HOOFDSTUK 2. Randapparatuur. 2.1 Wat verstaan we onder randapparatuur? 2.2 Invoerapparatuur Toetsenbord. Informatie

Transcriptie

1 HOOFDSTUK Wat verstaan we onder randapparatuur? De verzamelnaam voor alle onderdelen die iets met de invoer, uitvoer en opslag van gegevens te maken hebben, is randapparatuur. Soms zijn randapparaten verweven met de computer zelf, zoals het touchpad (de muis) bij een laptop. Meestal zijn het echter losse apparaten, die met een kabel of draadloos met de pc verbonden zijn. Er zijn erg veel randapparaten en er worden ook alsmaar nieuwe ontwikkeld. = alle onderdelen die iets met de invoer, uitvoer en opslag van gegevens te maken hebben. Invoer Intern geheugen (ROM, RAM) Centrale verwerkingseenheid (CVE) Uitvoer De laatste nieuwtjes en ervaringen van andere gebruikers: nl.hardware.info Extern geheugen Het schema van invoer, verwerking, uitvoer, uitgebreid met intern en extern geheugen. 2.2 Invoerapparatuur Toetsenbord Het meest gebruikte en meest vertrouwde invoerapparaat is het toetsenbord. Onder elke toets zit een knopje dat een bepaalde invoer in de computer veroorzaakt, zoals het schrijven van een letter op het scherm. Zoals voor bijna elk onderdeel van de computer geldt, zijn toetsenborden in vele soorten en maten te koop. De verschillen kunnen onder meer betrekking hebben op de taal en de vormgeving. Bepaalde fabrikanten leveren toetsenborden waarop sommige tekens op een andere plaats staan. Dit geldt vooral voor tekens # en. 77

2 QWERTY en AZERTY Er bestaan twee, onderling sterk afwijkende, toetsenbordindelingen: ffhet QWERTY-toetsenbord: is in Nederland en op de Antillen gangbaar. ffhet AZERTY-toetsenbord: wordt onder meer in België en Frankrijk gebruikt. Deze verschillen zijn historisch gegroeid. De letter-indeling van de oude mechanische typemachines zijn overgenomen op de toetsenborden van computers. Welk toetsenbord je hebt kun je zien aan de eerste zes lettertoetsen, linksboven aan het toetsenbord. Dit zal waarschijnlijk een QWERTY-toetsenbord zijn. houding staan. In het begin is zo n toetsenbord even wennen, maar oefening baart kunst en je gezondheid is natuurlijk veel waard. De pijn die ontstaat door computergebruik, en dan vooral door het herhalen van handelingen, stond vroeger bekend onder de naam RSI. Tegenwoordig spreekt men liever van CANS. In de volksmond heet dit ook wel een muisarm. RSI bestaat overigens al veel langer dan dat er computers bestaan. Oprolbaar toetsenbord en projectietoetsenbord Mobiele telefoons krijgen steeds meer mogelijkheden, maar het blijft lastig om snel gegevens in te voeren. Bedrijven spelen hierop in door toetsenborden te leveren die je gemakkelijk kunt meenemen en aansluiten. Een multimediatoetsenbord. Op de foto zie je een multimediatoetsenbord met: ffhet alfanumerieke deel met de letters, cijfers, leestekens en bijzondere tekens ffhet numerieke deel met cijfers en tekens om berekeningen uit te voeren ffhet functietoetsengedeelte met toetsen die in programma s bepaalde functies uit kunnen voeren. Welke functies dit zijn, verschilt per programma. Vaak worden de functietoetsen in combinatie met de toetsen Ctrl, Shift en/of Alt gebruikt ffhet gedeelte met de cursorbesturingstoetsen, waartoe de pijltoetsen behoren en de toetsen PageUp, PageDown, End en Home. Deze gebruik je onder meer om door een document te lopen ffmultimediaknoppen, waarmee je direct een muziekspeler of een webbrowser kunt starten. ffoprolbaar toetsenbord Dit type toetsenbord past gemakkelijk in een jaszak. Het is gemaakt van flinterdun elektrogeleidend materiaal en bevat geen bewegende delen. Via een Bluetoothverbinding kan het toetsenbord communiceren met een laptop, tablet of smartphone. ffprojectietoetsenbord Een andere mogelijkheid om de gegevensinvoer bij een mobiele telefoon te vergemakkelijken is een projectietoetsenbord, oftewel virtual keyboard. Met een klein apparaatje kun je op een glad oppervlak een volledig toetsenbord projecteren. De toetsaanslagen worden herkend dankzij een sensor in combinatie met een infraroodlaag. Ook hierbij zorgt een Bluetooth-verbinding voor de communicatie met een laptop, smartphone of tablet Muis en penmuis De eerste computer die met een muis werd geleverd, was de Lisa van computerfabrikant Apple. De gebruiker hiervan kon met die muis de computer bedienen door de gewenste commando s aan te wijzen en op de knop van de muis te drukken: te klikken. Ook de latere Macintosh van Apple werd met een muis bediend. Ergonomisch gevormd Mensen die het toetsenbord intensief gebruiken en niet de juiste zithouding hebben, kunnen last krijgen van hun spieren en pezen. Met een ergonomisch verantwoord toetsenbord krijg je minder snel last van deze klachten. Bij een ergonomische toetsenbord staan de toetsen van het lettergedeelte enigszins geknikt, waardoor je handen in een natuurlijkere Over RSI en CANS: www. beeldschermtachograaf.nl Tegenwoordig is een muis ook bij de gewone pc een onmisbaar invoerapparaat. De opkomst van de muis hangt samen met de opkomst van de grafische interface. Vrijwel alle muizen hebben twee knoppen. In de praktijk wordt de linkerknop het meest gebruikt. Als je klikt met de rechtermuisknop, roep je in veel gevallen een contextmenu op. Je krijgt dan, afhankelijk van waar je mee bezig bent, een keuzemenu met mogelijkheden die op díe plaats van pas komen. Op de meeste muizen zit ook een wieltje. Met dit scrollwieltje kun je langzaam door de tekst of webpagina schuiven. Hierdoor belast je de spieren en pezen van je hand minder

