Diabetes met andere ogen bekeken

Transcriptie

1 Diabetes met andere ogen bekeken Diabetes voorkomen en behandelen op natuurlijke wijze Mr. Monique Geurkink

2 Afstudeerscriptie Hogeschool voor Natuurlijke Gezondheid Meppel Voorjaar 2014 Copyright 2014 Mr. Monique Geurkink Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur worden openbaar gemaakt of verveelvoudigd. Praktijk voor Integrale Gezondheid Monique Geurkink 2

3 Voor opa Henny, mijn Stille Kracht ************ Le seul véritable voyage, le seul bain de Jouvence, ce ne serait pas d'aller vers de nouveaux paysages, mais d'avoir d'autres yeux, de voir l'univers avec les yeux d'un autre, de cent autres, de voir les cent univers que chacun d'eux voit, que chacun d'eux est. 1 1 Uit: La Prisonnière - Marcel Proust, kort vertaald: De ware ontdekkingsreiziger ziet geen nieuwe landschappen, maar met andere ogen. 3

4

5 Samenvatting De mens die zich omringt met feiten, die niet toestaat dat hij verrast wordt, geen flits van intuïtie kent, geen veronderstellingen maakt, geen risico neemt, leeft in een afgesloten cel. Albert Einstein Diabetes is volksziekte nummer 1, er zijn meer dan 1 miljoen diabetici in Nederland. Dit aantal neemt alleen maar toe. In 2025 zullen het er ongeveer 1,4 miljoen zijn. Een op de vier à vijf mensen lijdt aan het metabool syndroom en heeft daarmee een verhoogd risico op diabetes. Ook zijn er veel mensen die niet weten dat ze aan diabetes lijden. Ondanks een landelijke aanpak met de NDF Zorgstandaard Diabetes en een vernieuwde Voedingsrichtlijn met meer aandacht voor begeleiding bij leefstijlverandering, heeft er geen kentering plaats gevonden. In de reguliere aanpak is vooral aandacht voor voorlichting, voeding, beweging en medicatie. Door de NDF wordt onderkend dat een meer holistische aanpak nodig is, vooral op het gebied van de preventie. Een omdenken van zorg en ziekte naar gezondheid en gedrag is noodzakelijk. Er dient een verandering te komen in de mindset rond diabetes. Diabetes type 2 is hoofdzakelijk het gevolg van ons voedingspatroon en onze leefstijl, erfelijkheid speelt slechts een ondergeschikte rol. Diabetes type 2 is een omkeerbare aandoening, dat blijkt uit onderzoek en ervaringen van artsen en (ex)diabetespatiënten. Ook bij diabetes type 1, een auto-immuunziekte, wordt een link gelegd met voeding en leefstijl. Er bestaat een relatie tussen laaggradige ontstekingen en diabetes. Laaggradige ontstekingen zorgen voor chronische activatie van het immuunsysteem en veroorzaken schade in het hele lichaam. Dit kan worden voorkomen door voeding aan te passen, stress te behandelen, voldoende beweging, voldoende ontspanning en slaap. De NDF Voedingsrichtlijn gaat mijns inziens niet ver genoeg in haar aanbevelingen. Een kwalitatief beter voedingsadvies houdt in: geen snelle en ook minder koolhydraten, koolhydraten combineren met eiwit en de juiste vetten, voldoende omega-3-vetzuren, meer groente en fruit, calorierestrictie, glutenvrij, melkvrij, cholesterol niet als boosdoener zien, aanvulling met supplementen, kruiden en superfoods. Leefstijlverandering vraagt intrinsieke motivatie en empowerment. Het zoeken naar achterliggende beweegredenen van gedrag, overtuigingen, emoties en onbewuste patronen zal meer helpen dan alleen motivational interwiewing. Goede voorbeelden, inzicht in het eigen zelfgenezend vermogen en een gezonde omgeving zijn belangrijke factoren in de slagingskans. Een goed voorbeeld vormen de mensen die leven in een Blue Zone. Zij worden heel oud en blijven vitaal. Ze staan iedere dag op met een doel, een Plan de Vida, en maken deel uit van een sterk sociaal netwerk dat elkaar steunt in een gezonde leefstijl. Wellicht zijn we in Nederland ook in staat een Blue Zone te creëren. Ieder mens is uiteindelijk zelf verantwoordelijk voor zijn gezondheid en hoe je er mee omgaat. Ziekte is niet iets wat zich buiten het lichaam afspeelt of van ons vervreemd is. Door ziekte te accepteren en dingen in je leven anders aan te pakken, zoals je leefstijl, werk, relatie, roken, voeding, levensdoel en plezier, bereik je een hogere levenskwaliteit en meer geluk. Ziekte kan ook geïnterpreteerd worden als lichaamstaal en heeft dan een signaalfunctie en een symbolische betekenis. Door ook inzicht te krijgen in deze betekenis van diabetes, is het mogelijk vanuit een bredere basis, integraal, te werken aan heling. Wanneer je met andere ogen, meer holistisch, naar diabetes kijkt, zie je dat er meer speelt dan alleen een verstoorde bloedglucosespiegel. Stress is een van de belangrijkste oorzaken van diabetes, naast overgewicht. De invloed van stress op lichaam en geest is wetenschappelijk onderzocht en bevestigd. Dit geldt ook voor de wisselwerking tussen lichaam en geest. De stressaanpak schiet bij de reguliere behandeling van diabetes echter te kort. 5

