BRONNEN VOOR JOODSE GENEALOGIE IN OE NEDERLANDSE ARCHIEVEN

Transcriptie

1 Misjpoge 1991 nr 3, pagina BRONNEN VOOR JOODSE GENEALOGIE IN OE NEDERLANDSE ARCHIEVEN II. Het Rotterdamse Gemeente-archief INLEIDING In 1968 werd in het Gemeente-archief een tentoonstelling gehouden over "350 jaar Joodse Gemeente in Rotterdam". Het getal gaf meer een orde van grootte aan dan dat er het exacte stichtingsjaar mee viel te berekenen. Er waren namelijk sinds 1610 al joden - van de Portugese natie - in Rotterdam toegelaten. Hoogduitse joden vestigden zich hier pas tegen het midden van de 17e eeuw. Het was een rijke Portugese jood, die er in 1648 toe overging om in Rotterdam een rabbijn te benoemen. Deze Josia Pardo werd merkwaardig genoeg ook de eerste opperrabbijn van de Hoogduitse gemeente ( ). Sinds die tijd hebben de Portugese joden altijd een minderheid gevormd. De joden hadden het als inwoners van Rotterdam niet gemakkelijk. De meesten waren arm en zo niet, dan was hun toch de toegang tot gilden en stadsambten ontzegd. In de loop van de 18e eeuw zien we echter verscheidene joden het burgerrecht verkrijgen; de echte emancipatie begon pas in de Franse tijd. Tot 1796, toen de gelijkberechtiging werd gelegaliseerd, hadden parnassijns hier een bijzondere machtspositie, waarvan ze node afstand deden. Zij waren door het stadsbestuur geautoriseerd om in geschillen tussen leden van de gemeente (voor zover deze van niet-criminele aard waren) uitspraak te doen. Verder mocht de opperrabbijn huwelijken voltrekken van joodse bruidsparen en die werden dan ook door de magistraat als geldig erkend. Geen van de andere dissidente kerkgenootschappen was daartoe gerechtigd. Voor het genealogisch onderzoek heeft dit als bezwaar, dat huwelijksdata van deze echtparen in de stedelijke registers ontbreken, al is de ondertrouw veelal wel ingeschreven. Het bezwaar zou gering zijn als de synagogale registers bewaard waren gebleven, maar dat is helaas niet het geval. Het is aan de door de overheid geëiste centralisatie van de kerkgenootschappen te danken geweest dat het bestuur van de Nederlandsch-Israëlietische gemeente haar administratie en archivering reorganiseerde. Het archief begint dan ook pas goed met het jaartal Van voor die tijd zijn - afgezien van het besnijdenisregister slechts schamele resten over. Van de Portugese gemeente in Rotterdam is in het geheel geen archief overgeleverd. Ook van verschillende verenigings- of chewresjoelen, die volgens C. Reijnders (in Rotterdams jaarboekje 1989) tussen 1857 en 1943 hebben bestaan, ontbreken de archieven. Een uitzondering vormt het genootschap Beth Hammidrasch 'Ets Chajim', (Arch. N.I.G. inv.nrs ).