3 Mechanisch, optisch en laser Het oudste type muis is de mechanische muis. Deze werd met een kabel aan de systeemkast verbonden (hoewel er ook draadloze mechanische muizen gemaakt zijn). Als je zo n muis omkeerde, zag je een rubberen balletje dat over het bureau rolde wanneer je de muis bewoog. Hierdoor verplaatste de aanwijzer zich over het beeldscherm. Als de aanwijzer erg schokkerig reageerde, was dat meestal een teken dat de muis van binnen schoongemaakt moest worden. De optische muis is minder gevoelig voor vuil, omdat er (naast de knoppen) geen bewegende delen in zitten zoals bij de mechanische muis. In plaats daarvan meet hij met het licht van een led de verplaatsing op het bureau. Deze muizen worden dan ook gekenmerkt door het (meestal rode) licht aan de onderkant van de muis. De lasermuis is een variant op de optische muis. In plaats van een led, wordt een laser gebruikt om de beweging op het bureau te traceren. Lasermuizen zijn accurater dan de standaard optische muizen en werken op bijna elke ondergrond. De draadloze muis werkt dankzij radiotechnologie (bijvoorbeeld bluetooth), zonder dat de muis op de computer gericht hoeft te worden. Een muis die zeer ergonomisch verantwoord is, is de penmuis. Deze gebruik je op dezelfde manier als de pen waarmee je schrijft. Je beweegt hem over een speciale gevoelige plaat, de muistablet. Je pols krijgt daarmee een natuurlijkere houding dan wanneer je een gewone muis bedient. Joystick Een joystick. De joystick wordt veel gebruikt bij het spelen van spelletjes. Dit apparaat heeft het meeste weg van een versnellingspook van een auto. Je kunt een joystick van links naar rechts en van voren naar achteren bewegen. Deze bewegingen worden vertaald naar bewegingen op het scherm. Zo kun je met een joystick bijvoorbeeld vliegtuigen of auto s in een spel besturen. Een joystick bevat een aantal knoppen, bijvoorbeeld om mee te schieten Touchscreen Een touchscreen oftewel aanraakscherm is een beeldscherm dat reageert zodra je het aanraakt. De oudere touchscreens reageerden maar op één aanraking, vaak was er ook nog een speciaal pennetje voor nodig. Nu kun je allerlei bewegingen en combo s maken met je vingers. Touchscreens zijn niet meer weg te denken in bijvoorbeeld smartphones, tablets en e-readers. Ook navigatiesystemen in auto s gebruiken deze techniek. In warenhuizen of op beurzen zie je steeds meer informatiezuilen met touchscreen. Met de touchscreens is ook de zogenaamde swipebeweging gekomen. Dat is als je met een vinger over het scherm veegt. Dit wordt meestal gebruikt om te slepen of te scrollen. Een penmuis. zuilen met touchscreen in winkel. Het touchscreen vervangt het gewone beeldscherm. Hierdoor is het niet alleen een invoerapparaat, maar ook een uitvoerapparaat Trackball en joystick Trackball De trackball en joystick behoren ook tot de muisachtigen. Als je een nieuwe computer koopt, zitten de trackball en joystick er niet als standaarduitrusting bij. De trackball is als het ware een muis die op zijn rug ligt: het balletje - in een grotere uitvoering - ligt zichtbaar bovenop. Als je deze bal met je vingers beweegt, krijg je hetzelfde effect als wanneer je met de muis over de muismat schuift Tekentablet Op een tekentablet kun je met de hand tekeningen en grafieken maken, die op die manier worden ingevoerd in de computer. Voor het tekenen op het vlakke scherm gebruik je een stylus, net als bij de oude touchscreens. Het beeld verschijnt normaal gesproken op het computerscherm, niet op het tekentablet zelf. De meeste tekentablets kun je ook als muistablet met penmuis gebruiken. Een trackball

4 Een tekentablet Digitaal schoolbord Steeds minder scholen gebruiken nog het ouderwetse krijtbord of whiteboard. Ze hebben nu een interactief whiteboard, ook bekend onder de naam digibord. Het Smartboard is zo n bord. Bij zo n digitaal bord staat het scherm in verbinding met een computer en beamer. De gebruiker van het scherm kan er beelden op projecteren, maar ook aanvullende gegevens op noteren. Denk bij beelden aan onder andere: websites, software, films, geluidsfragmenten, interactieve teksten en presentaties. Er zijn drie technieken: fftouchscreen: drukgevoelig Een drukgevoelig digibord bestaat uit een kunststof toplaag, die met een vinger of een pen ingedrukt kan worden, en een harde achterlaag. De lagen zijn zo samengesteld dat het indrukken van de toplaag door de computer wordt opgevat als een commando Scanner De opkomst van het touchscreen vormt een bedreiging voor het digibord. Je ziet steeds meer touchscreens. Een scanner is een apparaat dat in staat is tekst- en grafische documenten te lezen en aan te bieden aan de computer. Zowel voor thuisgebruik als voor professioneel gebruik zijn er diverse soorten op de markt, waaronder flatbedscanners (of paginascanners) en handscanners. Lees hier meer over scanners: howstuffworks. com. ffelektromagnetisch Een elektromagnetisch bord bestaat uit twee harde kunststof lagen, waartussen een kernlaag met een gevoelig rooster ligt. Je kunt het bord bedienen met een speciale pen, die contact maakt met het gevoelige rooster. Dit contact registreert de computer als een commando. ffinfrarood, ultrasoon en laser Bij de borden die gebaseerd zijn op infrarood, ultrasoon, laser of een combinatie daarvan, wordt de positie van de pen doorgegeven aan de computer. Er is dus geen sprake van drukgevoeligheid of elektromagnetisch contact. Dit betekent dat je bij dit type digibord ook een witte muur of een gewoon whiteboard kunt gebruiken. Naast scholen gebruiken ook veel (grote) bedrijven een digibord, bijvoorbeeld in hun vergaderruimten. Je kunt de inhoud van het scherm opslaan, zodat je een volgende keer verder kunt gaan waar je gebleven was. Flatbedscanners Op de glasplaat van een flatbedscanner of paginascanner kun je een pagina met een afbeelding en/of tekst leggen, die vervolgens door het apparaat gedigitaliseerd wordt. Bij teksten is - anders dan bij afbeeldingen - de volgende stap dat de afzonderlijke letters herkend worden. Dit gebeurt door speciale software, die uitgerust is met een functie voor OCR. De tekst die hiervan het resultaat is, kan net zo bewerkt worden als de tekst die via het toetsenbord ingevoerd is. Postsorteercentra en banken gebruiken ook software om handgeschreven teksten te herkennen. Vaak gaat het hier om losse cijfers en letters, bijvoorbeeld van een postcode of een bankrekeningnummer. Een handgeschreven alinea is voor deze software iets moeilijker te ontcijferen, maar ook hier vinden grote ontwikkelingen en verbeteringen plaats. Het bord wordt met speciale software geactiveerd en aangestuurd zodra je de computer opstart

5 Overigens werkt de software lang niet altijd foutloos. Zo wordt de combinatie rn vaak aangezien voor een m en kunnen een 1 en een l door elkaar gehaald worden. Digitale camera s zijn er in allerlei vormen. Naast de vertrouwde fotocamera gebruiken de meesten de camera van hun smartphone, wordt in auto s de dashcam en bij sporten de GoPro gebruikt en tijdens de les gebruik je je camera pen. Je bewerkt de digitale foto met een fotobewerkingsprogramma. Een flatbedscanner. Handscanners Een handscanner. Handscanners kom je veel tegen in winkels. Daar worden ze gebruikt om de streepjescode (barcode) van artikelen te lezen. De streepjescode wordt meestal door de fabrikant op de verpakking aangebracht. Dergelijke codes vergemakkelijken onder meer het voorraadbeheer, het bestellen en het afrekenen bij de kassa. Dit soort scanners zit ook ingebouwd naast de lopende band van de kassa in bijvoorbeeld de supermarkt. De leespen is ook een handscanner. Deze kan ook bijvoorbeeld voor voorraadbeheer in een winkel gebruikt worden. Je hebt vast wel eens een supermarktmedewerker met een leespen over de barcodes op de schappen zien bewegen. Bestandsformaten Resolutie Wanneer je de foto wilt opslaan, kies je uit een aantal gangbare bestandsformaten, zoals: ffgif ffjpg ffpng fftif. De meeste camera s leveren een bestand af in jpg-formaat, de betere bieden tif. Tif is een niet gecomprimeerd bestand, waardoor de kwaliteit groter is. Daar tegenover staat dat tif-bestanden beter zijn dan gecomprimeerde bestanden. In de volgende module, hoofdstuk 1.9.3, wordt hier dieper op ingegaan. Welke kwaliteit de camera aflevert, is afhankelijk van de kwaliteit van de lens en het aantal megapixels dat de sensor aankan. Hiermee wordt de resolutie van de afbeeldingen bepaald. QR-code Wat ook gebruikt wordt om gegevens te scannen, is de QRcode. QR staat voor Quick Response ( snelle reactie ). Als je de code met je smartphone scant, krijg je de informatie die via de code opgeslagen is. Bijvoorbeeld een visitekaartje, informatie over een concert of de vertrektijden van een trein Webcam De webcam is een videoapparaat voor de pc. Deze zit vaak ingebouwd in je laptop of in de monitor van je pc. Heb je een externe webcam, dan sluit je die aan op je pc. Je ziet de opgenomen beelden direct op je scherm. Als je wilt, kun je anderen over het internet ook naar jouw webcambeelden laten kijken Digitale camera Wanneer je met een gewone camera een foto maakt, wordt het beeld in de camera geprojecteerd en op een lichtgevoelige film opgeslagen. Bij een digitale camera wordt het beeld in de camera geprojecteerd, met een sensor afgetast en opgeslagen op een geheugenkaartje. Je hoeft de digitale foto dan ook niet eerst te scannen. Je kunt de foto direct vanaf het geheugenkaartje in een document opnemen, op een website plaatsen, per verzenden of afdrukken. De webcam wordt vooral gebruikt om live-beelden over te brengen. Op die manier kun je meekijken bij allerlei gebeurtenissen. Voorbeelden Je kunt met een webcam live-beelden overbrengen. Zo wordt de webcam in de zakenwereld gebruikt om online te vergaderen. Dat bespaart reistijd (en fileleed). En een bruidspaar kan zijn bruiloft live aan zijn familieleden laten zien die aan de andere kant van de wereld wonen en daarom niet aanwezig kunnen zijn. En als je langdurig ziek thuis zit, kun je vragen of er een webcam in de klas gezet wordt, zodat je toch de lessen kunt volgen. Ook kun je via de webcam zien of er sneeuw ligt in je favoriete skigebied