6 Door de wisselwerking tussen lichaam en geest mee te nemen in de beeldvorming omtrent diabetes, dus niet alleen stress, maar ook emotionele onbalans, negatieve gedachten, zingeving, verkeerde voeding, dysbiose (een verstoorde darmflora), te weinig beweging, te weinig ontspanning en slaap, ontstaat er een completer beeld en is er een hogere kwaliteit van leven te behalen. Natuurlijke behandelvormen zijn al eeuwenlang gericht op preventie en behandeling van chronische aandoeningen en effectief inzetbaar bij diabetes. Dat dit de kracht is van complementaire geneeswijzen wordt gelukkig steeds vaker ingezien. Steeds meer reguliere artsen zijn het eens met de natuurgeneeskundige inzichten over de rol van de darm en dysbiose bij het ontstaan van ziekten zoals diabetes. Het inzetten van evidence based complementaire therapieën, zoals bij Integrative Medicine, zal veel meer gezondheid en welbevinden opleveren. De arts dient een coachende rol op zich te nemen, waarbij hij de diabetespatiënt begeleidt naar een gezondere voedings- en leefstijl. De patiënt dient zelf verantwoordelijkheid te nemen en in zijn kracht te worden gezet (empowerment). Er dient gekozen te worden voor de goedkoopste, meest effectieve, minst toxische en minst invasieve behandeling. Mindfulness is bewezen effectief bij de behandeling van stress en is zinvol om in te zetten bij diabetes. Daarnaast zijn er andere evidence based complementaire behandelvormen inzetbaar bij diabetes, waaronder fytotherapie, aromatherapie, massage en acupunctuur. Ook zijn er effectieve therapieën ontwikkeld voor gedragsverandering. Naast de ingrijpende, persoonlijke impact heeft diabetes enorme maatschappelijke en economische gevolgen, zowel qua zorgkosten, zorgconsumptie en ziekteverzuim. Maatschappelijk gezien zullen we moeten werken aan een gezondere omgeving en meer ondersteuning voor het aanpassen van leefstijl. Integratie en stimulatie van natuurlijke behandelvormen zal zijn vruchten afwerpen. Werkgevers denken steeds meer holistisch. Het wordt meestal niet letterlijk zo benoemd, maar door een eenvoudige kosten-batenanalyse worden zij gestimuleerd tot een meer en meer open en onbevooroordeelde en pragmatische opstelling. Psychische begeleiding van werknemers en mindfulness hebben inmiddels een plaats verworven binnen het bedrijfsleven, zodat werknemers, en dus ook diabetici, langer en gezond kunnen blijven werken. Mijn conclusie is dat diabetes type 2 op een natuurlijke wijze is te voorkomen, te behandelen en om te keren, afhankelijk van de fase waarin de diabeticus zich bevindt en de mate waarin hij in staat en bereid is zijn voedingspatroon en leefstijl aan te passen. Het onderkennen van een wisselwerking tussen lichaam en geest en het weten te bereiken van een optimale balans op lichamelijk, geestelijk, emotioneel en spiritueel niveau zal hierbij een belangrijke ondersteuning kunnen leveren. Wellicht geldt deze conclusie ook voor diabetes type 1, maar daar zal meer onderzoek naar gedaan moeten worden. We bevinden ons momenteel in een transitiefase wat betreft ons gezondheidsbewustzijn. Het vergt lef en het durven nemen van risico, zoals Einstein het verwoord in het begincitaat, om met andere ogen te gaan kijken naar ziekte, gezondheid en diabetes. We kunnen het ons niet veroorloven ons als afgesloten cel te gedragen, want een cel kan niet leven zonder het milieu om zich heen. Er bestaat een continue wisselwerking tussen cel en omgeving. De omgeving verandert als gevolg van vele factoren, waarbij alles met elkaar samenhangt en elkaar beïnvloedt, er is geen sprake van een direct, lineair causaal verband tussen oorzaak en gevolg. Verandering van de omgeving verlangt een meebewegen van de cel. Leven is (mee)bewegen. 6

7 Inhoud Samenvatting... 5 Woord vooraf... 9 Hoofdstuk 1 Inleiding Hoofdstuk 2 Reguliere benadering van diabetes Historie Diabetes type 1, type 2 en metabool syndroom Symptomen Behandeling NDF Voedingsrichtlijn voor diabetes type 1 en Gevolgen van diabetes Hoofdstuk 3 Diabetes verder ontrafeld Inleiding Ontstaansmechanisme van diabetes Oorzaken diabetes Laaggradige ontstekingen De invloed van stress Hoofdstuk 4 Diabetes natuurgeneeskundig bekeken Inleiding Humoraalpathologie Natuurkwaliteiten en temperamenten Diabetes vanuit de natuurkwaliteiten bekeken Diabetes en temperamenten De rol van de darm Reckeweg Basis-Bio-Regulatie-Systeem Zuurbasebeginsel Diabetes holistisch bekeken Behandelprincipes Hoofdstuk 5 Diabetes natuurlijk voorkomen en behandelen Inleiding Blue Zones Met ander ogen kijken: bewustwording Leefstijlpatronen doorbreken Gezonde voeding Fytotherapie Supplementen en superfoods Beweging... 60

8 5.9 Ontspanning en Mindfulness De maatschappelijke kant van diabetes Diabetes en Integrative Medicine Hoofdstuk 6 Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen Basisregels voor de preventie en behandeling van diabetes Nawoord Bronnen Bijlagen

9 Woord vooraf Wenn uns die Suche nach Sinn nichts kostet, dann haben wir uns nicht auf den Weg gemacht. 2 Mijn zoektocht naar de relatie tussen voeding, leefstijl en gezondheid is waarschijnlijk begonnen toen ik op 14-jarige leeftijd ging oppassen in een antroposofisch gezin. Ik werd daar altijd getrakteerd op biologische carobbiscuitjes en sterrenmixthee, voor mij destijds geheel nieuwe voedingsmiddelen. Vanaf mijn 18 e heb ik veel tijd doorgebracht in Frankrijk. Tijdens mijn rechtenstudie heb ik gewerkt als au pair, à la campagne (op het Franse platteland, waar men nog in verbinding leeft met de natuur, veraf van de bewoonde wereld), in een gezin met 7 kinderen. Het ontbijt bestond uit producten van de eigen boerderij en uit de directe omgeving: boter, eieren, verse, ongepasteuriseerde melk, verse tuinkruiden, paddenstoelen uit het bos, jam van eigen fruit en authentiek gebakken desembrood van de plaatselijke boulanger. Twee maal per dag werd er een maaltijd gekookt met verse ingrediënten uit eigen tuin en vlees van eigen dieren. Daarna heb ik een jaar lang Frans recht gestudeerd in Poitiers en in een gezin gewoond met een vaste kokkin in dienst. De klassieke Hollandse broodmaaltijden voor ontbijt en lunch waren ook hier onbekend. Brood was slechts een bijgerecht. Na het ontbijt werd twee keer per dag een volwaardige (warme) maaltijd op tafel gezet, met veel verse, onbewerkte ingrediënten, waaronder veel groente, verse kruiden, salade, olijfolie, noten en vis. Bovendien leerde ik, dat je maar één keer opschept, de pannen stonden nooit op tafel. Dit alles was voor mij aanleiding om de broodmaaltijd langzaamaan in de ban te doen en mijn kijk op voeding aan te passen. Het mediterrane voedingspatroon was voor mij inmiddels gesneden koek. Ondertussen had ik een negatieve ervaring opgedaan met een longarts, ik was destijds astmapatiënte. Ik kreeg weer eens een setje pufjes mee met de mededeling dat ik het daar mijn hele leven maar mee moest doen en dat een marathon lopen er wel niet meer in zou zitten met mijn zwakke longen. Aan de ene kant stond ik perplex dat ik op mijn 20 e al als een chronische patiënte werd beschouwd, aan de andere kant heeft deze ervaring mij bewust gemaakt van het feit dat je een keuze hebt: je leven lang medicatie gebruiken en je verschuilen achter een chronische aandoening of op zoek gaan naar echte heling. Dat laatste heb ik gedaan. De pufjes heb ik in de prullenbak gegooid en nooit meer nodig gehad. Na het voltooien van mijn Franse rechtenscriptie in de zomer van 1993 heb ik me twee jaar lang verdiept in bedrijfskunde. Vervolgens ben ik advocaat en bedrijfsjurist geweest. Al die tijd ging mijn zoektocht verder. Ik ben gaan lezen over leefstijl, voeding en vitaliteit en de samenhang hiertussen. Ik heb vele complementaire therapeuten bezocht en veel van hen geleerd. In de periode dat ik met mijn gezin in Zwitserland woonde ( ), heb ik mijn rationele, juridische kant even wat minder gevoed en ben ik meer mijn gevoel gaan volgen. Ik heb een opleiding Klassieke 2 Uit: Der Klang, vom unerhörten Sinn des Lebens Martin Schleske, vioolbouwer (2010)