2 Studiezaal van het Gemeente-archief Rotterdam, Robert Fruinstraat 52 Openingstijden Maandag t/m Vrijdag uur) Foto Gem. Archiefdienst Rotterdam Was het jaar 1968 niet erg overtuigend om tot jubileumjaar te worden uitgeroepen, toch had de bovengenoemde tentoonstelling een goede grond. Deze was de uitstekende verstandhouding tussen het bestuur van de Nederlands-Israëlitische gemeente en de directie van het Gemeentearchief. Niet iets nieuws overigens, want al eerder had samenwerking vruchten afgeworpen. In één van de laatste oorlogsjaren konden de archieven van de joodse gemeente veilig worden gesteld door ze onopgemerkt naar het Gemeente-archief te laten verdwijnen. In 1971 werden de archieven van de joodse gemeente opnieuw naar de Mathenesserlaan overgebracht. Het weinig toegankelijke archief, waaruit mooie stukken op de tentoonstelling werden getoond, verdiende het om goed te worden geïnventariseerd. ln 1972 kwam een voorlopige inventaris gereed. Publicatie van de definitieve liet enige jaren op zich wachten. Bij het verschijnen in 1976 werd ook de inbewaringgeving van de archieven geregeld tussen de Raad van de N.I.G. en de Gemeente Rotterdam. Gevolgen van de overbrenging zijn dat de raadpleging voor geïnteresseerden - genealogen of anderen - gemakkelijker is geworden en dat het secretariaat van de N.l.G. veel minder behoeft te worden lastig gevallen. Vanaf 1815 geven de diverse series een grote volledigheid te zien, die reikt tot in de jaren dertig van de 20e eeuw. De lacunes daarna zijn veroorzaakt door het bombardement van Mei 1940, toen onder andere het kantoor van de N.l.G. naast de Grote Sjoel aan de Gedempte Botersloot in vlammen opging.

3 De archieven zijn in principe overgedragen tot aan het jaar 1965; achtergebleven zijn de notulenregisters van na 1945 en verder de originele geboorte-, besnijdenis-, huwelijks- en begraafregisters. De in 1942 vervaardigde schaduwregisters voorzien in de behoefte van genealogische onderzoekers aan gegevens uit juist deze bronnen. Een voor deze categorie onderzoekers belangrijke bron is ook de collectie Blitz: copieën van door M.J. Blitz samengestelde staten en indexen, waarin de gegevens over te Rotterdam verblijvende joden, voorzover in veel stedelijke registers aangetekend, systematisch zijn bijeengebracht (zie Arch. N.I.G. inv.nrs ). Overzicht van beschikbare bronnen ALGEMENE BRONNEN 1. A.M. van der Woel, Inventaris van de archieven van de Nederlands Israëlitische Gemeente te Rotterdam 17J (Rotterdam 1976). De inleiding noemt de hoofdmomenten uit de geschiedenis van de gemeente vanaf het midden van de 17e eeuw, geeft verder bijzonderheden over de samenstelling van de bestuurscolleges en over de verenigingen en stichtingen die een band hadden met de Ned. Isr. gemeente. Een aantal archiefstukken uit de naoorlogse periode is tot 2000 niet zonder toestemming van het bestuur te raadplegen. 2. H.C.H. Moquette, Het archief van de Weeskamer te Rotterdam (Rotterdam 1907) H. ten Boom, Inventaris van de rechterlijke archieven van Rotterdam (Rotterdam 1985). Hierin: het archief van schout en schepenen ( ). 4. H. ten Boom en B. Woelderink, Inventaris van het oud archief van de stad Rotterdam , 2 delen (Rotterdam 1976). 5. E. Wiersum, De archieven der notarissen, die op het tegenwoordig grondgebied der gemeente Rotterdam gefungeerd hebben, ('s-gravenhage 1919). BIJZONDERE BRONNEN Bevolkingssituatie in 1811: 6. Register van naamsaanneming en -behoud, 1811 (-1826). Nieuw stadsarchief (voorl. nr. 117). Circa 500 personen. Index op: - oude geslachtsnamen/patroniemen; - nieuw aangenomen of behouden geslachtsnaam van familiehoofd of kinderen. 7. Wijkregisters houdende opgave van de bevolking van Rotterdam op basis van de volkstelling van Hierin de namen van de gezinshoofden, de aantallen gezinsleden, hun burgerlijke staat en religieuze gezindheid. Oud Stadsarchief (één wijk ontbreekt). Geboorte en besnijdenis: 8. Register van besnijdenissen, Dit origineel is losbladig en tweetalig (Hebreeuws en Nederlands); het kan wegens slechte staat niet geraadpleegd worden. Het bevat 1679 namen van besnedenen - volgens G.J. Mentink en A.M. van der Woude, De demografische ontwikkeling te Rotterdam en Cool in de 17e en 18e eeuw (Rotterdam 1965), pag Er zijn van dit register twee exemplaren van een 'copie-translaat' uit 1812 beschikbaar. Het originele 'copie-translaat' behoort tot de retroacta van de burgerlijke stand, DTB Rotterdam nr Het tweede is Arch. N.l.G. inv.nr Dit nummer bevat tevens een getypt afschrift door M.J. Blitz uit De N.I.G. Rotterdam beschikt over geboorteregisters van 1816 en vanaf 1821 tot heden, en besnijdenisregisters vanaf 1907 tot heden, die op het secretariaat worden bewaard; zie Inventaris N.I.G. nrs , 411 en 412. De besnijdenisregisters zijn gedeeltelijk in het Gemeente-archief te raadplegen in de vorm van copieën. 9. Register van besnijdenissen, N.I.G. inv.nr. 411.

