woorden vinden Malina Spoor I onderzoeksverslag I St. Joost 2013

Transcriptie

1 woorden vinden Malina Spoor I onderzoeksverslag I St. Joost 2013

2

3

4

5 Inhoudsopgave Inleiding 03 Scriptieonderwerp - toelichting keuze 03 Wat ga ik na St. Joost doen? De hybride kunstenaar in theorie Commentaar op De Hybride Kunstenaar De gegeven werelden De typen van Bureau en Shapiro De modellen van Maslow, Dilts en Spoor Interpretatie tekst DHK - reactie op tekst DHK De hybride kunstenaar in praktijk Korte ontstaansgeschiedenis dramatische personae Woorden vinden Teksten De Fabriek Eigen ervaringen hybride activiteiten Kunst en innovatie Anonimiteit De toekomst van de kunstmarkt Werken aan een visie Post-isme 46 Sollicitatiebrief 53 Curriculum vitae 55 Conclusie 57 Mijn eigen werk, nu en later 59 Bronvermelding 61 Colofon 63 Samenvatting 65 01

6

7 Inleiding Scriptieonderwerp - toelichting keuze Gedreven door mijn angst te laat te komen - een oude bekende - was ik vóór de start van het vierde jaar op St. Joost al bezig mezelf voor te bereiden op mijn afstuderen; was ik in gedachten bezig met mijn scriptie. Het woord scriptie hield nog niets anders in dan daar moet ik mee voldoen aan de eisen. Pas voorbij het midden van mijn scriptieproces veranderde dat in daar ben ik intensief mee bezig, daar wil ik mee verder. Een regelmatige plaaggedachte was: Thema, thema - mijn god, ik weet niet wat mijn thema is. Hoe kwam ik aan een thema dat geldig was, relevant voor mijn studie, dat kans bood op onderzoek, niet te simpel van aard, maar alsjeblieft ook niet onmogelijk complex. Liefst ook een thema dat me zou kunnen boeien, waar iets bruikbaars voor mezelf in te ontdekken zou kunnen zijn. Vanzelfsprekend moest het ook nog iets met kunst te maken hebben. Tenslotte zou het wel prettig zijn als het thema ook nog praktisch nut zou kunnen hebben! Als eerste mogelijke thema diende zich in mijn hoofd kunst en design aan. Kunst en design leken mij twee belangrijke en in ieder geval alomtegenwoordige begrippen waarvan niemand zou kunnen zeggen dat ze niets met elkaar te maken hebben, maar ook niet dat ze hetzelfde zijn. Een paar weken lang heb ik met het thema gestoeid, dat wil zeggen, ik heb erover gepraat, gelezen en erop doorgedacht. Het werd steeds duidelijker dat dit thema het in zich had een interessante scriptie op te leveren, maar daarnaast werd mijn gevoel steeds sterker dat het me eigenlijk niet echt zoveel kon schelen hoe dat nou zat, overeenkomst en verschil tussen kunst en design - wat dan weer mogelijk samenhing met een groeiend besef van ontbrekend praktisch nut. Dat nut zag ik niet uit het thema kunst en design naar voren komen. Wat wel naar voren kwam in diezelfde periode, was het feit dat het einde van mijn academische leventje met rasse schreden naderde. Mijn identiteit (zie Dilts logical levels) als lerend jongmens kwam angstig dicht bij het einde, en wat ik minstens even angstig snel dichterbij zag (zie) komen was de vraag: Wat ga ik na St. Joost doen? 03