10 Massage voltooid. Ook ben ik Traditionele Chinese Geneeskunde (TCM) gaan studeren. Ik heb les gehad van Ulrike von Blarer, oprichtster van de Heilpraktiker Schule in Luzern. Zij is voor mij een belangrijke inspiratiebron geworden. Mijn honger naar kennis over natuurlijke gezondheid en vitaliteit heb ik verder weten te stillen tijdens de studie Natuurgeneeskunde in Meppel. In het voorjaar van 2013 kwam ik in aanraking met de ZorgZaak, een Hoogeveense thuiszorgonderneming, en heb ik samen met deze organisatie een aantal lezingen gegeven over gezonde voeding. Tijdens een gesprek met Ruud Slot (directeur van de ZorgZaak) kwam het onderwerp diabetes aan de orde. Hij hield zich op dat moment bezig met de vraag of hij als zorgondernemer de diabeteszorg in Nederland anders zou kunnen aanpakken. Hij had het boek Diagnose 2025 Diabetes 3 gelezen en stelde mij de vraag of ik zou kunnen aangeven hoe de diabeteszorg in mijn ogen zou moeten zijn, zodat de enorme toename van het aantal diabetespatiënten omgebogen zou kunnen worden naar een afname. Dit heeft mij mede geïnspireerd om deze scriptie te schrijven. Ook Hildegard von Bingen ( ) 4 is voor mij een inspiratiebron voor de manier waarop ik naar gezondheid kijk. Hildegard was o.a. een voorvechtster van spelt. Deze graansoort is nog een oergraan en niet gemanipuleerd zoals onze huidige moderne tarwe. Sinds ik met haar gedachtengoed in aanraking ben gekomen, maal ik zelf mijn eigen speltmeel. Hildegard von Bingen Door mijn eigen zoektocht heb ik mijn passie voor natuurlijke gezondheid, gezonde voeding en vitaliteit ontdekt en mijn visie hieromtrent ontwikkeld. In mijn ogen is het leven vanuit je passie een bron van vitaliteit. Ik heb geprobeerd mijn visie met betrekking tot diabetes weer te geven in deze afstudeerscriptie. Ik hoop dat het een inspiratiebron zal zijn voor behandelaars en patiënten om met andere ogen naar diabetes en ziekte in het algemeen te gaan kijken. Mijn missie is om meer gezondheidsbewustzijn te creëren. Ik wil laten zien dat uiteindelijk iedereen zelf verantwoordelijk is voor zijn gezondheid en hoe je daar mee omgaat. De Franse psychiater David Servan-Schreiber beschreef heel mooi hoe ons lichaam wenst dat we eerlijk zijn naar onszelf en integer met ons eigen lichaam en leven omgaan. Ik sluit me aan bij zijn woorden: «Notre corps aime la vérité:.que nous vivons en intégrité avec nous-même, que nous sommes «authentique», le courage d être soi semble faire partie du processus de la vie elle-même, jusque dans nos cellules.» 5 Monique Geurkink 3 Van Philip J. Idenburg, Michel van Schaik, Inge de Weerdt (2012). 4 Duitse benedictijnse abdis, eerste vertegenwoordigster van de Duitse middeleeuwse mystiek, onder meer actief op het gebied van religie, geneeskunde, kosmologie, wetenschappen, filosofie, compositie en muziekbeoefening, poëzie, voeding, plantkunde en linguïstiek, de eerste componiste uit de geschiedenis van de klassieke muziek die bij naam bekend is en beschouwd als eerste Duitse arts. 5 Uit: David Servan-Schreiber - Notre corps aime la vérité (vrij vertaald MG): ons lichaam houdt van de waarheid,.wenst dat we integer zijn naar onszelf, authentiek,..de moed om jezelf te zijn lijkt deel uit te maken van het proces van het leven, tot in onze cellen. 10