4 10. Register van besnijdenissen, , fotocopieën, N.I.G. nrs Klapper, fotocopieën. N.I.G. inv.nrs Ondertrouw en huwelijk vóór en na 1811: Volgens Mentink en Van der Woude staan in de Stads Trouw- en Ondertrouwboeken de huwelijken van de remonstranten, katholieken, luthersen en doopsgezinden ingeschreven. Niet duidelijk is de plaats in deze registers van de joodse huwelijken. Joodse bruidsparen volstonden in veel gevallen met het laten doen van de huwelijksafkondigingen, die dan ook in de registers zijn aangetekend, terwijl verder van de huwelijksvoltrekking geen melding wordt gemaakt. Toch nam het percentage van voor burgemeesters gesloten huwelijken van joden in de tweede helft van de 18e eeuw zeer toe. In tegenstelling tot leden van andere, in die tijd dissidente kerkgenootschappen, die altijd tot een huwelijk ten overstaan van burgemeesters verplicht waren, zullen de joden de keus hebben gehad tussen een burgerlijk huwelijk en een uitsluitend in de synagoge voltrokken huwelijk. In de stadsondertrouwregisters is in het laatste geval de vermelding van de trouwdatum achterwege gebleven. Wel staat er meestal de aantekening 'Joden' bij. 11. Stadsondertrouwregisters met (behalve vaak voor joden) aantekening van de datum van huwelijkssluiting, Oud Stads Archief Stadsondertrouwregister van religieus gemengde huwelijken, Oud Stads Archief Index: extracten uit het Stads-Trouwboek Staat, opgesteld door M.J. Blitz circa 1969, houdende opgave van joodse bruiden en bruidegommen vermeld in de Stads (Onder-) Trouwboeken van Rotterdam, van circa 1620 tot Arch. N.1.6. inv.nr In deze periode telt Blitz 1056 aangiften van ondertrouw en/of trouw. De staat is alphabetisch ingericht op de namen van de bruidegoms en bevat een index op de namen van de bruiden; vermeldt verder de burgerlijke staat van betrokkenen (ongetrouwd, weduwe of weduwnaar), de plaats van herkomst, het adres en de datum van ondertrouw, eventueel ook van trouw. 13. 'Naamlijst der getrouwde en overleden personen, binnen de stad Rotterdam die ter secretarie zijn aangegeven. Maandelijks uitgegeven door boekverkoper Gerrit Manheer, Rotterdam , Deze gedrukte lijsten vertonen lacunes en zijn nogal onsystematisch. Speciaal voor het onderzoek in de eerste helft van de 19e eeuw kunnen zij echter belangrijk materiaal bevatten (Mentink en Van der Woude, pag. 28). Bibl. BAR NR 3 A en NR 3 B Ketoeboth, acten van chalitsa en acten van huwelijkse voorwaarden in het Hebreeuws met vertaling van namen en data De in het Gemeente-archief van Amsterdam gemaakte vertalingen, deels door dr J.A. Stellwag deels door anderen, zijn nog niet administratief verwerkt. Daardoor is deze collectie, die eigendom is van de N.I.G., voorlopig niet te raadplegen. Vooral uit de 18e eeuw is het aantal acten klein en betreft slechts een fractie van de huwelijkssluitingen uit de tijd, waarvan geen synagogale registers zijn overgeleverd (zie Inventaris N.I.G. pag. 59). 15. Registers van kerkelijke huwelijksinzegeningen, met klappers, , fotocopieën. Arch. N.I.G. inv.nrs De originelen bevinden zich op het secretariaat (inv.nrs ). Begraven vóór 1812: 16. Register van overledenen gehouden ter secretarie in verband met de belasting op het begraven, Oud Stads Archief inv.nr Register als boven, alleen bevattende de 'betalende' begrafenissen, Oud Stads Archief inv.nrs Het is jammer dat informatie over veel joodse overledenen ontbreekt, doordat de zusterserie ( ) verloren is gegaan. Deze registers hebben de inschrijving bevat van de begrafenissen 'pro deo'. Index: extracten uit de registers der doden te Rotterdam, N.B. Deze zijn, behalve aan de registers van de christelijke kerken waarin joden niet voorkomen, ontleend aan de bovengenoemde registers van de impost op het begraven.

