baguio City is verdeeld in verschillende wijken of zoals de Filipino s deze noemen, barangays. Een van de barangays buiten het centrum heet Santo Rosario Valley en dit is de wijk waar mijn oom en tante wonen. Mijn oom en tante wonen hier sinds 1982 en hebben hun eigen huis ontworpen en daar gebouwd. Het commentaar op het ontwerp van het huis van de buurtbewoners was dat het op een kerk leek, omdat het huis een nogal puntig dak heeft (zie afbeelding 3-1) : Het huis van mijn oom en tante in de barangay Santo Rosario, Baguio 26

27 Wat architect Palicdon mij echter vertelde blijkt hier ook het geval: de Filipino s zijn bang voor nieuwe dingen zoals een ontwerp voor een huis dat (nog) niet eerder is vertoont. Mijn oom had speciale reden om zijn huis op deze manier te maken, want zo kon fors bespaard worden op de kosten van de in die tijd nog dure (?) holle bouwstenen. Een tijd later echter werd soortgelijke huizen gebouwd door mensen uit de buurt. Het huis bestaat uit twee en een halve verdieping, wat te maken heeft met de bouw op de heuvel van de berg waarop het huis staat. De halve verdieping is de basement, waar de logeerkamer compleet met badkamer is ingericht Het centrum van Baguio en Session Road In het centrum is naar typisch Amerikaans voorbeeld een park met een vijver aangelegd: Burnham Park. Dit park is vernoemd naar Daniel Burnham, die een groot deel van de stadsplan heeft ontworpen. Een aantal straten verderop is de hoofdstraat te vinden: Session Road. In deze straat zijn veel winkels en bovenaan is de grote moderne shoppingmall van SM te vinden. Session Road is herkenbaar aan de vele taxi s die er van boven naar beneden en andersom rijden. In totaal rijden er 5000 taxi s door het centrum. In Baguio zijn diverse toeristische attracties te bewonderen zoals Minesview, Asin en Tam Awan Village. Minesview is een uitzichtpunt met zicht op de goudmijnen. Baguio City is onder andere bekend door het vele goud dat er gevonden is : Minesview, de lichte plekken geven de bewerkte gebieden en ingangen aan. 27

28 Asin is bekend vanwege de hotsprings die er te vinden zijn. Er is een vijver aanwezig die gevoed wordt door water uit warme bronnen. De weg naar deze hotsprings heet Asin Road en mijn oom heeft aan een van de bijwegen ver richting het dal een huis gebouwd voor een kennis : (boven) Huis in Asin, Baguio. (onder) Huis in Asin met omgeving. Tam Awan Village is een nagemaakt dorp uit de bergen, waar de originele woningen van de Ifugao stam te zien zijn. Deze huizen zijn op de originele manier nagebouwd en er is een goede indruk te krijgen hoe de leefomstandigheden van deze stam zijn. 3-4: Impressie van Ifugao leefomgeving in Tam Awan Village. Een bamboebrug met op de achtergrond een van de Ifugao huizen. 28

29 3.1.3 Architect E. C. Palicdon E. C. Palicdon Architects & Engineers Deze paragraaf bestaat uit een interview met Architect Palicdon. Welke opleidingen heeft u gevolgd, waar en hoelang duurde deze? Na de middelbare school heb de opleiding Bachelor of Sciences in Architecture gevolgd vanaf 1988 in St. Louis University. Deze studie duurde vijf jaar, waarna ik twee jaar stage moest lopen om mee te mogen doen aan het boardexam. Nadat ik geslaagd was heb ik op verschillende architectenbureaus gewerkt en vanaf 1995 begon ik met doceren van het vak op University of Baguio. 3 Voor hoelang voert u het vak architect uit? Sinds 1993 nadat ik geslaagd was voor mijn boardexamination dus in totaal veertien jaar. Na hoeveel jaar bent u uw eigen architectenbureau begonnen? Vanaf 1994 had ik mijn eigen kantoor, waar op dat moment nog niet zoveel gebeurde als tegenwoordig. Ik was net begonnen en had nog reputatie en ervaring op te bouwen, wat ik heb gedaan door samen te werken met diverse ander architecten. Langzaam kreeg ik meer projecten voor mijzelf en bracht ik meer tijd door op het kantoor. Heeft u een bepaald doel met betrekking tot uw vak dat u wilt behalen voordat u met pensioen gaat? Ja, het behouden en promoten van de Cordillera Architecture. Hoeveel projecten heeft u (eventueel met andere architecten) op uw naam staan en op welk(e) project(en) bent u trots? Ik ben bij ongeveer 75 projecten betrokken geweest, waarvan veertig bij het hele proces van start ontwerp tot oplevering. Heeft u zelf nog suggesties die u mij kan aanraden als ik ooit een architect zou worden? Of extra s wat belangrijk is om te weten? Stel jezelf open voor nieuwe dingen en accepteer dat er veel te leren is in het vak. Deel je kennis waardoor het behouden blijft. Be humble and accept that there is a lot to learn. Share your knowledge and it will be preserved - Architect E. C. Palicdon 29