11 Hoofdstuk 1 Inleiding Het leven is geen ontdekkingsreis maar een scheppingsproces. 6 Gezondheid is een onderwerp dat inmiddels niet meer is weg te denken uit ons dagelijks leven. In televisieprogramma s, tijdschriften, boeken, op het internet, het werk, overal wordt het aangeroerd. Het is een maatschappelijk thema. Onze gezondheidszorg wordt onbetaalbaar en het nationale zorgstelsel kraakt aan alle kanten. Mensen lijden massaal aan overgewicht, met alle gevolgen van dien. Psychische aandoeningen zorgen in toenemende mate voor uitval van werknemers. Mensen kijken kritischer naar het reguliere medische aanbod en gaan op zoek naar meer vitaliteit. Ook wordt er kritischer gekeken naar onze voedingsmiddelenindustrie door de vele schandalen rondom ons voedsel. We bevinden ons in een transitiefase naar meer bewustzijn op gezondheid, voeding en leefstijl. We worden steeds weer met dezelfde feiten geconfronteerd: onze westerse leefstijl laat zijn sporen na in lichaam en geest. Wetenschappelijk is aangetoond dat de oorzaak van onze beschavingsziekten, zoals cardiovasculaire aandoeningen, metabool syndroom, diabetes, COPD en depressies, in 50 tot 70% van de gevallen terug te voeren is op voedingspatroon en leefwijze. Ongezonde voeding, te weinig beweging, te veel stress en slecht slapen zorgen op den duur voor laaggradige ontstekingen in ons lichaam, die ons immuunsysteem aantasten en de weg vrijmaken voor allerlei ziektebeelden. Hoewel het lijkt alsof we massaal met onze gezondheid bezig zijn, komen de meeste mensen pas in actie wat hun gezondheid aangaat als er wat aan de hand is. Er moet dus eerst iets mis gaan, voordat mensen iets willen aanpassen in hun leefstijl. Waar is onze intrinsieke motivatie gebleven om verantwoordelijkheid te nemen voor onze gezondheid, nog voordat het misgaat? Waarom zijn we niet in staat goed voor onszelf te zorgen? Waarom beschouwen we ziekte als iets vreemds, plaatsen we het buiten ons zelf, in plaats van naar de betekenis te zoeken, het leven op een andere manier aan te gaan? En waar is ons vertrouwen op dat wat de natuur ons heeft gegeven: ons zelfhelend vermogen? De mensen die leven in een Blue Zone 7 worden met gemak 100 jaar oud en blijven vitaal en vol levenslust. Zij hebben een natuurlijk instinct om gezond te leven en goed voor zichzelf en de ander te zorgen. Zij maken zich geen zorgen om hun gezondheid, zij ademen en leven vitaliteit, iedere dag weer opnieuw. Waarom kunnen zij dit wel en wij niet? Diabetes mellitus is volksziekte nummer 1 geworden. Er zijn in Nederland 1 miljoen diabetespatiënten, dat zullen er in 2025 waarschijnlijk 1,4 miljoen zijn. 8 Wereldwijd zijn er naar schatting 285 miljoen diabetici. De werkelijke cijfers liggen veel hoger, omdat veel mensen niet eens weten dat ze diabetes hebben. Daarbij komt dat een op de vier à vijf mensen lijdt aan het metabool syndroom en daarmee een verhoogd risico hebben op o.a. diabetes. Diabetes wordt regulier als een chronische, niet omkeerbare aandoening beschouwd. Er zijn echter steeds meer onderzoeken die aantonen dat diabetes (type 2 en wellicht ook type 1) is te voorkomen en zelfs omkeerbaar is door aanpassing van voeding en leefstijl. 9 Onderzoekers van de Universiteit van Newcastle hebben ontdekt dat bij een acht weken durend dieet van 600 calorieën per dag diabetes type 2 kan verdwijnen bij patiënten die recent die diagnose kregen. Hoewel het hierbij om een beperkte studie ging, zijn de resultaten hoopgevend voor de toekomst. Voedingswetenschappers hebben overigens in de vorige eeuw al aangetoond dat er een verband bestaat tussen diabetes en voeding. 6 Uit Gesprekken met God Neil Donald Walsch (2007) 7 The Blue Zones 9 lessons for living longer from the people who ve lived the longest Dan Buettner (2008). 8 Zie Diagnose 2025 Diabetes 9 Reversal of type 2 diabetes: normalisation of beta cell function in association with decreased pancreas and liver triacyglycerol. The abnormalities underlying type 2 diabetes are reversible by reducing dietary energy intake. Newcastle University,

12 De Belgische arts en onderzoeker Kris Verburgh stelt in De Voedselzandloper dat diabetes een omkeerbare aandoening is, gebaseerd op onderzoek en ervaringen met patiënten. Hetzelfde schrijft Patrick Holford, psycholoog en invloedrijk voedingsdeskundige, in Say No to Diabetes. Ook Hilda Maris schrijft in de Therapiewijzer Diabetes & Metabool Syndroom dat diabetes op een natuurlijke manier te voorkomen, omgekeerd of gestabiliseerd kan worden, afhankelijk van de fase waarin de ziekte zich bevindt en van de mate waarin de patiënt bereid is zijn voeding en leefstijl aan te passen. Diabetes is een aandoening met ingrijpende persoonlijke gevolgen, het veroorzaakt een niet te onderschatten (vaak onzichtbaar) leed, maar daarnaast een enorm maatschappelijk en economisch probleem. Zowel qua zorgkosten, zorgconsumptie en ziekteverzuim. Diabetici hebben meer verzuimdagen en zijn vaak minder efficiënt in het uitvoeren van hun werk o.a. door vermoeidheid en depressie 10. Het doel van deze scriptie is inzicht te verkrijgen in de oorzaken van diabetes en het mechanisme dat er voor zorgt dat uiteindelijk diabetes ontstaat en hoe deze aandoening kan worden voorkomen of behandeld op een natuurlijke wijze. Ik maak hierbij gebruik van literatuuronderzoek. Mijn bevindingen heb ik uitgewerkt in een aantal aanbevelingen voor een andere diabetesaanpak (hoofdstuk 6). Hieruit blijken ook de belangrijkste verschillen tussen de reguliere en de natuurlijke benadering. Ik heb deze scriptie geschreven voor behandelaars en (pre)diabetici die geïnteresseerd zijn in een andere, bredere kijk op diabetes. Ik wil laten zien dat diabetes veel meer is dan een verstoorde bloedglucosespiegel. Probleemstelling: Kun je Diabetes Mellitus voorkomen en behandelen op een natuurlijke wijze, gebaseerd op uitgangspunten van de natuurgeneeskunde? Ik gebruik hierna de term diabetes voor de verschillende vormen van diabetes, tenzij specifiek een type diabetes wordt bedoeld. Dit omdat ik vanuit verschillende publicaties afleid dat zelfs bij diabetes type 1 nog mogelijkheden zijn voor verbetering en behandeling op een natuurlijke manier. Het is bijvoorbeeld bekend dat mindfulness (par. 5.9) bij diabetes type 1 kan helpen om de behoefte aan insuline sterk te verminderen. Het volgende hoofdstuk gaat over de reguliere benadering van diabetes, in hoofdstuk 3 zal ik diabetes verder uitdiepen en de oorzaken, het mechanisme van diabetes, laaggradige ontstekingen en stress behandelen. Hoofdstuk 4 is gewijd aan de natuurgeneeskundige benadering en hoofdstuk 5 aan de natuurlijke behandeling van diabetes. 10 Boheemen, C. van en Dijk, L. van (2012) Diabetes op de werkvloer Een onderzoek onder werkgevers en werknemers. Nivel. 12