6 Microfoon Sensoren VoIP Je kunt een microfoon voor verschillende invoerdoeleinden gebruiken. Bijvoorbeeld voor internettelefonie en spraakherkenning. Je gebruikt een microfoon of headset als je via internet belt. Bellen via internet noem je VoIP. Vooral bij internationale gesprekken is VoIP veel voordeliger dan traditioneel bellen. Naast een microfoon heb je speciale software (bijvoorbeeld die van Skype) nodig. En als beide gesprekspartners een webcam hebben, kunnen zij elkaar zien. Dat noem je beeldtelefonie. Ook in een bewegingsmelder zit een sensor. Computers worden in toenemende mate gebruikt om processen te sturen. Dat kan in een fabriek zijn. Denk aan de lopende band of robotarmen. Maar ook de toegang tot een parkeergarage en de regeling van verkeerslichten zijn processen waarbij een computer gebruikt wordt. Om een proces te kunnen sturen moet de computer gegevens krijgen. Daarvoor worden sensoren gebruikt. Een sensor is een soort elektronisch zintuig: door middel van een sensor neemt de computer waar wat er in zijn omgeving gebeurt. fvoorbeeld: parkeergarage Bij een parkeergarage zie je vaak sensoren in de vorm van een elektrische kabellus in het wegdek. Op het moment dat er een auto overheen rijdt, zendt de sensor een signaal naar de computer. Het signaal wordt door de computer verwerkt en leidt tot een actie, bijvoorbeeld het openen van een slagboom. fvoorbeeld: matrixborden Een ander voorbeeld zijn de matrixborden boven de snelwegen. Door sensoren in het wegdek wordt gemeten wat de rijsnelheid is, in combinatie met de verkeersintensiteit. Zodra de snelheid onder een bepaalde grens komt, springen de matrixborden automatisch aan. Overigens wordt ook de rijrichting gemeten: zo kan men een spookrijder signaleren. Bellen via internet. Spraakherkenning Ook voor spraakherkenning heb je een microfoon als invoerapparaat nodig. Er wordt steeds meer software voor spraakherkenning ontwikkeld vanwege de toenemende lichamelijke klachten door computergebruik. Met deze software kun je bijvoorbeeld een Word-document maken door de tekst langzaam in de microfoon te spreken en je computer daarbij speciale commando s te geven. Spraakherkenning wordt ook gebruikt om tijdens het autorijden commando s aan bijvoorbeeld de autoradio te geven of om tijdens het motorrijden met een paar woorden iemand uit het adresboek van je smartphone te bellen of de telefoon aan te nemen. Spraakherkenning door de computer is wel ingewikkeld. Je moet de computer laten wennen aan je stem en uitspraak, en je moet in een stille omgeving werken. Het computerlokaal op school bijvoorbeeld is niet geschikt. fvoorbeeld: parkeersensoren Moderne auto s worden steeds vaker uitgerust met parkeersensoren. Deze geven een signaal af als een auto bij het inparkeren te dicht bij andere voorwerpen komt Card reader Een plastic card bevat gegevens die machinaal leesbaar zijn. Deze zijn vastgelegd in de magneetstrip of de chip die op of in de kaart zit. Ze dienen onder meer voor identificatie. Een kaartlezer oftewel card reader is het eigenlijke invoerapparaat. Dit zorgt ervoor dat met de gegevens van de kaart een actie uitgevoerd kan worden. ffmagneetkaart Een kaart met een magneetstrip wordt een magneetkaart genoemd. f f IC-kaart Een kaart met een chip heet een IC-kaart. De gegevens in sommige chips kunnen gewijzigd worden. Als je bijvoorbeeld je OV-chipkaart oplaadt, wordt het nieuwe tegoed vastgelegd in de chip. Kaarten met dit soort mogelijkheden worden ook wel smart cards genoemd. Op andere kaarten is de chip read only, wat betekent dat de gegevens alleen gelezen, en niet veranderd, kunnen worden

7 Card readers zijn vaak onderdeel van een terminal. Telefooncellen, kassa s, pinautomaten en identificatieapparatuur zijn voorbeelden van terminals. De eigenlijke transactie wordt afgehandeld door een centraal computersysteem waarop de terminal is aangesloten Andere invoerapparatuur Veyboard Je kunt nog veel meer soorten invoerapparatuur op de computer aansluiten. Deze apparatuur is vaak voor speciale doeleinden bestemd. Voorbeelden hiervan zijn de keyboard voor muzikale toepassingen, en de Veyboard. Een Veyboard is een toetsenbord voor taalprofessionals die veel en snel willen of moeten typen. Het zorgt voor minder typefouten en je hebt minder kans op RSI als je een Veyboard gebruikt omdat het combinaties van toetsaanslagen gebruikt om complete lettergrepen in één keer in te voeren. Notulisten bijvoorbeeld gebruiken de Veyboard. Of de ondertitelaars van live tv-programma s. Resolutie Afmetingen Het beeld van een monitor is opgebouwd uit puntjes, de zogenoemde pixels. Het aantal pixels geeft de resolutie aan: hoe hoger de resolutie (dus hoe meer puntjes), hoe scherper het beeld. De meest gangbare resoluties zijn: ff1024 x 768 ff1280 x 1024 ff1440 x 900 (breedbeeld) ff1920 x 1080 (Full HD) ff4096 x 2160 (4K). Dit betekent dat er horizontaal 1024, 1280, 1440, 1920 of 4096 puntjes op het scherm staan en verticaal 768, 1024, 900, 1080 of De grootte van een monitor wordt aangegeven in inches, aangeduid met het teken ". Daarbij wordt de beelddiagonaal gemeten: bijvoorbeeld van linksonder naar rechtsboven. Gangbaar zijn schermen van 19" en groter. Ter vergelijking: voor smartphones is 4" tot 5" normaal. TFT of LCD Pc s zijn over het algemeen voorzien van een plat TFT-scherm. TFT is een vorm van LCD. Hieronder bespreken we beide technieken. Links een keyboard en rechts een Veyboard. 2.3 Uitvoerapparatuur Beeldscherm Er zijn verschillende beeldschermtypen. De verschillen worden bepaald door: ffde resolutie: het aantal pixels horizontaal en verticaal; ffde afmetingen: de beelddiagonaal in inches; ffde weergavetechniek: TFT of LCD. fflcd: Liquid Crystal Display LCD-schermen zien we vaak bij notebooks. Deze techniek van vloeibare kristallen wordt al langer toegepast bij digitale horloges en rekenmachines. De werking is, kort gezegd, gebaseerd op het effect dat de kristallen de polarisatierichting van licht kunnen omdraaien als er een elektrische spanning op wordt gezet. Het voordeel van deze schermen is dat ze weinig stroom verbruiken en dat ze dun en vlak zijn. Vandaar dat ze zo populair zijn bij draagbare computers. Een nadeel is dat de leesbaarheid sterk afhankelijk is van de lichtinval. fftft: Thin Film Transistor Een verbeterde uitvoering van het LCD-scherm is het TFT-scherm, dat helderder is en vanuit vrijwel elke hoek goed kan worden bekeken. Om aan te geven waarom dit het geval is, vertellen we iets meer over de techniek achter TFT. Een kleurenpixel bestaat uit drie subpixels: een rode, groene en blauwe (RGB). In elke pixel zitten drie transistors, die regelen hoeveel licht de cel kan passeren. Transistors reageren erg snel op spanningswisselingen, zodat het scherm snel genoeg kan reageren om video af te beelden. Alle transistors bevinden zich op een dunne film, samen met de kleuren; vandaar de naam TFT. Als je een scherm hebt met beeldpunten, dan zijn er drie keer zoveel schakelingen nodig. Dit maakt een TFT-kleurenscherm vrij duur. Iedere pixel 88 89