8

9 Wat ga ik na St. Joost doen? Eigenlijk had ik al een soort drieluik van bezigheden gemaakt. Dat gaf weliswaar antwoord op de vraag wat nu?, maar bracht tegelijk een soort benauwd gebrek aan lucht en perspectief met zich mee. De drie componenten waar het daarbij om gaat: 1. werken bij energieleverancier Eneco (betekent brood op de plank); 2. werken als vrijwilliger voor Pameijer, Hoogtepunt en Showroom MAMA (betekent het ten nutte maken van kennis en kunde); 3. actief blijven als mákend mens, als kunstenaar dus. Terwijl ik bezig was met deze club-sandwich van toekomstperspectieven kwam het onderzoek De Hybride Kunstenaar (verder DHK te noemen) op mijn pad. Dit DHK behelst een onderzoek door Camiel van Winkel, Pascal Gielen en Koos Zwaan naar de beroepspraktijk van kunstenaars in het post-industriële tijdperk. Het gaf mij de herkenning van mijn eigen bezig zijn in voor mijn scriptie bruikbare termen. Het onderzoek bood mij de gelegenheid mijn eigen toekomstsores te vertalen in scriptiemateriaal. THE PROOF OF THE PUDDING IS IN THE EATING ofwel de proefondervindelijke bruikbaarheid van DHK (het onderzoek, de publicatie) Bovenstaand Engels gezegde betekent: iets proefondervindelijk vaststellen. Dat iets is in dit geval het proefondervindelijke nut van het DHK-onderzoek. Meer in het bijzonder: het nut van de in DHK door Marie-Christine Bureau en Roberta Shapiro onderscheiden typen kunstenaar (Polyvalent, Polyactief, Pluriactief, Hybride) en het nut van de beschreven werelden (Projectstad, Inspiratie, Domestiek, Fame, Markt, en Industrie). Bij het gebruiken van het begrip DHK maak ik eerst een tweedeling van wat ik er wel en van wat ik er niet mee bedoel. Allereerst dat laatste, dat wil zeggen: wat ik er niet mee bedoel. Ik bedoel niet wat de auteurs zelf als doel van hun onderzoek formuleren, namelijk het leveren van een feitenbasis aan het debat over kunstopleidingen en hun aansluiting op de beroepspraktijk van kunstenaars. Naar mijn mening zal dat debat afhangen en samenhangen van uiteenlopende zaken zoals de verspreiding van het onderzoek, specifieke voorvallen en toestanden in de kunstwereld of de politiek, waar dan weer media-aandacht gegenereerd wordt, het al dan niet ten Pauw en Witteman verschijnen van de auteurs etcetera - wat mij betreft een iets te grote vergaarbak van onvoorzienbaarheden om me aan te wagen. Het debat is niet wat ikzelf onder empirische bruikbaarheid versta. Over dat (virtuele) debat ga ik het dus verder niet hebben. 05

10 Wel ga ik het hebben over de proefondervindelijke bruikbaarheid van DHK voor mijzelf. Het ging mij om de beantwoording van vragen/ de oplossing van problemen zoals: Wat heb ik nu aan mijn opleiding aan de academie? Wat betekent het voor mij, voor anderen, dat ik die opleiding deed? Wat zou ik willen als antwoord op bovenstaande twee vragen? Wat ga ik nu doen met mijn kunstenaarschap? Welke keuzes heb ik, en op basis waarvan ga ik die maken? Het is in het licht van deze en dit soort vragen dat ik de bruikbaarheid van DHK wil bezien. Daartoe neem ik de zeven werelden en de vier typologieën uit DHK onder de loep. Daarna doe ik dit ook met andere uitspraken, verwijzingen en aanbevelingen van de auteurs die mij relevant lijken. Tenslotte neem ik de vrijheid om de gebruikte werelden en typologieën van DHK, wat natuurlijk modellen zijn, te vergelijken met andere de werkelijkheid-in-kaart-brengende modellen, zoals die van Maslow, Dilts en Spoor. 06

11 1.0 De Hybride Kunstenaar in theorie 07

12

13 1.1 Commentaar op De Hybride Kunstenaar Het onderzoek De Hybride Kunstenaar (Expertisecentrum Kunst en Vormgeving, AKV St. Joost, Avans Hogeschool; 2012) door Van Winkel, Gielen en Zwaan opent in de inleiding met een soort bepaling van onderwerp, richting en positie. Die geef ik als volgt weer: De kunstenaar-bohemien (negentiende eeuws concept) staat als archetype model voor de autonome kunstenaar. Sinds het postindustriële tijdperk voldoen kunstenaars feitelijk niet meer aan dit archetype, onder meer omdat ze niet enkel bohemien en autonoom zijn, maar ook soms conventies aanvaarden en aanvullend werk en inkomen behoeven, hetgeen ze vaak vinden in de cultuur- en creatieve industrie. In recente publicaties (Markussen, Gilmore, Plaskerk, Coenen) wordt met betrekking tot opleidingen tot kunstenaar gezegd dat de aansluiting op de arbeidsmarkt te wensen overlaat. Met deze bewering over de praktijkgerichtheid van kunstopleidingen is zo ongeveer het gebied van de onderzoekers aangeduid. Daarbinnen beogen de auteurs met hun onderzoek bij te dragen aan een up-to-date beeldvorming van de kunstenaarsberoepspraktijk. Hiermee is globaal het doel van DHK omlijnd. Natuurlijk is er ook een onderzoekshypothese geformuleerd. In mijn eigen woorden weergegeven luidt deze: De toenemende hybridisering van het kunstenaarschap is gekoppeld aan de opkomst van de cultuur- en creatieve industrie. Het begrip hybride Omdat de definitie van hybride, namelijk: het vermengen van ongelijksoortigheden, tot verwarring kan leiden, wordt al vrij snel in de publicatie het begrip hybride onderscheiden van het begrip multidisciplinair. Dat laatste duidt op het (sinds de zestiger jaren) gebruikelijke combineren van verschillende artistieke media, technieken en disciplines. De kunstenaar bedient zich voor zijn kunst van het medium (schilderen, beeldhouwen, filmen, etcetera) dat hem zint, is multimediaal bezig, maar blijft wel eenduidig als kunstenaar werken aan zijn eigen werk. Dat noemen we dus niet hybride. Het begrip hybride betekent hier dat de kunstenaar, behalve met het maken van de eigen kunst, ook tijd en energie aan andere - meer of minder verwante - zaken schenkt. Deze invulling van het begrip wordt in twee onderscheiden dimensies nader uitgewerkt: - er is de dimensie van de verschillende typen kunstenaar die bezig zijn met verschillende mengingen van bezig zijn met eigen werk of bezig zijn met andere dingen; - er is de dimensie van de achtergrond, of werkingssfeer waarin deze menging plaatsvindt. 09