13 Hoofdstuk 2 Reguliere benadering van diabetes Je kunt een probleem niet oplossen met de denkwijze die het heeft veroorzaakt. Albert Einstein 2.1 Historie Diabetes is één van de eerste aandoeningen die goed is beschreven en wel in een Egyptisch manuscript daterend van ongeveer 1500 voor Christus. Er wordt hierin gesproken over overmatige urinelozing. Indische fysici ontdekten rond ongeveer dezelfde tijd een aandoening die ze madhumeha, of honingurine, noemden, omdat de urine mieren aantrok. Een Griekse geneesheer noemde de aandoening Diabetes, doorstroming. Hiermee verwees hij naar het vele vocht dat diabetespatiënten in nemen en uitscheiden. Het woord Mellitus (honingzoet) werd er pas veel later aan toegevoegd. In die tijd kwam diabetes slechts zelden voor, wat waarschijnlijk te maken heeft met het voedingspatroon van destijds. Er werd door de Griekse Areteus al onderscheid gemaakt tussen een primaire en een secundaire vorm van diabetes. Ook in de Middeleeuwen wordt over diabetes geschreven en wordt er melding gemaakt van verschillende behandelvormen. De rol van de pancreas bij diabetes wordt in 1889 ontdekt. De behandeling van diabetes met insuline begint pas rond 1921 door de Canadezen Banting en Best. Insuline komt van het woord Insula, wat in het Latijn eiland betekent. Insuline wordt namelijk geproduceerd in de eilandjes van Langerhans in de pancreas. In het verleden proefde een arts de urine om te kunnen beoordelen of iemand aan diabetes leed. Ook werd er wel eens een schoteltje urine buiten gezet om te kijken of er insecten op afkwamen. Deze manier van onderzoeken werd overbodig toen de chemische analyse van urine mogelijk werd. Himsworth maakt in 1936 voor het eerst een echt duidelijk onderscheid in diabetes type1 en type 2. Sinds 1988 wordt het syndroom X, later het metabool syndroom, onderscheiden als stofwisselingsaandoening dat als voorstadium van diabetes wordt gezien. Diabetes type 1 en 2 worden beide door de reguliere medische wereld als onomkeerbare aandoeningen beschouwd. 2.2 Diabetes type 1, type 2 en metabool syndroom Diabetes mellitus (in de volksmond ook wel genoemd suikerziekte ) is een aandoening waarbij de bloedglucosespiegels (ook wel bloedsuikerspiegels) veel te hoog zijn, doordat de insulineproductie in het lichaam is verstoord. Insuline is een hormoon dat wordt aangemaakt in de pancreas (alvleesklier). Na het eten van koolhydraten worden deze tijdens de spijsvertering afgebroken tot 13

14 glucose. Glucose is een belangrijke brandstof voor ons lichaam. Vanuit de darmen wordt glucose vervolgens opgenomen in het bloed. Insuline zorgt er voor dat glucose in de lichaamscellen kan worden opgenomen. Bij diabetespatiënten wordt er geen of te weinig insuline aangemaakt of zijn de lichaamscellen ongevoelig geworden voor insuline. Het gevolg is dat er te veel glucose in het bloed blijft wat uiteindelijk schadelijke gevolgen heeft. In onderstaande afbeelding is te zien hoe bij diabetes de bloedglucosespiegel op een veel hoger niveau blijft na inname van voeding. Wetenschappelijk onderzoek heeft er inmiddels toe geleid dat diabetes mellitus in 3 hoofdgroepen kan worden onderscheiden 11 : Type 1 diabetes mellitus, waaronder ook LADA 12, Type 2 diabetes mellitus, Overige typen diabetes mellitus, waaronder zwangerschapsdiabetes, MODY 13 en MIDD 14 e.a. Diabetes type 1 Diabetes type 1 (insulineafhankelijke diabetes) is een auto-immuunziekte. De insulineproducerende bètacellen van de pancreas worden vernietigd door het eigen immuunsysteem. De pancreas produceert daardoor weinig of geen insuline. Bij slechts ongeveer 10% van alle mensen met diabetes is sprake van dit type diabetes. Hoewel altijd gedacht werd dat de bètacellen helemaal niet meer werkten en dat herstel daarom niet mogelijk was, is in een recente studie (2012) naar voren gekomen dat de bètacellen van de pancreas nog tientallen jaren actief blijven 15. Ze blijven nog een heel klein beetje insuline produceren. Dat zou betekenen dat er wel degelijk nog mogelijkheden zijn om diabetes type 1 nog te behandelen en verbeteren Latent Autoimmune Diabetes in Adults, sluimerende vorm van type 1 diabetes bij volwassenen en ontstaat meestal boven de 35 jaar. 13 Maturity-Onset Diabetes of the Young, erfelijke vorm (autosomaal dominant) van type 2 diabetes, ontstaat op jonge leeftijd, jonger dan 25 jaar. MODY is een erfelijke afwijking waarbij de pancreas onvoldoende reageert op een stijging van het glucosegehalte in het bloed, waardoor levenslang te weinig insuline afgegeven wordt. 14 Maternally Inherited Diabetes and Deafness, zeldzame, mitochondriëel erfelijke vorm van diabetes mellitus, waarbij de pancreas onvoldoende insuline afgeeft en vaak gepaard gaat met doofheid of slechthorendheid en soms ook met andere problemen, zoals nierproblemen en spierzwakte. MIDD wordt doorgegeven van moeder op kind. 15 Therapiewijzer Diabetes & Metabool Syndroom, p

15 Diabetes type 2 Diabetes type 2 (niet-insulineafhankelijke diabetes) ontstaat door een combinatie van factoren, zoals overgewicht, hoge bloeddruk en chronische verstoring van de bloedglucosespiegel, waardoor er insulineresistentie (verminderde gevoeligheid voor insuline) ontstaat. Het lichaam gebruikt de aangemaakte insuline niet meer efficiënt. Ook is de productie van insuline verstoord, waardoor er onvoldoende insuline is om aan de behoeften van het lichaam te voldoen. Metabool syndroom Het metabool syndroom, ook wel insulineresistentiesyndroom, of Syndroom X, is een constellatie van frequent voorkomende afwijkingen in de stofwisseling. Dit zijn: een hoge bloeddruk, verstoorde suikerstofwisseling, verhoogd cholesterol, verhoogde triglyceriden, overgewicht en proteïnurie (verhoogde eiwitafscheiding in de urine). Mensen met een aantal van deze afwijkingen hebben het metabool syndroom. Het is de belangrijkste oorzaak van vroegtijdig ontstaan van hart- en vaatziekten. Vaak is er ook sprake van verhoogd CRP (ontstekingsfactor), vermoeidheid, prikkelbaarheid, stemmingswisselingen en depressie. 2.3 Symptomen De symptomen van diabetes type 1 en 2 lijken sterk op elkaar. De eerste symptomen van diabetes zijn gerelateerd aan de directe gevolgen van hoge bloedglucosespiegels. Bij een te hoge bloedglucosespiegel komt er glucose in de urine terecht. De nieren gaan meer water afscheiden om de grote hoeveelheden glucose te verdunnen. Doordat de nieren te veel urine uitscheiden, moeten diabetespatiënten vaak en veel plassen. Daardoor ontstaat abnormale dorst. Andere symptomen zijn gewichtsverlies, abnormaal sterk hongergevoel, onscherp zien, duizeligheid, misselijkheid en verminderd uithoudingsvermogen bij lichamelijke inspanning. Bij mensen met diabetes type 1 beginnen de symptomen vaak plotseling en heftig. Er kan dan al snel diabetische ketoacidose ontstaan. Door het gebrek aan insuline zijn de meeste lichaamscellen niet in staat glucose uit het bloed op te nemen. De cellen schakelen dan een ander stofwisselingsmechanisme in om toch de energie te krijgen die ze nodig hebben. Het lichaam gaat vetcellen afbreken en vetten verbranden, waarbij ketonen vrijkomen. Ketonen leveren dan wel een beperkte hoeveelheid energie, ze maken het bloed ook te zuur (ketoacidose). Symptomen: overmatige dorst en overmatig urineren, gewichtsverlies, misselijkheid, braken, vermoeidheid en buikpijn, snelle en diepe ademhaling, acetongeur uit mond. Zonder behandeling kan diabetische ketoacidose verergeren en leiden tot coma en overlijden, soms binnen een paar uur. Bij mensen met diabetes type 2 duurt het soms wel (tientallen) jarenlang voordat ze iets merken van symptomen. Toenemend moeten plassen en veel dorst hebben kan aanleiding geven om een arts te bezoeken. Ook kan vermoeidheid of slecht zien de aanleiding daartoe zijn. 2.4 Behandeling Het doel van de reguliere behandeling van diabetes is het zoveel mogelijk binnen de normale grenswaarden houden van de bloedglucosespiegel. Naast advies over voeding en beweging, goede voorlichting en kennisoverdracht over de mogelijke lichamelijke, psychische en sociaalmaatschappelijke gevolgen van diabetes, wordt er in de meeste gevallen ook medicatie voorgeschreven. Vaak worden ook de hoge bloeddruk en hoge cholesterolwaarden meegenomen in de behandeling. 15