8 genereert zijn eigen licht. Het witte licht van achteren (backlit) is afkomstig van een fosforescerende laag. Het scherm is daardoor van alle kanten goed te bekijken. Ook notebooks worden steeds vaker met een TFT-scherm uitgerust. Bij een TFT-scherm ligt het aantal pixels per scherm vast en daardoor ook de optimale resolutie. Voor 19-inch schermen is dat bijna altijd 1280 x Breedbeeldschermen hebben meestal een hogere aanbevolen resolutie: 1440 x 900. ontstaat een schokgolfje in het bijbehorende inktkanaal, met als resultaat dat een of meer inktdruppels uit het kanaal worden geschoten. ffthermische inkjet De inktkanalen van de thermische inkjet hebben een klein verwarmingselement. Als je hier een elektrische puls op zet, ontstaat er een dampbelletje in de inkt, dat na beëindiging van de puls weer in elkaar zakt. Hierdoor wordt in de inkt een schokgolfje opgewekt en wordt de inktdruppel losgelaten. Voor gamers is de responstijd van het scherm erg belangrijk. Maar omdat over de definitie hiervan geen eenduidigheid bestaat, is het moeilijk om een ideaal TFT-scherm uit te kiezen. Een TFT-scherm. De hier en daar ook nog in gebruik zijnde CRT-monitor vind je bij het onderdeel Museum. Een nadeel van deze schermen is dat er nogal eens sprake is van dode pixels, die te zien zijn als witte of zwarte puntjes Printer Inkjetprinter In de begintijd van de computer dacht men dat er steeds minder papier gebruikt zou gaan worden. Dit bleek niet het geval te zijn, met dank aan de printer. Het leest nu eenmaal lekkerder van papier dan van een scherm. Toch zie je dat mensen bewuster omgaan met printen dan vroeger. Bijvoorbeeld door onderdaan een mail te schrijven: denk aan het milieu voordat je deze mail uitprint. Printers zijn er in soorten en maten. We behandelen achtereenvolgens de inkjetprinter en de laserprinter. Inkjetprinters worden thuis gebruikt en in kantoorsituaties waar maar weinig mensen de printer gebruiken. Inkjetprinters zijn snel en de afdrukken zijn van een goede kwaliteit. Bovendien zijn deze printers vrij stil en niet al te duur in gebruik. In de printkop van de inkjetprinter zit een inktpatroon en van daaruit wordt inkt op het papier gespoten. De puntjes die daardoor op het papier komen, lopen enigszins uit. Hierdoor kun je geen puntjes meer onderscheiden, ook niet als je de afdruk uitvergroot. Afdrukken zien er dus vloeiend uit. Het is wel van belang dat je de inkt laat drogen voordat je de afdruk uit de printer haalt. Er zijn twee technieken om de inkt op het papier te laten komen: ffpiëzo-inkjet Piëzo-inkjetprinters hebben achter ieder kanaal van de printkop een piëzo-elektrisch element, vergelijkbaar met een vonkontsteker op een gasfornuis. Op dit element wordt een elektrische puls gezet, waardoor het van vorm verandert. Hierdoor Schematische voorstelling van de thermische inkjettechniek. Je hebt zwartwit- en kleureninkjetprinters, hoewel zwartwit printers niet zoveel meer voorkomen. De kleurenprinters hebben twee of meer patronen: ffeen voor de zwarte inkt; ffeen combinatiepatroon met rode, gele en blauwe inkt (of aparte patronen voor elke kleur). De printer mengt de inkten en produceert op die manier de juiste printkleur. De afdrukkwaliteit van een printer wordt wel aangegeven met de eenheid dpi. Een goede kwaliteit is 600 dpi, maar je krijgt een nog veel scherpere afdruk met 1200 of zelfs 4800 dpi. Veel mensen kiezen tegenwoordig voor een all-in-one printer. Met zo n printer kun je niet alleen afdrukken maken, maar ook scannen en kopiëren. f f Fotoprinter Een aparte categorie onder de inkjetprinters is de fotoprinter. Een speciale fotoprinter is makkelijk te vervoeren, waardoor je bijvoorbeeld op een feest meteen de gemaakte digitale foto s kunt afdrukken. Je hebt geen pc nodig; de digitale camera kan gemakkelijk worden aangesloten; het beeld is te zien op het LCD-display van de printer en printopdrachten kunnen worden ingelezen vanaf geheugenkaarten of USBsticks

9 De meeste fotoprinters hebben een voorziening voor draadloze communicatie, zoals IrDA (infrarood) of Bluetooth. De invoerlade is geschikt voor speciaal fotopapier, waarbij je zonder witranden kunt afdrukken. Verder beschikken bepaalde typen ook over een USB-poort, zodat de foto s meteen op een USB stick gezet kunnen worden Andere uitvoerapparatuur De meest gebruikte uitvoerapparaten zijn het beeldscherm en de printer. Maar de gegevens die je verwerkt hebt, kun je op nog veel meer manieren zichtbaar, hoorbaar of voelbaar laten maken. We bespreken: Laserprinter Meer over de werking van een laserprinter: computer.howstuffworks. com/laser-printer.htm Laserprinters leveren afdrukken van hoge kwaliteit en zijn zeer snel. Ze zijn heel geschikt voor het verwerken van grote aantallen printopdrachten. Een laserprinter werkt heel anders dan een inkjetprinter. Een laserprinter bouwt namelijk eerst een hele pagina in z n geheugen op en drukt die daarna pas af. Daardoor duurt het wel eens wat langer als er veel tabellen of plaatjes afgedrukt moeten worden. Zoals je in de figuur ziet, werken laserprinters niet met inkt, maar met toner. Door handig gebruik te maken van statische elektriciteit zorgt de laserprinter ervoor dat de toner op de juiste plaats op het papier vastgelegd wordt. Omdat de laserprinter geen inkt gebruikt, hoef je de inkt niet te laten drogen voordat je de afdruk uit de printer haalt. Wel zul je merken dat het papier warm is. Dit komt doordat het papier tijdens het afdrukproces tussen twee rollen doorgevoerd wordt. Daarvan is er één erg heet, om de toner op het papier vast te zetten. Plotter ffde plotter ffe-paper ffspeakers ffeen brailleregel ffeen beamer ffeen productierobot. Een plotter is bedoeld voor het realiseren van grafische uitvoer. In plaats van puntjes op papier te zetten, zoals de printer doet, trekt de plotter lijnen met een pen. Hierdoor kan een plotter veel preciezere afbeeldingen produceren, zeker als het gaat om schema s. Plotters worden dan ook voornamelijk gebruikt door (industrieel) ontwerpers en door architecten voor hun bouwtekeningen. De hier en daar ook nog in gebruik zijnde matrixprinter vind je bij het onderdeel Museum. Vooral oudere laserprinters kunnen irriterend werken op je slijmvliezen en ogen, omdat ze ozon produceren. De nieuwere typen zetten ozon met een intern ozonfilter om in zuurstof. Bij oudere typen kan een extern filter worden geplaatst. Of het nu om een oude of een nieuwe printer gaat, ventileren blijft altijd belangrijk voor ruimten waar geprint wordt. Over laserprinters en de gezondheid: nl/artikel/nieuws/ infrastructuur/ / /ophefgezondheidsrisicolaserprinters-isoverdreven.html E-paper Elektronisch boek (e-book reader). E-paper oftewel elektronisch papier is een dunne kunststof folie waarop met behulp van digitale inkt tekst kan verschijnen. E-paper vormt op die manier de basis van elektronische boeken en kranten. De technologie van digitale inkt is gebaseerd op piepkleine elektrisch geladen bolletjes in een kunststof matrix. Elk bolletje bevat een vloeistof met zwarte en witte deeltjes. Deze worden aangestuurd door elektrische velden. Afhankelijk van de schakeltoestand verplaatsen óf de witte óf de zwarte bolletjes zich naar de oppervlakte. Momenteel kan er op elektronisch papier dus nog geen kleur weergegeven worden. Het verschil met een LCD-scherm is dat er bij e-paper geen verlichting nodig is. Dat maakt het energiezuiniger. De kwaliteit van deze speakers is meestal niet erg hoog. Als je vaak muziek of films afspeelt, stel je waarschijnlijk hogere eisen aan de uitvoerkwaliteit. In zo n geval kun je De werking van een laserprinter. losse speakers op je computer aansluiten Speakers Veel moderne computerschermen hebben ingebouwde speakertjes waarmee geluid geproduceerd kan worden, bijvoorbeeld bij het spelen van spelletjes, het surfen op het internet, of simpelweg om nog duidelijker op een foutmelding gewezen te worden.