30 3.2 Projecten van Architect E. C. Palicdon E. C. Palicdon Architects & Engineers One-storey residence, San Fernando, La Union Algemene Informatie Dit is het eerste project waar ik aan meegewerkt heb op het bureau van architect Palicdon. Zoals ik eerder vertelde werken mijn oom en architect Palicdon samen in een aantal projecten, net als dit project. Mijn oom heeft de opdrachtgever, een Nederlander uit Amersfoort ontmoet in San Fernando waar in een van de barangays, Dalumpinas het huis gebouwd wordt. Zoals de titel al aangeeft gaat het om een bungalow van een verdieping. De voornaamste reden hiervoor is, dat de opdrachtgever zich in een rolstoel voortbeweegt. De start van de bouw was begonnen september 2006, voordat ik aankwam in de Filippijnen en wanneer ik voor het eerst de bouwplaats bezocht, was een groot gedeelte van de constructie afgerond. Zie afbeelding : Eerste bezoek aan bouwplaats van project One-storey residence Het land waar de villa op gebouwd wordt, is 46x26m groot. Het huis neemt daar ongeveer 280 m 2 van in, 350 m 2 als het overstek van het dak wordt meegerekend. Het land wordt tijdens de bouw ook gebruikt als opslagplaats voor de materialen en verblijfplaats voor de werkers. Aan dit project hebben ongeveer 16 werkers meegewerkt. Ik heb de bouwplaats diverse keren bezocht voor de as-built drawings die ik van het huis aan het maken was. Een keer ben ik drie dagen achtereenvolgens op de bouwplaats verbleven met de werkers, om mee te maken hoe de dagelijkse indeling van hun in elkaar steekt: opstaan om 5.30 uur, aankleden en ontbijten (rijst met vis en groente!), 7.00 uur beginnen 30

31 met werken, lunchpauze van uur (rijst met vis en groente, daarnaast wordt er vaak geslapen), werken tot uur, rond uur avondeten (rijst met vis en groente) en daarna, rond een uur of slapen. In verband met de muggen slapen de meeste werkers onder muskietennetten, waar ik er gelukkig ook een van had. Ik kan niet zeggen dat ik er echt van genoten heb, maar het was bij elkaar een ervaring die meegemaakt moest worden om het leven van de werkers. De primitiviteit is enorm: de badkamer bestond uit een ruimte van 1,5x1,5m met een wc pot die voor ukken gemaakt leek te zijn en doorgetrokken werd door er met een soort plastic steelplan water in te gieten. Bijdrage van producten die ik voor het project moest maken Dit is de grootste opdracht die ik tijdens mijn stage hier in de Filippijnen gemaakt heb: de as-built drawings. Zoals ik in eerder in hoofdstuk toelichtte, is het in de Filippijnen de gewoonte tijdens en na de bouw asbuilt drawings te maken. Ik had de taak gekregen van architect Palicdon om deze te maken op basis van de bestaande Autocad-tekeningen. Sinds mijn stage bij de Architektenkombinatie Bos Rosdorff Wiebing, teken ik meer in Vectorworks, dan in Autocad. Het is mogelijk om Autocadtekeningen te importeren in Vectorworks en vanuit Vectorworks te exporteren naar dwg-formaat en architect Palicdon gaf dus toestemming om de as-built drawings in Vectorworks te maken. Achteraf was het niet echt nodig om deze files te importeren: het ontwerp en de gebouwde situatie was dusdanig anders dat het meer werk zou zijn om aan te passen, dan opnieuw te tekenen. Zie bijvoorbeeld het verschil in ontwerp en gebouwde situatie van de dakconstructie in afbeelding : Verschil in gebouwde situatie (links) en het dakontwerp. 31