16 Er zijn verschillende medicijnen op de markt voor de behandeling van diabetes: Insuline Mensen met diabetes type 1 zijn afhankelijk van insuline. Dit geldt ook voor veel mensen met diabetes type 2. Insuline wordt toegediend middels injecties, orale toediening is nog niet mogelijk, omdat insuline in de maag wordt afgebroken. Orale bloedglucoseverlagende middelen (hypoglycaemica) Orale bloedglucoseverlagende middelen worden gewoonlijk voorgeschreven aan mensen met diabetes type 2, zoals: Sulfonylureumderivaten (o.a. glibenclamide ) en meglitiniden (o.a. repaglinide): stimuleren de pancreas om meer insuline te produceren. Biguaniden (o.a. metformine ) en thiazolidinedionen (o.a. rosiglitazon ): hebben geen invloed op de afgifte van insuline, maar maken cellen gevoeliger voor de eigen insuline, voorschrijven alleen of in combinatie met een sulfonylureumpreparaat. Alfa-glucosidaseremmers, (o.a. acarbose): vertragen de vertering van koolhydraten door de darmen. Incretine-mimetica (o.a. exenatide): incretines zijn natuurlijke hormonen die de bètacellen stimuleren om meer insuline aan te maken en remmen de alfacellen af. Incretine-mimetica bootsen de werking van incretine na. DPP-4-remmers (o.a. sitagliptine): blokkeren het enzym Dypeptidyl Peptidase 4, dat de incretines afbreekt, daardoor blijft de incretine langer werkzaam. 2.5 NDF Voedingsrichtlijn voor diabetes type 1 en 2 In 2003 is de NDF Zorgstandaard Diabetes ontwikkeld. Dit wordt beschouwd als de standaardnorm voor diabeteszorg in Nederland. In 2010 is er, als onderdeel van deze Zorgstandaard, een vernieuwde Voedingsrichtlijn voor diabetes type 1 en 2 (Voedingsrichtlijn) 16 uitgegeven. Het is een lijvig document waarin evidence based richtlijnen worden gegeven aan diabeteszorgverleners voor de dagelijkse praktijk van voedingsbehandeling. In deze paragraaf zal ik in het kort weergeven waar het in de Voedingsrichtlijn om draait. Er wordt vanuit gegaan dat leefstijlinterventies bijdragen aan preventie en behandeling van diabetes. Kenmerken van effectieve leefstijlinterventies die zijn gebruikt in grote studies zijn: Kenmerk Koolhydraten Totaal vet Aanbeveling ± 55 energieprocent < 30 energieprocent - verzadigd vet < 10 energieprocent - cholesterol < 33 mg/mj Eiwit Vezels Beweging energieprocent 13 g/1000 kcal per dag 30 minuten gemiddelde activiteit per dag, ten minste 5 x per week

17 Overige overwegingen in de Voedingsrichtlijn wat betreft preventie zijn: Het is niet verstandig om alcoholgebruik aan te raden. Er is geen reden om koffieconsumptie af te raden. Suikerhoudende dranken kunnen niet onbeperkt gedronken worden, vruchtensappen vallen ook hieronder. Streef naar goede kennis omtrent het belang van vezels in voeding. Vitamine D deficiëntie dient te worden uitgezocht. Gecombineerde leefstijlinterventies bestaan uit: Het verminderen van de energie-inname door een individueel samengesteld energiebeperkt dieet dat leidt tot verbetering van het eetgedrag; Het verhogen van de lichamelijke activiteit; Eventuele toevoeging van psychologische interventies ter ondersteuning van gedragsverandering. De voedingsadviezen bij diabetes type 1 en 2: Koolhydraten 17 De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid koolhydraten voor gezonde mensen geldt ook voor mensen met diabetes (40-70 energieprocent). Kies voor koolhydratenbronnen vooral uit volkorengraanproducten, peulvruchten, aardappelen, groenten en fruit en (magere) melkproducten. Voedingsmiddelen mogen elk type koolhydraat bevatten, mits ingepast in een gezond voedingspatroon. Suiker en suikerhoudende producten kunnen door mensen met diabetes gebruikt worden, mits toegepast in een gezond voedingspatroon. Fructose leidt tot een lagere bloedglucose stijging dan producten gezoet met glucose. Indien fructose geconsumeerd wordt in hoge mate (100 gram p/d) verhoogt dit het triglyceridengehalte en wordt daarom afgeraden. Een matige consumptie (30-60 gram p/d) van fructose is niet nadelig voor de gezondheid. Intensieve zoetstoffen leveren geen energie en zijn goed te gebruiken in een energiebeperkt dieet. Ze zijn voor volwassenen met diabetes veilig te gebruiken, indien rekening wordt gehouden met de aanvaardbare dagelijkse inname. Aan mensen met diabetes en hoge postprandiale bloedglucosewaarden, waarbij met standaard adviezen geen acceptabele glycemische regulatie wordt bereikt, kan voorgelegd worden om het gebruik van producten met een lage glycemische index te proberen. De toepasbaarheid van de glycemische index moet per persoon bepaald worden en ingepast worden binnen de context van een gezonde voeding. Vetten 18 De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid vet is voor mensen met diabetes gelijk aan die voor gezonde volwassenen. Bij een gezond gewicht en eetpatroon zou tussen de 20 en 40 energieprocent per dag uit vet moeten komen. Zoals eerder vermeld wordt mensen met overgewicht of een ongewenste toename van het lichaamsgewicht geadviseerd de hoeveelheid vet te beperken tot 30 à 35 energieprocent per dag. De vetzuursamenstelling van de voeding bij mensen met diabetes is gericht op vermindering van de kans op coronaire hartziekten. Gebruik een voeding met zo weinig mogelijk producten met een hoog gehalte aan verzadigde vetzuren (<10 energieprocent) en transvetzuren (<1 energieprocent). Bij voorkeur wordt geadviseerd om deze te vervangen 17 NDF Voedingsrichtlijn voor diabetes type 1 en 2, p. 46, idem, p