14 Het tweede, de duiding van achtergronden en werkingssferen, wordt nader uitgewerkt in een zevental zogenaamde werelden of waardenregimes. Het eerste leidt tot het onderscheiden van een viertal typen hybride kunstenaarschap. Op deze vier typen kunstenaarschap wordt verderop teruggekomen onder de noemers: 1. polyvalent; 2. polyactief; 3. pluriactief; 4. hybride. Een met het bovenstaande samenhangende tweedeling is die in sociale hybriditeit en artistieke hybriditeit. - Bij de sociale hybriditeit willen de auteurs vooral duidelijk maken dat het onderzochte fenomeen, de hybride kunstenaar, als zodanig veel verder gaat dan het historisch al veel langer bestaande plurale of pluriforme kunstenaarschap. Bij dit plurale of pluriforme kunstenaarschap was er veel meer sprake van menging van artistieke uitingsvormen binnen dezelfde sfeer. Bij het hybride kunstenaarsschap speelt nu juist de menging of kruising van de genoemde sferen of werelden een complicerende, transformerende rol. De auteurs stellen de vraag of juist dat kunstenaarschap in meerdere werelden tot een veranderd zelfbewustzijn bij de kunstenaar leidt. - Bij de artistieke hybriditeit gaat het om de in bovenstaande opsomming als vierde genoemde typering van het hybride kunstenaarschap (nogal verwarrend omdat de eerdere drie ook hybriden zijn). Vooruitlopend op mijn eigen uitwerking van de typologieën noem ik de hybride kunstenaar als hierboven bedoeld maar vast freewheeler. 10