10 Brailleregel Een brailleregel. Beamer Productierobots De brailleregel of leesregel is een apparaat dat voor blinde mensen de monitor vervangt. De brailleregel wordt onder het toetsenbord van de computer geplaatst en op de computer aangesloten. In het apparaat zit een soort strip die zo n tachtig braillecellen bevat. Iedere cel bestaat uit zes of acht puntjes. De selectie en combinatie van die puntjes kan door de gebruiker afgetast worden: cel voor cel, letter voor letter. Een schermleesprogramma (screenreader) stuurt de brailleregel aan, waardoor de regel waar de cursor staat, op de brailleregel wordt weergegeven. Met een brailleregel kan niet alles getoond worden. Bijzondere tekens, zoals smileys en bullets bij opsommingen worden niet weergegeven. Veel presentaties of cursussen worden gegeven met een beamer om te presenteren. Dit apparaat kan een schermbeeld van een (laptop)computer op een projectiescherm projecteren. De beamer lijkt verdrongen te worden door het gebruik van schermen. Bij het lossen van schepen in de Rotterdamse haven is alles geautomatiseerd; menselijke kracht komt hier niet meer aan te pas. De kranen waarmee de containers van de schepen worden gehaald, worden bestuurd door computers. Hetzelfde geldt voor de onbemande voertuigen die heen en weer rijden tussen de schepen. In de haven werken de loskranen volledig automatisch. De site van de Rotterdamse haven: Extern geheugen Gegevensdragers Met de term extern geheugen worden zogenoemde gegevensdragers bedoeld: media waarop je gegevens kunt vastleggen. Om voor een bepaalde taak de juiste gegevensdrager te kiezen moet je twee zaken in het oog houden: ffde opslagcapaciteit De opslagcapaciteit geeft aan hoeveel gegevens op een gegevensdrager bewaard kunnen worden. De opslagcapaciteit wordt gemeten in bytes en daarbij gaat het al snel om duizenden, miljoenen of miljarden bytes. In dat geval spreken we over: ykilobytes/kibibytes ymegabytes/mebibytes ygigabytes/gibibytes yterabytes/tebibytes. ffde snelheid De snelheid van een gegevensdrager is belangrijk als je gegevens inleest of wegschrijft. Het gaat er dus om hoeveel tijd het kost om data te vinden en te transporteren. De gemiddelde tijd die nodig is om naar de juiste positie op de schijf te gaan, wordt de zoektijd (seek time) genoemd. De snelheid waarmee de gegevens naar de processor worden doorgestuurd, wordt de doorvoersnelheid of overdrachtssnelheid genoemd. Gegevens kunnen op diverse manieren worden vastgelegd. We onderscheiden de volgende vormen: ffvastlegging door middel van magnetisme (magnetische gegevensdragers); ffvastlegging door mechanische beschadiging (optische gegevensdragers); ffvastlegging door elektrische lading (flashgeheugen) Magnetische gegevensdragers Ook productierobots, voor bijvoorbeeld het lassen of spuiten van auto s, zou je kunnen beschouwen als een vorm van uitvoerapparatuur. De activiteiten van de robot worden door de computer bepaald. Magnetische gegevensdragers zijn opslag apparaten die gebruik maken van magnetisch materiaal. Deze techniek bestaat al een tijdje en kwam vroeger bijvoorbeeld voor in diskettes en tapes. De gewone harde schijf gebruikt deze techniek ook. Wat vroeger science fiction was, wordt steeds normaler. Robots zijn er al in het dagelijks leven, bijvoorbeeld in de auto. Waar slimme auto s nu nog voornamelijk de bestuurder ondersteunen, bijvoorbeeld door bij te sturen of te remmen, Harde schijf is het de verwachting dat in de nabije toekomst de besturing volledig automatisch wordt gedaan. Alle grote autofabrikanten Elke pc is uitgerust met een harde schijf om gegevens zijn hard aan het ontwikkelen om de zelfrijdende auto s op de op op te slaan. Ook het besturingssysteem staat erop. markt te brengen. Straks kun je dus rustig een boekje lezen of je tablet bekijken tijdens het rijden, handig toch? Volledig automatische besturing Meer over de werking van een laserprinter: computer.howstuffworks. com/laser-printer.htm