5 17. Staat, opgesteld door M.J. Blitz in 1969, houdende opgave in chronologische volgorde van de in Rotterdam van 1696 tot 1811 overleden joden. Arch. N.1.6. inv.nr Dit 'Doodregister Rotterdam ' vermeldt de naam, de leeftijd en burgerlijke staat van de overledenen, als het een kind betreft ook de naam van de vader, verder de straat waar de overledene het laatst heeft gewoond en de datum van aangifte. Arch. N.l.G. inv.nr bevat de alphabetische klapper erop (zie hieronder nr. 1E3). Blitz heeft de staat samengesteld op grond van Oud Stads Archief inv.nrs en het 'Doodregister der Israëlieten van 26 September 1805 tot 16 December 1811'. Dit laatste is ten archieve niet (meer?) aanwezig. 18. Staat, opgesteld door M.J. Blitz in 1969, houdende opgave in alphabetische volgorde van de te Rotterdam overleden/begraven joden, Arch. N.I.G. inv.nr Bevat ook alphabetische en chronologische lijsten van de echtgenoten. De staat is gebaseerd op Oud Stads Archief inv.nrs (zie ook hierboven nr. 17).

6 19. Foto's van grafzerken opgenomen op de gesloten Israëlitische begraafplaats aan de Oostzeedijk met uitsluitend Hebreeuwse opschriften, gedateerd tussen 1760 en Circa 200 opnamen met als negatiefnrs De namen en jaartallen zijn vertaald. Collectie Top. Hist. Atlas. Begraven na 1811: 20. Begraafregister met betrekking tot de Israëlitische begraafplaats aan de Dijkstraat ('Nieuwe gedeelte') met klapper, , fotocopieën. Arch. N.I.G. inv.nr Het origineel, inv.nr. 440, bevindt zich op het secretariaat. 21. Begraafregister met betrekking tot de Israëlitische begraafplaats aan de Dijkstraat ('Oudste gedeelte') met klapper, , fotocopieën. Arch. N.I.G. inv.nrs Het origineel, inv.nr. 443, bevindt zich op het secretariaat. De overige delen van het begraafregister Dijkstraat, inv.nrs , betreffende de jaren , bevinden zich op het secretariaat. Hiervan zijn ten archieve geen copieën beschikbaar. 22. Foto's van de grafzerken, die na exhumatie van de graven aan de Dijkstraat zijn overgebracht naar de Israëlitische begraafplaats aan het Toepad, met uitsluitend Hebreeuwse en gemengd Hebreeuws-Nederlandse opschriften, gedateerd tussen 1740 en Circa 420 opnamen met als negatiefnrs Collectie Top. Hist. Atlas. De vertaling van de Hebreeuwse opschriften en de datumomrekening is gedaan door dr J.A. Stellwag op het Gemeente-archief te Amsterdam in Deze opschriften zijn in alphabetische volgorde op naam van de overledenen (volgens de burgerlijke stand gespeld) ter inzage bij de studiezaal. 23. Begraafregister met betrekking tot de Israëlitische begraafplaats aan het Toepad, met klapper, , fotocopieën. Arch. N.l.G. inv.nrs Het origineel, inv.nr. 450, bevindt zich op het secretariaat. 24. Begraafregister met betrekking tot de Israëlitische begraafplaats aan het Toepad, met gedeeltelijke klapper , fotocopieën. Arch. N.I.G. inv.nrs , Het origineel, inv.nr. 452, bevindt zich op het secretariaat. Vestiging, verblijf en vertrek. Vestiging: 25. Admissie van nieuwe bewoners tot Rotterdam, E312. Oud Stads Archief Index op persoonsnamen. 26. Registers van indemniteit met opgave van degenen aan wie een dergelijke acte is verstrekt, Oud Stads Archief Index op namen. Verblijf: 27. Poorterboeken, Oud Stads Archief Index. In de 18e eeuw komen namen van joden incidenteel voor. 28. Volkstellingsregisters 1811 (zie hierboven nr. 7), 1829 (index en te raadplegen op microfiches), 1839 (idem). 29. Bevolkingsregister (index compleet, microfiches niet compleet), (niet ter inzage). 30. Burgerlijke stand. Geboorteacten , huwelijksacten , overlijdensacten (alles op microfiches te raadplegen; klappers). N.B. De burgerlijke standsarchieven van de ge-annexeerde gemeenten zijn ook te raadplegen (verschillende eindjaren). 31. Rechterlijke archieven. 'Gifteboeken' (overdracht van onroerend goed) , inv.nrs Indexen niet volledig.