15 1.2 De gegeven werelden - hoe sta ik daarin? In DHK worden zeven werelden beschreven. Het materiaal hiervoor wordt toegeschreven aan de sociologen Luc Boltanski, Eve Chiapello en Laurent Thévenot. Het weet hebben van deze beschreven werelden is voor mij een zinvolle uitbreiding van mijn eigen kennis- en begripswereld. De materie helpt me om de veelheid van de wereld van alledag te structureren. Daarmee is niet gezegd dat ik dankzij de zeven werelddimensies uit DHK nu opeens alles in- en om mij heen netjes in kaart heb. Wel wil het zeggen dat ik nu verbanden en tegenstellingen zie tussen bijvoorbeeld waarden waar ik mijn best voor doe (zie hieronder: de domestieke wereld) en dingen waar ik druk mee ben (de wereld van de projectstad). Om bij dit laatste wat nader stil te staan, neem ik de onderscheiden zeven werelden kort door vanuit het hiervoor reeds genoemde gezichtspunt: Hoe sta ik daarin? 1. De wereld van de projectstad (PROS) Sleutelwoorden: Imago, vernieuwende acties, denkbeelden en connecties Tegenovergesteld: Conservatief, introvert, continuïteit Waarden: Contacten, aktie, actueel Archetypes: Andy Warhol, Matthijs van Nieuwkerk Als eigentijds levend jongmensch (nog wel), herken ik PROS maar al te goed. Natuurlijk was ik in het nieuwe Stedelijk Museum (het vernieuwde Rijksmuseum was ten tijde van het schrijven van dit stuk nog niet geopend), natuurlijk weet ik wat er deze maand in de Rotterdamse kunststraat Witte de With gebeurt (ik werk er zelf, in Showroom MAMA), natuurlijk was ik in Eindhoven bij de Dutch Designweek, ken ik het Boijmans, help ik jonge kunstenaars in Hoogtepunt, sta ik op Facebook als kunstenaar, wil ik de expositie van St. Joost 2013 helpen organiseren, etcetera. Als dat niet allemaal heuse PROS-elementen zijn eet ik mijn CV op. Ik durf wel te beweren dat met de typering van PROS een flink stuk van mijn eigen leef- en beleefwereld is beschreven. Die bewering draag ik niet als een kijk ik eens-bling bling op mijn revers, maar ervaar ik eerder als een soort waarschuwing, het niet te gek te maken met die PROS. Wat ik niet voluit herken in de PROS, is wat je zou moeten doen om er niet langer van uit te maken. Die elementen zèlf zijn niet zo moeilijk te begrijpen. Je moet blijk geven van rigide denkbeelden (vrouwenkiesrecht gaat te ver?) of zelf te weinig vernieuwends aandragen waardoor je zou parasiteren. Ik vraag me af waar of hoe dit uit de PROS vallen, verdwijnen, of gezet worden ooit vorm moet krijgen. Tegelijk bespeur ik binnen mezelf ook geen enkele affiniteit met zoiets als het beoordelen van mensen op hun mogelijke rigiditeit of het te weinig dan wel te laat aandragen van vernieuwende inzichten. 11

16 2. De wereld van de inspiratie (INS) Sleutelwoorden: Transcendent, fantastisch, passioneel Tegenovergesteld: Alledaags, nut, aangepastheid Waarden: Autonoom, uniek, authentiek Archetypes: Vincent van Gogh, Kyteman, Wolkers Deze wereld is in de ogen van het grote publiek waarschijnlijk de meest typerende voor het verschijnsel Kunst en Kunstenaars. Toch gaat het kennen of herkennen van deze wereld mij niet gemakkelijk af. Dat er zoiets als inspiratie bestaat lijkt me nogal voor de hand te liggen; hoe moet je in actie komen als er niet eerst een idee of gevoel is, gericht op waarom, waarover of waartoe? Dat die inspiratie altijd naar het hogere of fantastische moet verwijzen vind ik nogal lastig. Het lijkt dan net alsof ik een antenne zou hebben voor: goed idee, maar tja, niet hoog of fantastisch, dus weg ermee. Omgekeerd werkt het ook niet: wat zal ik nu eens gaan creëren wat hoog of fantastisch is? Zo werkt de wereld van de inspiratie voor mij dus niet. Tòch is het wel zo dat ik mij bij het maken van eigen werk, vooral in de fasen vóór de uitwerking, vragen stel die doorgaans niet met woorden te beantwoorden zijn, maar juist met beeld of gevoel. Dat wil ik dan best inspiratie noemen, maar daarbij gaat het dan eerder over een verrassing van binnenuit dan over verlichting van bovenaf. 3. De domestieke wereld (DOM) Sleutelwoorden: Conventie, traditie, evenwicht Tegenovergesteld: Willekeur, egoïsme Waarden: Betrouwbaarheid, harmonie, respect Archetypes: Balkenende, Bach Enigszins verwarrend is de naam van deze wereld wel. Domestiek verwijst toch naar domus, Latijn voor huis (/huiselijk)? De tekst vermeldt bovendien de vaderen moederfiguur als protagonisten van deze wereld. Relevanter voor de kunstwereld zou dan de figuur meester/leraar zijn? Beetje verwarrend voor mij omdat ik denk dat met de DOM eigenlijk de dimensie van het fatsoen wordt aangeduid. Zonder deze vertaling wordt het heel gemakkelijk de DOM af te wijzen als achterhaald en burgerlijk. Dat doe ik dus niet, omdat de kern van deze burgerlijkheid waarden bevat als: redelijkheid, integriteit, plicht en respect. 12