32 De as-built tekeningen zijn in principe het zelfde als de werktekeningen in Nederland, alleen worden ze in de Filippijnen achteraf gemaakt. In eerste instantie verwachtte ik alleen de bouwkundige of architectural tekeningen te maken. Later werd duidelijk dat het de bedoeling was ook de elektriciteit- en waterleidingtekeningen te maken. De tekeningen die ik voor dit project heb gemaakt, zijn de basis voor het occupanci permit, de aanvraag bij de gemeente voor de ingebruikname. Ook worden de tekeningen door de bewoners gebruikt als naslagwerk voor eventuele aanpassingen in de toekomst. Dit naslagwerk, welke ook in bijlage 4 is opgenomen, bestaat uit een A3-boekwerk met de volgende tekeningen: Plattegrond Geprojecteerd plafondplan Aanzichten (4x) Doorsneden (2x) Kozijnstaat Elektriciteitstekeningen (2x) Vermogenschema elektriciteit Waterleidingtekeningen (2x) Naast deze tekeningen heb ik ook de hoeveelheid tegels begroot in een schema, met behulp van Vectorworks. In het programma kan aangegeven worden welk vlak welk type tegel is, wat verwerkt wordt in een met Excel vergelijkbaar sheetprogramma. Dit schema is opgenomen in bijlage 5. Voor de keuken is mij gevraagd een ontwerp te maken op basis van een voorbeeld uit een Nederlandse folder, waar de opdrachtgever de voorkeur aan gaf. Met behulp van het programma Sketchup heb ik een model gemaakt met globale maatvoering. Op basis van dit model wordt de keuken ook daadwerkelijk gemaakt. Het resultaat van het ontwerp is te zien in afbeelding : Keuken ontwerp One-storey residence 32

33 Problemen die zich tijdens de bouw hebben voorgedaan Een van de eerste punten die we tegenkwamen was de constructie van het dak. In het ontwerp van het dak is in de top een nok van 600mm opgenomen. Deze nok is vervallen en de diagonalen komen nu uit in een punt, zoals te zien is in afbeelding 3-8. De diagonalen zijn als het ware 600mm verplaatst. Daarbij zijn ook stramien 1 en de constructieve muur 800mm richting stramien 2 verplaatst. Door het verschil in afmeting kwamen de stalen rafters niet precies uit en moesten gedeeltelijk aangepast worden, zie afbeelding : Stalen dakconstructie 3-9: Plaatselijke aanpassing in staalconstructie 33

34 Een ander probleem deed zich voor in de Master-bathroom. Tijdens een van de bezoeken aan de bouwplaats bleek dat de tegelzetter niet secuur de hoogte van de siertegels had berekend. Als deze lijst doorgezet zou worden ter hoogte van het raam, zou deze voor een gedeelte wegvallen, wat uiteraard niet geaccepteerd werd. (zie afbeelding 3-10) : Probleem met siertegels in master bathroom Omdat er in de zelfde hoek ook een probleem was met de douche in combinatie met het raam, is er een oplossing gezocht die beide problemen weg zou nemen. Dit heeft wat voeten in aarde gehad, maar het resultaat was er uiteindelijk wel naar, zie afbeelding 3-11 en : Oplossing voor probleem met tegels en douche: verkleinen van het raam en glasblokken ter plaatse van de douche 3-12: Nieuwe situatie master bathroom, van buitenaf gezien. Er is gebruik gemaakt van dezelfde thematiek voor de glasblokken als bij de deur 34