11 De harde schijf bestaat uit een aantal magneetschijven die boven elkaar liggen in een afgesloten behuizing. Elke schijf wordt een platter genoemd en is ingedeeld in sporen en sectoren. Dit is gebeurd tijdens het formatteren van de schijf. fformatteren Dit formatteren wordt meestal door de leverancier van de computer gedaan. In onderstaande figuur zijn de sporen en sectoren op een schijf aangegeven. Wat je in deze figuur ook ziet, is een cilinder. Een cilinder is een boven elkaar gelegen spoor van alle schijfkanten gezamenlijk. Een cilinder beperkt zich dus niet tot één schijf, maar loopt als het ware verticaal door alle platters heen. In plaats van harde schijf kom je ook vaak de term harddisk tegen. Daarnaast hebben sommigen het liever over de vaste schijf. Elke nieuwe schijf moet geformatteerd worden. Daarbij worden de sporen en sectoren aangebracht. Aan de hand hiervan kunnen gegevens teruggevonden worden op een schijf. Deze methode is te vergelijken met de indeling van een plattegrond in letters (horizontaal) en cijfers (verticaal). Als je leest dat de Reigerlaan te vinden is bij B7, weet je precies waar je op de kaart moet kijken. flees/schrijfkoppen Elke platter kan aan twee zijden beschreven worden door zijn eigen lees/schrijfkop. Die koppen zweven vlak boven het oppervlak van de schijven; de afstand wordt uitgedrukt in micrometers. Raakt de kop een schijf, dan heb je te maken met een harde-schijfcrash! Wanneer er iets van een harde schijf moet worden gelezen, of iets moet worden opgeslagen, bewegen de lees/schrijfkoppen heel snel naar de juiste sporen en sectoren om gegevens in te lezen, of naar vrije sporen en sectoren om gegevens weg te schrijven. Welke sporen en sectoren zijn ingenomen door welke gegevens, houdt het systeem bij in: Tape Van de gegevensdragers die we hier bespreken, is de tape de oudste. De tape lijkt op een cassettebandje en werkt eigenlijk op een soortgelijke manier. Tapes worden nog altijd gebruikt om back-ups van grote hoeveelheden gegevens te maken. In die functie komen ze bijvoorbeeld bij mainframes en netwerkservers vaak voor. Je kunt op een tape maximaal circa 600 MB aan data opslaan. Vaak worden ze daarom gebruikt in combinatie met een soort robots die automatisch tapes verwisselen en wegzetten. Een nadeel van tapes is dat bestanden niet snel zijn terug te vinden. Dit komt door de lineaire structuur. Een tape is - in tegenstelling tot een schijf - niet direct te adresseren. Dit maakt een tape dan ook uitsluitend geschikt voor het maken van back-ups Optische gegevensdragers Op howstuffworks.com vind je een Cd s, dvd s en blu-ray s zijn optische video over optische media. gegevensdragers, waarbij een krachtige laserstraal putjes in een moederschijf brandt. Hier is dus sprake van een mechanische beschadiging en niet van magnetisme. De achterliggende techniek is dan ook niet te vergelijken met die van de harde schijf. Het uitlezen van een cd-, dvd- en blu-raydisk gebeurt met een veel zwakkere laserstraal. Die laserstraal tast het schijfje af en door de manier waarop de straal teruggekaatst wordt, kan de speler bepalen wat er op de schijf staat. We onderscheiden twee soorten disks: ffrecordable Op de cd-r, dvd-r of BD-R, met de r van recordable, kun je maar één keer gegevens opslaan. Als je een recordable eenmaal gebrand hebt, kun je deze niet meer overschrijven. Met een programma geef je aan welke bestanden je naar de disk wilt schrijven. Het apparaat dat hiervoor zorgt, wordt een brander genoemd. Een brander ziet eruit als een cd-romspeler en kan ook disks lezen. Het schrijfproces verloopt tamelijk traag, zeker als je het vergelijkt met opslag op een harde schijf. ffeen File Allocation Table (FAT) ffeen Master File Table (MFT). Harde schijven zijn er in diverse soorten en maten, maar over het algemeen hebben ze van alle gegevensdragers in de computer de grootste opslagcapaciteit: honderden gigabytes. Overigens komen we harde schijven niet alleen in computers tegen; ook de dvd/ hdd-recorder werkt - behalve met een dvd-station - met een harde schijf om grote hoeveelheden gegevens op te slaan. Dvd ffrewritable De cd-rw, dvd-rw of BD-RE, met rw van rewritable en RE van Recordable Erasable, kun je meerdere malen beschrijven. Rewritables zijn over het algemeen duurder dan recordables. Met beide typen kun je goed een back-up maken. De huidige branders kunnen zowel recordables als rewritables schrijven. Over de dvd: members.ziggo.nl/ mhaitoute/watis/index.html en over soorten dvd s: computer. howstuffworks.com/question474.htm De dvd is te beschouwen als de opvolger van de cd-rom. Qua uiterlijk en qua snelheid zijn de cd en de dvd aan elkaar gelijk, maar de dvd heeft een aanzienlijk grotere opslagcapaciteit. Op een dvd kun je 4,7 GB aan gegevens kwijt. Technisch is het mogelijk om een dvd aan beide zijden te beschrijven, waardoor de opslagcapaciteit verdubbelt. Daarnaast kan elke zijde twee lagen bevatten, waarmee de maximale opslagcapaciteit (in theorie) op 17 GB komt

12 De technologie van de dvd-speler en de dvd-recorder is vergelijkbaar met die van de cd-speler en -recorder. Maar doordat er gebruik wordt gemaakt van een laser met een kortere golflengte en een sterker lensje, kunnen kleinere details geschreven en gelezen worden. Daardoor kun je op een dvd veel meer gegevens opslaan. Oorspronkelijk stond de afkorting dvd voor digital video disk. Maar men realiseerde zich al snel dat de dvd op meerdere gebieden in te zetten was dan alleen voor films en daarom is de betekenis omgezet in digital versatile disk. fstandaarden De dvd kent verschillende standaarden, namelijk dvd- (dvd-min), dvd+ (dvd-plus) en dvd-ram Flashgeheugens Een SD-kaart is een vorm van flashgeheugen. Toepassingen Flashgeheugen is herschrijfbaar geheugen op basis van een techniek die gebruik maakt van het al dan niet aanwezig zijn van een elektrische lading. Het draait hierbij om een oxidelaagje tussen twee transistors, waarin wel of niet een elektrische lading zit. Flashgeheugen kan de lading in de oxidelaag, en dus de informatie, zonder stroombron vasthouden. Dit in tegenstelling tot gewoon computergeheugen, dat zijn inhoud verliest als de stroom uitvalt. ffdvd en dvd+ Deze schijfjes kun je op een groot aantal dvd-spelers lezen. De schijven zelf zijn niet compatible, maar gelukkig zijn de meeste spelers/writers zo gebouwd dat beide systemen afgespeeld en beschreven kunnen worden. Van beide typen bestaat een recordable en een rewritable variant. ffdvd-ram De dvd-ram is voor professionele dataopslag. Je kunt dvd-ram-schijfjes niet in een gewone dvd-speler afspelen. Over de werking van een cd-brander: computer.howstuffworks. com/cd-burner.htm Flashgeheugen is op kaarten van uiteenlopende grootte gemonteerd. Het wordt onder andere gebruikt: ffin foto- en filmcamera s ffin MP3-spelers ffin USB-sticks ffals harddisk in minilaptops Solid State Drive De SSD, ofwel Solid State Drive, is een jonger broertje van de harde schijf. Blu-ray Nieuwe ontwikkelingen zijn niet uitgebleven en daarmee is de blu-raydisk op de markt gekomen. Een blu-raydisk kan uit meerdere lagen voor data bestaan. Dat, in combinatie met de nóg preciezere blauwe laser van de blu-rayspeler, maakt dat een blu-raydisk maar liefst 50 gigabyte aan gegevens kan bevatten. Daarom is de blu-raydisk bijvoorbeeld uitermate geschikt voor de stijgende vraag naar kwaliteit voor films en games. De voordelen van blu-ray liggen op de volgende terreinen: ffcapaciteit Op een blu-ray-disk kan 25 GB (enkellaags) of 50 GB (dubbellaags) worden opgeslagen. ffbeeld- en geluidskwaliteit Een blu-ray-disk geeft het beeld weer in een volledige high-definition-resolutie en het geluid in de best mogelijke audioweergave. ffinteractiviteit Met de software die op Java gebaseerd is, is bij bijvoorbeeld games een grote mate van interactiviteit mogelijk. De data worden opgeslagen met een flashgeheugen of RAM. De SSD heeft dus geen bewegende onderdelen, zoals de harde schijf die heeft. Je zou de SSD kunnen zien als een uitvergrote USBstick. De SSD heeft een paar voordelen vergeleken met de harde schijf: ffsneller; hogere lees- en schrijfsnelheden ffminder kwetsbaar (vanwege het ontbreken van bewegende onderdelen) ffstiller ffkleiner en lichter (wat vooral voor notebooks een handige uitkomst is) ffzuiniger in het verbruik van elektriciteit. Maar de SSD heeft ook een paar nadelen vergeleken met de harde schijf: ffduurder fflagere opslagcapaciteit (hoewel de ontwikkelingen erg snel gaan) ffals de SSD uitstaat, blijft deze stroom gebruiken ffgeheugencapaciteit van de drive vermindert na veel lezen en schrijven