17 Waarden, waar volgens mij niets mis mee is, die alle te bundelen zijn binnen het begrip fatsoen en die juist universeel en van alle tijden zouden moeten zijn. Waarden waar ikzelf me in ieder geval prima bij thuis voel (zou daar dan die domus-verwijzing mee samenhangen?). Veel verderop, bij werken aan een visie, ga ik het ook hebben over de waarden waar mijn generatie mee is opgevoed. Wat ik daar zeg, houdt geen afkeur van die waarden in, wel een afrekenen met de absolute geldigheid, en/of marktwaarde ervan. 4. De wereld van de faam (FAME) Sleutelwoorden: Narcissus, media, publiek Tegenovergesteld: Oude bekendheid, al gezien, gewoon Waarden: Erkenning, onthulling, nieuws Archetypes: Salvador Dali, Johan Cruyff Nèt als voorgaande wereld (DOM), maakt FAME het me gemakkelijk de dimensie af te wijzen of mezelf ervan te distantiëren. FAME... ja zeg, daar sta ik toch eigenlijk wel een beetje boven, bescheiden, zuiver naturel en nuchter als ik ben! Te gaan voor glamour, glorie, en glitter heeft toch wel een beetje iets platvloers en/of achterhaalds? Bij nader inzien valt dat erg mee. Zeker als consument maak ik heftig deel uit van FAME. Mijn dagelijkse en wekelijkse leventje zou danig verbleken als ik er alle FAME-gerelateerde elementen uit zou halen. Geen magazines, films (in de bioscoop dan wel gedownload); kleding enkel vervangen wegens slijtage, geen hakken, geen make-up, geen YouTube, geen Facebook, geen terrasje, kortom: geen enkel blijk van glans en schitter! 5. De civiele wereld (CIVIL) Sleutelwoorden: Participatie, emancipatie, gemeenschap Tegenovergesteld: Vrijheid, individueel belang, solisma Waarden: Gelijkheid, rechten, bundeling Archetypes: Emile Roemer, Martin Luther King Historisch gezien vind de CIVIL haar oorsprong begin twintigste eeuw in de uiteenlopende Arbeiders- en Civil Rights Movements. 13

18 Het draait in de CIVIL omgroeperingen, hun belangen, hun rechten en emancipatie. Energie en aandacht zijn gericht op het engageren en bundelen van individuen tot groepen, op het verwerven van een gemeenschappelijk draagvlak om regelingen, voorzieningen, wetten etcetera gerealiseerd te krijgen. Wie deel uitmaakt (of wil maken) van de CIVIL zal daartoe komen door lidmaatschap, verkiezing of afvaardiging. Het directe particuliere belang wordt ingeruild voor (of achtergesteld aan) solidariteit, groepsbelang, gemeenschapszin. Sociaal gezien vormt de CIVIL een soort partner/tegenhanger van de DOM. De overeenkomst is gelegen in het onderbouwen van de samenleving met gemeenschappelijke waarden. Het verschil is dat bij de DOM het ideële utopische gezocht wordt in burgerlijke waarden, terwijl het bij de CIVIL wordt gezocht in de rechten, de emancipatie en materiële belangen van ook niet-burgerlijke groeperingen. De tegenstelling conservatief-revolutionair tussen de DOM en de CIVIL verwijst uiteindelijk slechts naar het tijdsperspectief. 6. De markt (MARKT) Sleutelwoorden: Openheid, vraag, aanbod Tegenovergesteld: Monopolie, vrekkigheid, Pygmalion Waarden: Ambitie, opportunisme, onthechting Archetypes: Picasso, Kirsch Historisch gezien vindt het fenomeen markt haar oorsprong zo n dertigduizend jaar terug, toen de mensen geleidelijk van het nomadische bestaan van jager/ verzamelaar (geen markt) overgingen naar een agrarisch bestaan (vaste plaats en overschot). Vanuit een iets nabijere optiek gezien ontstond de kunstmarkt ergens rond de vijftiende eeuw, toen de rijken en machtigen der aarde met elkaar gingen wedijveren om kunstbezit en mecenaatschap. Het draait in de wereld van de kunstmarkt om begeerte, en om het tegen betaling bevredigen van die begeerte. Begeerte wordt hier waardevrij gebruikt als uitdrukking van de wens te bezitten. De term bezitten kan zowel materieel, op de commodity zelf slaan, als immaterieel, op de status van het hebben van de commodity. Nogal wat personen en partijen maken deel uit van de kunstmarkt. Te onderscheiden zijn (tenminste): overheden (als opdracht- en subsidiegever), zakenlieden (makelaars, galeriehouders), organisatoren (van beurzen, markten, exposities) musea-employees, kunstenaars (als producenten), bedrijven en particulieren (kopers, leners en leasenemers). Sociaal gezien zijn betekenis en omvang van de kunstmarkt groot, maar nauwelijks aan te geven. De omvang is in ieder geval arbitrair (design, copyrights, merchandising?) en de sociale betekenis is evenmin meetbaar. 14