7 32. Van de Rechterlijke archieven zijn verder van belang door de aanwezigheid van indexen: verkopingsboeken , schuldboeken , en renteboeken De Synagoge aan de Boompjes. Kopergravure door Jeremias Snoek, 1790 Foto Gem. Archiefdienst Rotterdam

8 Interieur van de uit 1725 daterende Synagoge aan de Boompjes, ca (litho door onbekende) Foto Gem. Archiefdienst Rotterdam 33. Notariële archieven Indexen incompleet, indexen op comparanten c.q. personen. 34. Weeskamerarchief , hierin boedelregisters (inv. nrs ), index Diverse belastingregisters (behalve de hieronder genoemde nrs. 36 en 37) worden nog vermeld in: H. ten Boom en B. Woelderink, Inventaris van het Oud Archief van de Stad Rotterdam , deel II Financiëel Archief. 36. Kohieren van personele quotisatie in de steden van Holland (met uitzondering van Amsterdam en Dordrecht), Oud Stads Archief 4166, Index betr. Rotterdam. 37. Register van taxatie door schepenen van onroerend goed binnen Rotterdam in verband met de collaterale successie, Oud Stads Archief Jaarregister van overledenen, gehouden in verband met de invordering van de collaterale successie, Oud Stads Archief

9 Vertrek: In de 18e eeuw passeerden groepen landverhuizers Rotterdam; het waren vooral Duitsers uit de Palts. Ook in de 19e eeuw waren er veel doortrekkers. Daarvan zijn te Rotterdam geen registers bewaard. In het laatste kwart van de 19e eeuw werd de Nederlandsch-Amerikaansche Stoomvaart Maatschappij (later Holland-Amerika Lijn) opgericht. De jaren voor de Eerste Wereldoorlog waren qua aantallen landverhuizers topjaren. Onder hen die voornamelijk afkomstig waren uit Midden- en Oost- Europa bevonden zich vele joden. 38. Passagiersregister van de Holland-Amerika Lijn 1900 tot 1932 (3e klas) en tot 193E3 (1e klas) is beschikbaar op de studiezaal. Vermeld worden slechts namen, met voornaam of voorletters, het contractnummer, de naam van het stoomschip en de datum van de afvaart. A.M. van der Woel, Hoofd Educatie van de Gemeentelijke Archiefdienst Rotterdam