35 Nadat de dakpannen gelegd waren, was het de bedoeling dat er een skylight geïnstalleerd werd. Op basis van de afmetingen was een aantal policarbonaat sheets gekocht, voldoende bij efficiënte installatie. De werkers hadden echter hun eigen, creatieve manier van installeren met als resultaat dat er onvoldoende plaat over was. Daarom waren de kleine stukken die over waren gebruikt om de overige open plekken op te vullen. Bij inspectie werd dit uiteraard niet goedgekeurd werd, omdat het zeker zou gaan lekken als het zou blijven zoals in afbeelding 3-13 te zien is : Deel van de skylight en de 'oplossing' van de werkers voor het te kort aan policarbonaat. De rode lijnen geven de spleten aan tussen de verschillende vlakken. De bedoeling was dat de 6mm dikke platen met kanaalstructuur, vertikaal geplaatst zouden worden. Zoals in de afbeelding te zien is, zijn de platen in de hoek op alle manieren geplaatst, behalve vertikaal (=met de tekst horizontaal) Speciaal voor deze hoek moest nu een nieuwe plaat policarbonaat gekocht worden, wat uiteraard niet gewaardeerd werd door de aannemer. 35

36 3.2.2 Philippine College of Ministry (P.C.M.), La Trinidad, Benguet Algemene informatie Op ongeveer 15 minuten rijden ten noordwesten van Baguio City is sinds 2004 het P.C.M. gevestigd. Op het terrein staan een aantal gebouwen zoals de verblijfplaats voor de studenten, gebouw met collegezalen en ook een bibliotheekgebouw. In dit laatste gebouw was brand uitgebroken door een oververhitte airconditioning en moest dus gerenoveerd worden : Het terrein van P.C.M. met links onderin het te renoveren gebouw Van buitenaf is het niet duidelijk te zien, maar de gebruikte bouwmethode is staalconstructie in combinatie met staalbetonvloeren. Voor de opvulling tussen de stalen kolommen is gebruik gemaakt van M2-panelen, en de buitenkant is afgewerkt met pleisterwerk. Bijdrage van de producten die voor het project gemaakt moesten worden Ik heb vrij weinig aan dit project gewerkt, qua tekeningen of schema s vergeleken met andere projecten. Omdat ik de combinatie van gebruikte bouwmethoden wel interessant vond en een aantal keer de bouwplaats bezocht heb, wilde ik dit project toch opnemen in het rapport. Als assistent supervisor nam ik foto s van knelpunten en eventuele wijzigen vergeleken met het originele plan en rapporteerde deze aan de architect. Problemen die zich tijdens de bouw hebben voorgedaan Natuurlijk was de brand het grote probleem van dit project, met als gevolg dat onder andere de constructie getest moest worden. De eigenaar van P.C.M. had gevraagd of er ook een extra verdieping gebouwd kon worden. Dit is door een extern constructiebureau onderzocht en goedgekeurd. Voor de nieuwe verdiepingsvloer zijn staalbetonvloeren gebruikt, zie afbeelding

37 3 3-15: De toekomstige verdiepingsvloer van P.C.M.: staalbetonvloer. In de oude situatie waren ramen aan de uitzichtzijde gemaakt, zodat het uitzicht ook daadwerkelijk gezien kon worden. Zeker in een bibliotheekruimte is dit, als de mogelijkheid er is geen overbodige luxe. Toch had de eigenaar van het P.C.M. opdracht gegeven in de nieuwe situatie de ramen te vervangen door een 2,5 meter hoge rij glasblokken, zodat er blackboards of kasten tegen de wanden gezet konden worden. Op deze manier zou ook bespaard worden op airconditioningkosten. Ik vond dit een zeer opmerkelijke beslissing, omdat ten eerste een groot deel van het licht werd weggenomen, ten tweede het uitzicht niet meer zichtbaar was en ten derde dit gebouw van buiten het beeld van een gevangenis heeft vergeleken met de andere gebouwen op het terrein. Ook architect Palicdon was zeer verbaasd met deze beslissing. 3-16: Ook in de Filippijnen is klant koning, wat in sommige gevallen akelige gevolgen kan hebben: in plaats van ramen zoals in de oude situatie, zijn er glasblokken geplaatst. 37