18 door producten rijk aan (meervoudig) onverzadigde vetzuren in plaats van koolhydraten. Adviseer niet meer dan 12 energieprocent meervoudig onverzadigde vetzuren per dag. Door een vermindering van de hoeveelheid verzadigde vetzuren in de voeding zal ook de hoeveelheid cholesterol uit de voeding afnemen. Vis bevat vetzuren die de kans op hartziekten verlagen. Eet daarom regelmatig vette vis, aanbevolen wordt om 450 mg visvetzuren per dag. Dit kan gerealiseerd worden door 2 keer per week vis te eten, waarvan ten minste eenmaal een portie vette vis. Dagelijks gebruik van producten met plantensterolen en -stanolen kan geadviseerd worden aan mensen met diabetes en een hypercholesterolemie. Dagelijks gebruik kan het LDL cholesterol met 10% verlagen. Een hogere inname dan 2-3 gram per dag heeft geen additioneel effect en wordt afgeraden. Eiwitten 19 De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid eiwitten voor mensen met diabetes en een goede nierfunctie is gelijk aan die voor gezonde volwassenen (>0.8 gram eiwit per kg lichaamsgewicht per dag of >10 energieprocent). Er zijn aanwijzingen dat de maximale hoeveelheid eiwit voor mensen met diabetes en een goede nierfunctie 20 energieprocent per dag is. Er zijn geen aanwijzingen voor een mogelijke voorkeur voor dierlijk of plantaardig eiwit wat betreft nierfunctie. Een voeding rijk aan dierlijk eiwit leidt tot een hogere inname van verzadigd vet en vanuit dit oogpunt heeft bij een hoge eiwitinname plantaardig eiwit daarom de voorkeur. Bij een micro- of macroalbuminerie is een hoge eiwitinname mogelijk ongewenst. Verwezen wordt naar de CBO/NIV/NDF richtlijn diabetische nefropathie (CBO 2006). Overige aanbevelingen 20 Een hoge inname van vezels heeft een positieve invloed op de diabetesregulatie en het lipidenprofiel bij mensen met diabetes. Aanbevolen wordt om, net als gezonde volwassenen, ruim gebruik te maken van vezelrijke producten (30-40 gram vezels per dag of 3.4 gram per MJ/dag). Tegen een matig alcohol gebruik bestaat geen bezwaar. Adviseer voor volwassen mannen hooguit 2 standaardglazen per dag, voor volwassen vrouwen 1 standaardglas per dag. Het aantal glazen dat gedronken mag worden dient niet te worden opgespaard. Bij mensen die bloedglucoseverlagende medicatie gebruiken heeft de inname van alcohol een bloedglucose verlagend effect wat kan leidden tot een hypoglykemie. Dit effect kan enkele uren duren. Adviseer om extra koolhydraten in te nemen op deze momenten. Een andere mogelijkheid is het aanpassen van de insulinedosering als dit van toepassing is. De voeding van mensen met diabetes dient te voorzien in de aanbevolen hoeveelheden vitaminen, mineralen en spoorelementen zoals die gelden voor de algemene bevolking. Er is geen bewijs dat dit bij mensen met diabetes anders zou moeten zijn. Het is van belang variatie aan te brengen in de voeding. Een aantal vitamines verdienen meer aandacht: - De aanbeveling voor vitamine B12 is voor mensen met diabetes gelijk aan die van gezonde volwassenen. Langdurig gebruik van metformine, frequent voorgeschreven bij mensen met diabetes type 2 kan leiden tot vitamine B12 malabsorptie en deficiëntie. - Voor een aantal groepen, zoals aan (te)huis gebonden ouderen, vrouwen met een hoofddoek, mensen met een donkere huidskleur en kinderen is een vitamine D supplement noodzakelijk. Er zijn aanwijzingen dat mensen met diabetes vaker een zoutgevoelige hypertensie hebben. Adviseer matig met keukenzout te zijn en beperk de inname tot minder dan 6 gram per dag. 19 idem, p Idem, p

19 Er is onvoldoende bewijs voor de werkzaamheid van kaneel en chroomsupplementen bij mensen met diabetes type 1 en 2. Het gebruik hiervan ter verbetering van de glycemische regulatie wordt niet aangeraden. In de Voedingsrichtlijn wordt aangegeven dat aanpassing van voedingsgewoonten en leefstijl een van de moeilijkste aspecten van de behandeling van diabetes is. Uiteindelijk is het van belang zelfmanagement te realiseren. De cliënt is (mede) zelf verantwoordelijk voor zijn eigen gezondheid en wil zelf beslissingen kunnen nemen over zijn voedingsgedrag in relatie tot een goede zelfzorg bij diabetes. Motivational Interviewing wordt gebruikt om gedragsverandering te ondersteunen. Er wordt benadrukt dat het totale voedingspatroon en de leefstijl van de mens met (een verhoogd risico op) diabetes centraal zal moeten staan voor een effectieve dieetbehandeling. De focus moet niet liggen op de afzonderlijke voedingsmiddelen of bestanddelen daarvan. Het voedingsadvies dient een advies op maat te zijn, waarbij rekening wordt gehouden met ieders motivatie, individuele omstandigheden en mogelijkheden. In hoofdstuk 5 zal ik aangeven waarin de aanbevelingen in de Voedingsrichtlijn verschillen van mijn visie op voeding en diabetes. 2.6 Gevolgen van diabetes Diabetespatiënten krijgen op termijn te maken met verschillende (ernstige) complicaties die progressief verlopen. Hoe beter de bloedglucosespiegel gereguleerd kan worden, hoe kleiner de kans op complicaties of verergering hiervan. Glycosylatie (versuikering): maillard-reactie, glucose gaat een verbinding aan met eiwitten in het bloed, waardoor stapeling plaatsvindt en verdikking en lekkage in de vaten. Verhoogd risico hart en vaatziekten: hoge bloedglucosespiegels veroorzaken vernauwing van zowel de kleine als de grote bloedvaten, daarnaast vindt er een stijging van de spiegels van vetstoffen in het bloed plaats, wat leidt tot atherosclerose. Neuropathie (zenuwbeschadiging): door de verdikking in de vaten vermindert de bloedtoevoer naar de zenuwen, vaak aan voeten en benen, soms leidend tot amputatie. Retinopathie (blindheid): schade aan de kleine bloedvaten van het netvlies in het oog kan tot verlies van gezichtsvermogen. Nefropathie (nierbeschadiging): door schade aan de bloedvaatjes gaan ze eiwitten lekken, ook gaat de filterende werking achteruit. Ketoacidose (verzuring) Verhoogd risico op kanker Geheugenverlies en depressie: door schade aan bloedvaten Osteoporose: door verzuring en invloed van insuline Zweren en infecties van de huid, vertraagde wondgenezing: door de hoge bloedglucosespiegels kunnen de witte bloedcellen infecties niet afdoende bestrijden Bindweefsel: glucose wordt niet normaal omgezet, gevolg is verdikking of contractie van weefsels en beperkte gewrichtsbeweeglijkheid. ******* Dit hoofdstuk geeft in het kort weer wat diabetes is en hoe het regulier wordt behandeld. Om beter te begrijpen wat er nu precies gebeurt bij diabetes, zal ik in het volgende hoofdstuk dieper ingaan op het ontstaansmechanisme van diabetes en de oorzaken. Er zijn verschillende factoren die hierbij een rol spelen. 19