19 Er is ten aanzien van de betekenis immers geen vergelijking te maken met een samenleving of economie zonder kunst. Inherente valkuil van de kunstmarkt zou gezocht kunnen worden in de overdrijving van de primaire dynamiek, zijnde begeerte en de bevrediging ervan. Als de hevigheid van de bezitsdrang het niet zou toestaan dat de commodity van plaats en/of eigenaar wisselt, houdt daarmee de markt op te bestaan. 7. De wereld van de industrie (INDUS) Sleutelwoorden: Efficiency, technologie, vernieuwing Tegenovergesteld: Improvisatie, conservatisme, nonchalance Waarden: Betrouwbaarheid, doelgerichtheid, strijdbaarheid Archetypes: Henry Ford, Steve Jobs, Moot Historisch gezien is de oorsprong van de INDUS vrij nauwkeurig aan te geven. In de tweede helft van de achtiende eeuw (James Watt, 1764) werden in Engeland de eerste stoommachines op significante schaal ingezet in de verschillende productieprocessen, zoals van textiel en mijnbouw. Dit wordt algemeen gezien als het begin van het Industriële Tijdperk (Second Wave, Toffler). Het draait in de INDUS om efficiency, dat wil zeggen, met een minimum aan middelen een maximale opbrengst realiseren; maximaal in zowel kwantitatief als kwalitatief opzicht. Een zeer hoge waarde daarbij is betrouwbaarheid. Dit geldt zowel ten aanzien van het productieproces als ten aanzien van de betrouwbare beschikbaarheid van grondstoffen, en tenslotte van de afzetmogelijkheden van de productie (markt en marketing). Naast efficiency in het productieproces is die binnen de logistiek - dat wil zeggen, het product efficiënt op de bestemde plek brengen - even essentieel. Deelnemers aan de INDUS in primaire of enge zin zijn professionals, vaklieden, en productiemedewerkers, maar er zijn legio anderen, zoals ontwerpers, wetenschappers, marktonderzoekers, reclamemensen etcetera, zonder wie de INDUS onmogelijk kan bestaan. Sociaal gezien is het belang van de INDUS nauwelijks te overschatten. Helaas heeft dit immense belang twee kanten: enerzijds zijn er dankzij de INDUS meer producten (ook primair noodzakelijke, zoals voeding en kleding) voor meer mensen beschikbaar dan ooit tevoren, anderzijds is zo langzamerhand iedereen op de wereld zich wel enigermate bewust van de prijs (ecologisch, politiek, sociaal en menselijk) die deze beschikbaarheid met zich meebrengt. 15

20 De inherente valkuil van de INDUS is hierboven al aangeduid; tenzij er binnen afzienbare tijd ingrijpende veranderingen op het vlak van duurzaamheid tot stand komen, haalt de INDUS zichzelf onderuit wegens gebrek aan grondstoffen. Tot zover mijn gecondenseerde weergave van de werelden van DHK. 16

21 1.3 De typen van Bureau en Shapiro De indeling in een viertal hoofdtypen, die Bureau en Shapiro aan het thema hybride kunstenaar meegeven, lijkt mij interessant omdat deze volgens mij in het echt vaak voorkomen. Ik vond het moeilijk de inhoud van deze typen helder vast te houden. Telkens moest ik weer aan het naslaan gaan, met als nadeel tijds- en concentratieverlies. Om die reden, en omdat het me ook goed scriptiemateriaal lijkt, heb ik de hoofdtypen van Bureau en Shapiro lichtjes geherdefinieerd en van passende namen voorzien: 1. De polyvalente kunstenaar Primair maakt zij haar eigen werk en voert vervolgens ook alle secundaire werkzaamheden zelf uit. Bij secundaire werkzaamheden valt te denken aan concrete bezigheden als inlijsten, polijsten, fixeren, stabiliseren etcetera, maar ook aan wat meer ZZP(zelfstandige zonder personeel)-achtige bezigheden als inpakkken, vervoer, administratie, funding, netwerken en pr. De polyvalente kunstenaar doet dus binnen haar eigen kunstenaarspraktijk feitelijk alles zelf; dus noem ik haar: doe-het-zelver. 2. De polyactieve kunstenaar Naast het werken in de kunst is de polyactieve kunstenaar ook actief in andere maatschappelijke sectoren. Dit kunnen kunstgerelateerde, maar evengoed volledig daarvan losstaande sectoren zijn. De polyactieve kunstenaar stelt zich in principe niet vak-exclusief op; daarom noem ik haar: klussenman. 3. De pluriactieve kunstenaar Zij houdt haar inzet, inbreng en bijkomende activiteiten nadrukkelijk binnen het creatief-artistieke spectrum. Vanuit haar kunstenaar-zijn levert zij haar inzet op uiteenlopende, maar op een of andere wijze kunstgerelateerde gebieden. Door die combinatie van congruente, maar uiteenlopende inzetbaarheid noem ik haar: freelancer. Dit zijn dus de drie eerstaangewezen hoofdtypen van Bureau en Shapiro. De daaraan toegevoegde vierde variant, de hybride kunstenaar, kan worden gezien als een subvariant op de freelancer, maar ook als de overtreffende trap ervan. Met als voorbeelden Joep van Lieshout, Jeanne van Heeswijk, Roë Cerpac en Orgacom wordt een soort hybriditeit geschetst die verder gaat dan alle voorgaande typen. Dit type maakt zich los van indelingen in stroming, techniek of discipline, zelfs los van de vraag of het wel of niet om kunst gaat. Het doet gewoon wat het doet, en wie etiketten wil plakken moet het zelf weten. 17