13 2.5 Museum Uitvoerapparatuur CRT-monitor Bij oudere pc s kom je als uitvoerapparatuur een enkele keer nog een CRT-monitor en een matrixprinter tegen. De CRT-monitor is een enorm bakbeest dat vanwege zijn diepte behoorlijk veel plaats inneemt. In de monitor zit een glazen beeldbuis, waarvan de binnenkant met een laagje fosfor is bedekt. Hier worden elektronen op afgeschoten. Het elektronenkanon dat daarvoor zorgt, loopt puntje voor puntje het hele scherm langs. Helaas dooft het fosfor direct weer uit. Een puntje dat door een elektron geraakt wordt krijgt even de juiste kleur en wordt direct weer donker. Het beeld moet dus, zelfs als er niets verandert, steeds opnieuw getekend worden. Als dat snel gebeurt - met andere woorden als de vernieuwingsfrequentie hoog is - merk je daar niets van. Gebeurt het te langzaam, dan zie je, vooral vanuit je ooghoeken, het beeld flikkeren. Je wordt dan sneller moe en je kunt hoofdpijn krijgen. Matrixprinter fvernieuwingsfrequentie Een beeld van een CRT-monitor wordt dus steeds opnieuw opgebouwd, of er nu wel of niet iets aan dat beeld verandert. Hoe sneller dit opbouwen gebeurt, hoe rustiger het beeld is. We spreken in dit verband van de vernieuwingsfrequentie van het beeldscherm; deze wordt uitgedrukt in Hertz. Het aantal Hertz geeft aan hoe vaak het beeld per seconde ververst wordt. Hoe hoger deze waarde, hoe beter het resultaat. Hoewel matrixprinters thuis niet veel meer worden gebruikt, tref je ze nog wel aan in bijvoorbeeld magazijnen en bij kassa s. Ook kiest men nog wel voor een matrixprinter in situaties waarin op papier met doorslag moet worden geprint. De werking van een matrixprinter komt in het kort hierop neer. In de printkop van een matrixprinter zitten kleine pinnetjes, meestal negen, achttien of vierentwintig stuks. Deze pinnetjes kunnen uit de kop worden geschoven en drukken dan tegen een inktlint, waardoor op het papier een puntje verschijnt. Zo wordt de tekst of afbeelding regel voor regel afgedrukt. De kwaliteit van de afdrukken hangt af van het aantal pinnetjes. Sommige matrixprinters kunnen alleen met kettingpapier werken. Dat is papier met aan de zijkanten een reeks gaatjes. Op de printer zitten twee wieltjes met pinnetjes die in deze gaatjes vallen. Andere matrixprinters beschikken over rollen die hetzelfde werken als bij een typemachine. Hier kunnen ook losse vellen papier in. Matrixprinters zijn erg goedkoop in het gebruik; een A4 tje kost meestal niet meer dan een halve cent. Alleen moet het inktlint na een tijdje worden vervangen. Matrixprinters zijn geen stille printers. In een kantoorsituatie was een geluiddempende kap over het apparaat vaak verplicht Extern geheugen Verouderd extern geheugen zijn de magnetische gegevensdragers: Het grote verschil tussen een LCD- en een CRT-monitor. ffdiskette ffzip-disk ffjaz-disk. Diskette Stel, je monitor heeft een vernieuwingsfrequentie van 75 Hertz. Dit betekent dat het beeld 75 keer per seconde opnieuw wordt opgebouwd. In plaats van de term vernieuwingsfrequentie kom je ook wel het Engelse refresh rate tegen. Diskettes, ook wel floppydisks genoemd, hebben een tijd lang dienst gedaan als de standaard voor de snelle uitwisseling van gegevens. Met de komst van de USB-stick en SD kaartjes, zijn de floppy s vrij snel van het toneel verdwenen

14 Jaz-disk Hoewel de diskette tot het verleden behoort, wordt het icoontje ervan nog altijd gebruikt voor het opslaan van gegevens. Denk bijvoorbeeld aan de floppy in het menu van Word. Ook een jaz-disk heeft wat weg van een diskette, maar de prestaties van een jaz-drive zijn veel beter dan die van een zip-drive. De schijven hebben een capaciteit van 1 of 2 GB en het apparaat kan circa 8 MB per seconde overdragen. 2.6 Vragen en opdrachten Een 3,5-inch diskette van binnen en van buiten. De echte gegevensdrager zit bij een diskette in het plastic omhulsel. Je ziet deze als je het metalen schuifje aan de bovenkant van de diskette opzij schuift. Dit gebeurt ook in de computer. De lees/schrijfkop knijpt zich aan beide zijden op het ronddraaiende gemagnetiseerde schijfje en leest en schrijft de gegevens. Je hoort daarbij de koppen over het schijfje glijden. De diskette heeft drie grote nadelen: Open vragen 1. a. Noem vijf invoerapparaten. b. Noem vijf uitvoerapparaten. c. Noem vier apparaten die tot de externe geheugens behoren. 2. Je ziet een schematische voorstelling van een ergonomisch toetsenbord. Benoem de verschillende onderdelen van dit toetsenbord. ffde opslagcapaciteit is gering: maximaal slechts 1,44 MB. ffde diskette is erg traag: lezen vanaf een diskette gaat honderden malen trager dan vanaf de gemiddelde harde schijf. ffeen diskette slijt sneller doordat er stof tussen de schijf en de koppen kan komen en de koppen over de schijf glijden. Zip-disk Je plaatst de zip-disk in een zip-drive. Dat is meestal een apart station dat aangesloten wordt op een van de poorten (de printerpoort of de USB-poort). Een zip-disk lijkt wat op een gewone 3,5-inch diskette, maar is dikker. De opslagcapaciteit van een zip-disk varieert van 100 tot 250 MB. 3. Geef een voorbeeld van een situatie waarin een handscanner gebruikt wordt. 4. Is een brailleregel een invoer- of een uitvoerapparaat? Licht je antwoord toe. 5. Boven snelwegen zien we steeds vaker matrixborden die adviessnelheden aangeven. Welke sensoren en actuatoren zijn bij een dergelijk systeem aanwezig? 6. Noem twee technieken die bij printers worden gebruikt. 7. Wat betekent de afkorting VOIP? 8. Op welke drie manieren kunnen gegevens worden vastgelegd in externe gegevensdragers? 9. a. Beschrijf de werking van een flashgeheugen. b. Noem een aantal toepassingen van flashgeheugen. Een zip-drive met twee disks. 10. Noem twee voordelen van een TFT-scherm boven een LCD-scherm