38 3.2.3 Huskey s English Learning Program (H.E.L.P.), La Trinidad, Benguet Algemene informatie Sinds een aantal jaren zijn er veel Koreanen in de Filippijnen, met name in de grotere steden zoals Baguio. Ze zijn hier vooral om Engels te leren en omdat het in de Filippijnen goedkoper is om te bouwen, heeft onder andere de Koreaanse organisatie H.E.L.P. een school laten bouwen. Deze school is gebouwd onder supervisie van E. C. Palicdon. Het gebouw is inmiddels in gebruik genomen door de eigenaar, maar ten tijde van mijn eerste bezoek waren er zijn nog diverse werkzaamheden rondom het gebouw. Zo werd er een extra leaching cesspool gebouwd voor het waterafvoersysteem en een drainagesysteem aangelegd. Ook waren er plannen voor een canopy, een overdekte entree : afstandshot van H.E.L.P. (rechts van het midden) met op de achtergrond P.C.M. Bijdrage van de producten die voor het project gemaakt moesten worden Bij het eerste bezoek heb ik vooral architect Palicdon geassisteerd bij het supervisen. Bij het daarop volgende bezoek had de architect mij gevraagd de bouw en status van de leaching cesspool te controleren, terwijl hij een vergadering had met de eigenaar. In bijlage 6 is de tekening te zien van de leaching cesspool en in figuur 3-18 de status op dat moment (24/04). 38

39 3 3-18: werkers van architect Palicdon bouwen aan de leaching cesspool. Behalve het supervisen heb ik ook het ontwerp voor de canopy uitwerkt in Vectorworks. In eerste instantie had architect Palicdon een schets gemaakt en collega Mark heeft deze als 3d-model uitgewerkt in Autocad en gerendeerd in 3ds Max, zie afbeelding : Impressie van de canopy Op basis van deze rendering en opgenomen maten op de bouwplaats heb ik de uitwerking gemaakt, welke bijgevoegd is in bijlage 7. Ook zijn er na 39

40 goedkeuring details gemaakt welke ook te vinden zijn als onderdeel van bijlage 7. Problemen die zich tijdens de bouw hebben voorgedaan Aan de buitenkant lijkt het gebouw op het eerste gezicht af, maar als men op de details gaat letten zijn er nogal wat aanmerken. Zoals bij veel gebouwen voorkomt in de Filippijnen, heeft de aannemer ook in dit gebouw met opzet stukken betonijzer uit het beton laten steken. Dit wordt gedaan, volgens architect Palicdon, zodat er in de toekomst eventueel nog wat aan vast gemaakt kan worden. Het gevolg is dat, zeker met het vochtige klimaat van de Filippijnen het betonijzer gaat roesten en uitzet waardoor beton kan afbrokkelen : klassieker in de Filippijnen: uitstekende stukken wapening. Een ander soortgelijk probleem heeft zich voorgedaan bij de betonnen loopbrug ter plaatse van de ingang. Aan de onderkant is de dekking van het beton zo gering dat het bewapeningsnet zichtbaar is. 3-21: Onderkant van de loopbrug ter plaatse van de entree. De structuur en delen van de wapeningsnetten zijn zichtbaar. 40

41 De dag of een aantal dagen voordat architect Palicdon en ik H.E.L.P. bezochten had het geregend. Toen we echter het dak inspecteerden, bleek er nog water in de goot te staan. Ook waren er klachten met betrekking tot wateroverlast in het gebouw : Op de dag van inspectie had het niet geregend, maar er stond wel water in de goot. Wat bleek: de aannemers hadden niet alle regenafvoeren geïnstalleerd. Twee downspouts ontbraken, op de plaats waar het water in de goot stond en waar er geklaagd was over wateroverlast. Deze zijn later alsnog geïnstalleerd waarmee dat probleem ook was opgelost University of Baguio, Baguio City, Benguet Algemene informatie Zoals ik eerder vertelde is architect Palicdon hoofd van de afdeling Architectuur and Engineering op University of Baguio (UB). Ook neemt hij binnen deze universiteit relatief kleine verbouwingsprojecten aan. In dit project worden delen van de derde en vierde basement verbouwd. De oude situatie op de vierde basement zijn een viertal collegezalen die in de nieuwe situatie om worden gebouwd tot een fitnessruimte. Op de derde basement is er een fitnessruimte welke wordt omgebouwd tot vier collegezalen. Bijdrage van de producten die voor het project gemaakt moesten worden Mijn taak samen met collega Mark was kijken of de werkers hun werk goed deden en of er voldoende materiaal was. Het was de bedoeling dat de verbouwing binnen 20 dagen afgerond zou zijn. Omdat het volgens architect Palicdon belangrijk was dat dit project op tijd afgerond zou worden, had ik een tijdschema gemaakt (bijlage 8). Ook was het de bedoeling eventuele problemen te rapporteren en discussiëren met de 41