22 Vrijelijk gooit dit type allerlei grootheden als autonoom, toegepast, commercie, performance, industrie etcetera door elkaar en mengt ze tot wat men wilde maken. Het etiket hybride doet naar mijn mening geen recht aan dit type. Het gaat hier om kunstenaars die zich in geen enkel kunsthistorisch, maatschappelijk of economisch gebied laten insluiten. Zij doen hun ding vanuit creatief-inventief-artistieke impulsen. Die creatieve impulsen blijven bij wat ze maken voorop staan. De toepasbaarheid en marktwaarde van hun inbreng kan excellent zijn of niet, maar zal in principe niet prevaleren. Dit type zou als motto kunnen hebben: we make it, you take it or leave it. Vanwege het veel meer eclectisch-autonome karakter van dit type noem ik haar: freewheeler. 18

23 1.4 De modellen van Maslow, Dilts en Spoor Het onderzoek DHK door Camiel van Winkel, Pascal Gielen en Koos Zwaan kan ook worden gezien als het comprimeren van een complexe werkelijkheid in twee groepen modellen, namelijk de zeven werelden en de vier typen hybride kunstenaars. Op dit punt vind ik het belangrijk te zeggen dat modellen onmisbaar zijn in het begrijpen van de werkelijkheid, maar dat ik nooit moet vergeten dat de werkelijkheid de modellen altijd weer overstijgt. Vanuit het belang van modellen, waarmee ik de werkelijkheid probeer te begrijpen en te hanteren, wil ik hieronder een drietal voor mij belangrijke en nuttige modellen benoemen. 1. Abraham Maslow, Behoeftepiramide (1943) Dit model gaat over de menselijke noden, behoeften en doelen. De piramidevorm houdt in, dat voor het kunnen betreden van een volgend (hoger) niveau het voorgaande beschikbaar en betrouwbaar moet zijn. zelfrealisatie ofwel superself erkend & gewaardeerd worden ofwel satisfaction ergens bijhoren ofwel safety eten en onderdak ofwel survival De wetmatigheid van Maslow is heel sterk en heel streng. Zo heb ik zelf ervaren dat in een bepaalde periode, waarin ik twijfels had over mijn St. Joost-erbij-horen, die twijfels op mij zo n verlammend effect hadden, dat ik ook echt niet meer toekwam aan iets waarmee ik erkend of gewaardeerd zou kunnen worden. 19