15 11. Als je het beeldscherm instelt op een hogere resolutie, dan wordt de vernieuwingsfrequentie vaak lager. Beredeneer waardoor dat komt. 12. Als er gegevens van een gegevensdrager moeten worden gelezen, kost dat tijd. Hoe lang dit duurt is afhankelijk van twee waarden. Welke zijn dat? 13. De snelheid van een tape is lager dan die van een magnetische schijf. Vooral de zoektijd is lang. Leg uit waardoor dat komt. 14. Als alternatief voor een muis kun je een trackball gebruiken. a. Noem een voordeel van een trackball ten opzichte van een muis. b. Noem een voordeel van een muis ten opzichte van een trackball. 15. Hoe komt het dat OCR-software meer moeite heeft met handgeschreven teksten? Meerkeuzevragen 1. Wat behoort niet tot randapparatuur? a. extern geheugen b. een leespen c. intern geheugen d. een speakerset 2. Hieronder staat één eigenschap die geen betrekking heeft op een laserprinter. Welke is dat? a. Door de lasertechniek kan de inkt preciezer op het papier worden gespoten. b. Het papier kan na het afdrukken nog warm zijn. c. De laserprinter is vooral bedoeld voor afdrukken in grote aantallen met een hoge kwaliteit. d. Je hoeft de afdrukken niet te laten drogen. 3. Hieronder staan twee beweringen: I. Een smartcard bevat een chip waarvan de gegevens gewijzigd kunnen worden. II. Een smartcard kan instructies bevatten om tv-programma s te decoderen. a. I en II zijn juist. b. I is juist en II is onjuist. c. I is onjuist en II is juist. d. I en II zijn beide onjuist. 4. Wat hebben een cd-rom en dvd-rom gemeen? a. Ze kunnen beide meer dan 1 gigabyte aan gegevens bevatten. b. Ze kunnen beide meermalen beschreven worden. c. Ze worden beide gebruikt voor het vastleggen van films in HD-kwaliteit. d. Het zijn beide optische gegevensdragers Korte opdrachten 35 pagina s, die voor alle medewerkers (vier in totaal) geprint worden. Er worden vier rapporten per maand gemaakt, op blanco papier. Daarnaast worden er gemiddeld twintig facturen per maand geprint op voorbedrukt papier, dit vanwege het blauw met rode logo. Alle medewerkers zijn op dezelfde printer aangesloten, maar ze printen weinig. a. Maak een lijstje van alle kosten (zonder bedragen) voor zowel de laserprinter als de inkjetprinter. b. Geef aan wat jouw keuze zou zijn en waarom. c. Zoek een merk en een printermodel dat je zou aanbevelen. Geef aan waarom je voor dit model zou kiezen. 2. a. Zoek uit wat de toegangstijd is van een harde schijf en een dvd. Neem modellen die nu te koop zijn in gewone winkels. b. Vermeld ook de overdrachtssnelheid. c. Geef de waarden weer in een grafiek. 3. De directie van een museum voor schilderkunst wil de capaciteit van de rondleidingen vergroten. Een deel van de rondleiding wordt vervangen door een bluetooth-audiotour. Wanneer de bezoeker in de buurt komt van een accesspoint, kan deze uitleg krijgen over dat deel van de collectie. De informatie hoeft dan niet meer door dure gidsen verstrekt te worden. Maak een gedetailleerd voorstel voor de benodigde apparatuur: computer(s) en invoer- en uitvoerapparatuur. Maak gebruik van Smartphones en bluetooth. Werk het voorstel uit op drie tot vijf blaadjes en voorzie het van een voorblad met titel, afbeelding en inhoudsopgave. 4. a. Bedenk vier situaties waarin gebruik wordt gemaakt van sensoren (die niet in de theorie besproken zijn). b. Beschrijf wat de actie is die de sensor in elke situatie teweegbrengt. 5. Maak de volgende tabel af. Gebruik indien nodig ook internet of andere bronnen. a. Vul voor elk medium zo veel mogelijk de voor- en nadelen in ten opzichte van de andere media. b. Vul onder Type opslag in of de gegevens optisch of magnetisch opgeslagen worden. Opslagmedium Nadelen Voordelen Maximum capaciteit Cd Kleine capaciteit Uitwisselbaar met cd-speler Dvd Harde schijf Tape USB-stick SD-kaart MicroSD-kaart SSD Type opslag 700 mb Optisch 1. Een klein bedrijf heeft een nieuwe printer nodig. Men twijfelt tussen een goede inkjetprinter en een laserprinter. Het gaat voornamelijk om rapporten van gemiddeld

16 6. Voor deze opdracht heb je een werkende computer met beeldscherm nodig. a. Wat is de maximale resolutie waarop het beeldscherm ingesteld kan worden? b. Welke resolutie staat nu ingesteld? c. Welke vernieuwingsfrequentie is ingesteld? 7. Er zijn verschillende soorten smartcards. Kies er twee. Zoek uit wat de verschillen tussen deze typen zijn. Laat daarbij ook aan de orde komen hoe de gegevens op een smartcard worden geplaatst. 2.7 Samenvatting ffonder randapparatuur worden alle computeronderdelen verstaan die iets met invoer, uitvoer of opslag van gegevens te maken hebben. ffde belangrijkste invoerapparaten zijn toetsenbord, muis, trackball, joystick, touchscreen, tekentablet, digitaal schoolbord, scanner, digitale camera, webcam, microfoon, sensor en card reader. ffhet toetsenbord is het meest gebruikte invoerapparaat. Toetsenborden zijn in vele soorten en maten te koop. Tegenwoordig tref je steeds meer ergonomische toetsenborden aan die lichamelijke klachten moeten reduceren. ffde opkomst van de muis hing samen met de opkomst van de grafische interface (GUI). ffeen trackball is een invoerapparaat, waarbij de gebruiker de bal met de vingers beweegt om de muis te besturen. ffde joystick wordt veel gebruikt bij het spelen van spelletjes. Hij ziet eruit als een soort versnellingspook die een aantal knoppen bevat. ffeen touchscreen (aanraakscherm) is een beeldscherm dat reageert zodra je het aanraakt. Touchscreens worden steeds vaker ingezet. ffop een tekentablet kun je met de hand tekeningen en grafieken maken, en die zo invoeren in de computer. ffeen digitaal bord bestaat uit een scherm dat in verbinding staat met een computer. Op het scherm kan de presentator via een beamer beelden projecteren en aanvullende gegevens noteren. Er worden verschillende technieken gebruikt: drukgevoelig, elektromagnetisch en infrarood/ultrasoon/laser. ffeen scanner digitaliseert de inhoud van een pagina of een ander te scannen object in de vorm van een afbeelding. Met OCR-software kan een gescande tekst omgezet worden in een normaal te bewerken tekst. Bij de scanners onderscheiden we flatbedof paginascanners en handscanners. ffeen digitale camera wordt gebruikt om foto s in te voeren. Een digitale foto kan in een fotobewerkingsprogramma worden ingelezen en eventueel bewerkt worden. ffeen webcam wordt op de pc aangesloten en vertoont de opgenomen beelden direct via de monitor. Het apparaat wordt bijvoorbeeld gebruikt bij chatsessies en online vergaderingen. ffeen microfoon kan naast het opnemen van geluiden ook worden gebruikt in combinatie met software voor spraakherkenning om commando s te geven en documenten te produceren. f f Een sensor is een soort elektronisch zintuig dat de computer gegevens kan aanbieden voor bijvoorbeeld het besturen van processen

17 Hoofdstuk 2 ffeen plastic card bevat gegevens die alleen leesbaar zijn (zoals de magneetkaart) of lees- en schrijfbaar (zoals de IC-kaart). ffde meest voorkomende uitvoerapparaten zijn het beeldscherm en de printer. Daarnaast kennen we onder meer plotters, speakers, beamers en productierobots. ffbij de keuze voor beeldschermen spelen de volgende zaken een rol: yafmetingen ytft of LCD yresolutie. ffeen plotter trekt lijnen met een pen. Plotters worden voornamelijk gebruikt door architecten en ontwerpers. ffspeakers dienen voor de uitvoer van geluid. ffeen beamer kan een schermbeeld van een (laptop)computer op een projectiescherm projecteren. Beamers worden ingezet bij presentaties. ffook productierobots kunnen worden beschouwd als een vorm van uitvoerapparatuur. De activiteiten van de robot worden door de computer bepaald. ffmet extern geheugen worden gegevensdragers bedoeld. Hierbij zijn opslagcapaciteit en snelheid van belang. ffgegevens kunnen op drie manier worden vastgelegd: ymagnetisch (harde schijven en tapes); yoptisch (cd, dvd en blu-raydisk); yelektrisch (USB-stick en de SSD). ffop de harde schijf staan doorgaans de gegevens waarmee gewerkt wordt, zoals het besturingssysteem, programma s en eventueel de door de gebruiker geproduceerde data. Een harde schijf bestaat uit platters die ingedeeld zijn in sporen en sectoren. Lees- en schrijfkoppen zorgen voor het lezen en schrijven van gegevens. fftapes worden voornamelijk gebruikt om back-ups te maken van grote hoeveelheden gegevens. ffeen cd-rom is te vergelijken met een audio-cd, met dat verschil dat de cd-rom andersoortige gegevens bevat. In tegenstelling tot de gegevens op een cd-rw zijn gegevens op een cd-rom niet te veranderen. ffeen dvd heeft een aanzienlijk grotere opslagcapaciteit dan de cd. De dvd wordt daarom voornamelijk gebruikt voor het opslaan van films en geavanceerde computerspellen en programmatuur. ffblu-raysystemen werken met een nauwkeurige blauwe laser. Deze standaard kent veel voordelen ten opzichte van de dvd en wordt bijvoorbeeld gebruikt voor de opslag van films in hoge kwaliteit. f f Flashgeheugen is herschrijfbaar geheugen op basis van een techniek die gebruik maakt van het al dan niet aanwezig zijn van een elektrische lading. 108