42 Campus Planning, welke over het gebouwbeheer van UB gaat. Als er volgens de werkers materialen nodig waren, gaven ze dat door aan Mark of aan mij. Vervolgens gingen wij met een lijst van benodigde materialen naar de Material Office, waar alles officieel op papier werd gezet. Als het materialen buiten de begroting waren, was het de bedoeling eerst naar Campus Planning te gaan om daar een handtekening te krijgen en vervolgens weer terug naar de Material Office om de materialen ook daadwerkelijk mee te krijgen. Problemen die zich tijdens de bouw hebben voorgedaan De oude fitnessruimte werd afgesloten met een stalen frame deur van zo n 4x3 meter, welke bij de nieuwe situatie (collegezalen) niet meer gebruikt zou worden. Daarom hadden de werkers deze tijdelijk tegen de wand geplaatst, van de oude fitnessruimte, welke later in collegezalen verdeeld zou worden. De collegezalen worden gecreëerd door partitiewanden, welke gemaakt zijn van de eerder besproken sw-panelen. De werkers (gemiddeld zes per dag) hebben het voor elkaar gekregen om het stalen frame in een van die nieuwe lokalen te laten staan, dicht gepleisterd met beton en al en met deursparingen van 2100x950mm Een van de wanden moest dus weer gesloopt worden, wat nou niet echt bevorderlijk was voor ons tijdschema, waarop we al achter liepen. Een ander probleem waar de werkers minder aan konden doen was de brandbeveiligingsinstallatie. De sprinklerkoppen waren zo geplaatst dat deze te dicht op de nieuw te plaatsen wanden zaten, om deze in de toekomst nog effectief te laten werken. Deze werden dus 2 voet van de wand af geplaatst, wat extra tijd in beslag nam omdat de werkers niet konden starten met het betonpleisteren van de wanden : Twee van de vijf sprinklerkoppen die van de wand af verplaatst moesten worden. 42

43 3.3 Ervaringen in andere plaatsen Manila, de hoofdstad van de Filippijnen E. C. Palicdon Architects & Engineers In Manilla zijn waarschijnlijk de meest interessante gebouwen van de Filippijnen te vinden: zowel in oude Spaanse architectuur in de vestingstad Intramuros, als nieuwe, moderne architectuur in de zakenwijk Makati Bolinao, de meest westelijke plaats van het eiland Luzon Tijdens mijn bezoek aan de Filippijnen was mijn nicht Izabel ook voor haar studie Toerisme in de Filippijnen. In Bolinao, een plaatst op ongeveer 4 uur rijden van Baguio, aan de zuidkust van Luzon, was een informatiebijeenkomst over toerisme georganiseerd. Voor 2 dagen zijn we daar geweest waar ik meer van de Filippijnse cultuur heb mogen proeven. Bij aankomst zagen we onder andere de veelgebruikte pumpboats, zie figuur : Kleurrijke pumpboats aan de kust van Bolinao Nadat we een ressort hadden gevonden in de buurt van de bijeenkomstplaats voor toerisme, hebben we de markt van Bolinao bezocht. Dit is toch wel anders dan in Nederland, waar alles een stuk hygiënischer wordt aangepakt. Daarbij moet wel gezegd worden dat er op de Filippijnse markt meer echt verse producten te vinden zijn dan de gemiddelde Nederlandse markt. Zo is er onder andere krab, kreeft, garnalen en vis te koop, die dezelfde morgen nog door vissers gevangen is. Ik heb ook nog wat nieuws geleerd op de markt, namelijk waar cashewnoten vandaan komen. 43

44 3 3-25: kleine selectie van wat er op de markt te verkrijgen is in Bolinao: aal en andere soorten vis, cashew, krab en kreeft. De krab en kreeft was mijn tante te verleidelijk en deze hadden we s avonds op ons bord! Het ressort waar we verbleven lag aan het strand. Voor een meter of honderd is het laag helder water van een meter hoog, waar je onder andere vissen in kan zien zwemmen. 3-26: Ook was de sea-urchin te zien in het lage zeewater aan de kust van Bolinao. 44