24 2. Robert Dilts, Logical Levels (1980) Dit model gaat over sturing en bijsturing. De sturing vindt plaats naar onderliggende niveaus, de bijsturing (feedback) naar bovenliggende. IDENTITEIT OVERTUIGINGEN VERMOGENS GEDRAG OMGEVING Dilts maakt mij duidelijk waarom de afsluiting van St. Joost zo n ingrijpend moment is. Het student-zijn is zo n wezenlijk deel van mezelf, dat het medebepalend is voor mijn identiteit. Daarmee bepaalt het verregaand de onderliggende niveaus, namelijk wat ik echt vind, wat ik kan, wat ik doe en waar ik kies te zijn. Op het moment dat de spits (identiteit) wegvalt, moet aan alles daaronder flink gewerkt worden om een nieuwe spits te schragen. Daar gaat eigenlijk deze hele scriptie over. 3. Donald Spoor, PSM Model (2000) Dit model gaat over de complexiteit van een mensenleven en heeft als doel die hanteerbaarder te maken. Het model brengt daartoe een onderscheid in drie concentrische dimensies aan, zonder deze van elkaar te scheiden. Het maatschappelijke: gaat over alles wat met nut en betekenis van en voor anderen te maken heeft. Het sociale: gaat over verbanden met fysiek aanwezige of afwezige Het persoonlijke: betreft alles van de persoon zelf, van intrapsychisch tot uiterlijke zelfzorg. personen,bijvoorbeeld vrienden en familie Het betreft werk, studie, inzet en actie. De laatste tijd ervaar ik met name dat van het tussengebied, het sociale, dus mijn contacten met vrienden en met familie, sterke impulsen uitgaan naar hoe ik me binnen mezelf voel en tegelijk wat ik naar buiten, naar mijn eigen toekomst in de maatschappij, doe en voor mogelijk houd. Het besef dat die drie velden er zijn en ik dus niet op een veld vast hoef te lopen is van zeer praktisch nut. 20

25 1.5 Interpretatie tekst DHK - reactie op tekst DHK De ideeën (DHK) rond maatschappelijke sferen of waardenregimes komen van Luc Boltanski en Eve Chiapello (The Economies of Worth/2006, en The New Spirit of Capitalism/ 2007). Het is het verkeren in de mix van deze sferen wat de hybriditeit kenmerkt. Dit gaat verder dan wat de sociologie een plurale of pluriforme beroepspraktijk noemt. Dat laatste zou namelijk wel eens van alle tijden kunnen zijn, denkend aan muzikanten, dansers, acteurs of architecten, die in alle tijden (aangeduid als 30 jaar terug en daarvóór) onontkoombaar met opeenvolgende opdrachten en inkomstenbronnen te maken hadden. Dit alles vond dan wel plaats in de arbeidssfeer. De veel complexere hybriditeit houdt ook in, dat die arbeidssfeer naadloos doorloopt in en nauwelijks gescheiden is van andere sferen, zoals de privé- of vrijetijdssfeer. Anders gezegd: markt, civiele ruimte, domestieke wereld etcetera lopen dooreen. De auteurs stellen nu de hypothese, dat dit dooreenlopen van werelden van invloed moet zijn op de persoon van de hybride kunstenaar zelf, zowel in het persoonlijke zelfbeeld als in de artistieke identiteit c.q. productiviteit. In tegenstelling tot de polyvalente (doehet-zelver), de polyactieve (klussenman) en de pluriactieve (freelancer) kunstenaar, die allen nog een onderscheid hanteren tussen autonoom en toegepast, maar zeker ook tussen kunst en niet-kunst, is bij de hybride kunstenaar (freewheeler) dat onderscheid niet meer of nauwelijks aan te geven, het is als het ware geheel vloeibaar geworden. Dit wegvallende onderscheid in wel-kunst/niet-kunst vind ik een boeiend, maar ook verwarrend gegeven. Benaderd vanuit mij bekend werk van de als voorbeeld gegeven hybride kunstenaars is het vanzelfsprekend, eigenlijk niets bijzonders. Neem nou Joep van Lieshout. Wat hij maakt (laat maken) is natuurlijk niet in kunsthokjes te vangen. Dat hoort ook zo, sterker nog, we zouden ervan opkijken als hij met een schilderij aan kwam dragen. Wat hij doet is wat hij doet, en of dat kunst is of wat voor kunst het dan is, daar gaat niemand over: het is wat het is, al is het een grote zak patat (take it or leave it). Ja, denk ik dan, maar het hele kunstcircus gaat er dus wel op in, c.q. mee aan de haal. Wat het ook is, het krijgt wel het stempel een echte van Lieshout en dát, zo weet iedereen, is niet zomaar een zak patat! De anderhalve meter hoge, levensechte zak patat bij Bram Ladage op de stoep voor de kraam is dat dus wel; niks kunst, gewoon een hele grote zak patat. Daarmee ben ik terug in de oude cirkel-redenering: Wat is kunst? Dat is wat de kunstenaar maakt. Wat is een kunstenaar? Nou, dat is iemand die kunst maakt. Toch vind ik het prima als kunstenaars zich niet laten vangen of verlammen door academische vragen als wat is kunst? Maar ontnuchterend is het wel, het feit dat ik afstudeer aan nota bene een kunstacademie, en dan over kunst niet verder zou komen dan een cirkelredenering opdienen. 21