20 Hoofdstuk 3 Diabetes verder ontrafeld Ziekten duiken niet zomaar op uit het niets. Ze ontstaan door kleine dagelijkse zonden tegen de natuur. Wanneer genoeg zonden zich opstapelen, worden we pas overvallen door een ziekte. Hippocrates 3.1 Inleiding Er ligt een duidelijke relatie tussen onze westerse leefwijze en diabetes, genetische factoren spelen slechts een ondergeschikte rol. Helaas hebben artsen onvoldoende tijd om patiënten te begeleiden naar een gezondere leefstijl. Het gevolg is dat steeds meer diabetes type 2 patiënten overgaan op insulinetherapie, terwijl dat te vermijden is. The reason for this lies with the health-care system, which is simply not designed to help people improve their lifestyle and take care of their own health. It s a sick-care system, not a healthcare system. 21 In de volgende paragrafen werk ik het ontstaansmechanisme en de oorzaken van diabetes verder uit. Vervolgens zal ik ingaan op de rol van laaggradige ontstekingen en stress. 3.2 Ontstaansmechanisme van diabetes Diabetes type 1 Diabetes type 1 is een auto-immuunziekte. Ook auto-immuniteit wordt gelinkt aan onze westerse voedings- en leefstijl. Kort gezegd ontstaat door verkeerde voeding (waaronder vaak te veel suikers, gluten en koemelk) een verkeerde darmflora, vervolgens een slechte spijsvertering, ontstekingen in het darmslijmvlies, een lekkende darm en verhoogde darmdoorlaatbaarheid. De verkeerde cellen komen in het bloed en het immuunsysteem gaat deze aanvallen. Het lichaam gaat vervolgens haar eigen lichaamscellen aanvallen, bij diabetes type 1 zijn dat de bètacellen in de pancreas. Diabetes type 2 Hieronder wordt stapsgewijs weergegeven wat er gebeurt in het lichaam bij het ontstaan van diabetes type 2: 1. Diabetes is het eindresultaat van een voedingspatroon en leefstijl die ervoor zorgen dat de bloedglucosespiegel op een te hoog niveau blijft, zie uitgebreid hierover par Zodra de glucoseconcentratie in het bloed stijgt, gaat de pancreas insuline aanmaken. Bij een te snelle en te hoge stijging vindt er een verhoogde insulineproductie plaats. 3. Wanneer er te veel insuline in het bloed aanwezig is, is er sprake van hyperinsulinemie. 4. Glucose wordt omgezet in glycogeen en opgeslagen in lever en spieren, maar zodra deze opslagplaatsen vol zijn, wordt glucose omgezet in vet. 5. Als er telkens sprake is van een te veel aan insuline, kunnen de cellen ongevoelig worden voor insuline, dit is insulineresistentie. Dit is een natuurlijk verdedigingsmechanisme van het lichaam om te voorkomen dat er te veel insuline en te veel glucose de cellen binnenkomt. 6. Downregulatie is de volgende stap: als er chronisch te veel insuline in het bloed aanwezig is, gaan de cellen hun insulinereceptoren verminderen, zodat de cellen minder insuline en glucose binnenkrijgen. 7. Als gevolg daarvan blijft de bloedglucosespiegel te hoog: hyperglycemie. 21 Dr Fedon Lindberg, Griekse arts, werkzaam in Noorwegen, in: Say No to Diabetes Patrick Holford (2011). 20

21 8. Vervolgens wordt er nog meer insuline aangemaakt: hyperinsulinemie. 9. Door de downregulatie kan er minder glucose worden opgenomen in de spier- en hersencellen, waardoor er een energiegebrek ontstaat. 10. Om dit op te heffen ga je weer (meer suikers) eten. 11. Het hele proces herhaalt zich. 12. Uiteindelijk raakt de pancreas uitgeput, waardoor deze niet meer in staat is voldoende insuline aan te maken. En zo ontstaat diabetes type Er gebeurt nog meer in het lichaam, de bijnieren zijn ook betrokken in dit proces en raken uitgeput. De bijnieren maken bij een te lage bloedglucosespiegel (hypoglycemie) adrenaline en cortisol aan. Deze stoffen zijn nodig voor glycogenolyse (afbraak van glycogeen in de lever en de spieren naar glucose) en lipolyse (afbraak van vetten naar glucose). 14. Het te hoge gehalte aan glucose en insuline in het bloed veroorzaakt ook schade aan allerlei lichaamsweefsels, zoals vaatwanden, ogen, nieren, hersenen etc. Dit komt door glycosylatie. Er ontstaan Advanced Glycation End-products (AGE s). Deze zorgen voor versuikering van uiteindelijk alle lichaamscellen, zoals rode bloedcellen en collageen waardoor de bloedvaten stijver worden en minder elastisch en de bloeddruk stijgt. Daardoor ontstaat nog meer schade in de vaten, nieren en andere organen. 15. Door verstoring van het immuunsysteem, bevinden zich in het hele lichaam laaggradige ontstekingen (inflammatie), zie uitgebreid par De verstoorde vetstofwisseling en een gebrek aan omega-3-vetzuren leidt tot verhoging van LDL-waarden, bloeddruk en tryglyceriden, en een verlaging van HDL en stemming (depressie). 3.3 Oorzaken diabetes De volgende factoren spelen een rol van betekenis bij het ontstaan van diabetes: Verkeerd voedingspatroon Onder een verkeerd voedingspatroon wordt verstaan: te veel eten, te veel snelle koolhydraten, te veel suiker, te veel dierlijke eiwitten, waaronder zuivelproducten, en verkeerde vetten, te weinig essentiële vetzuren, te weinig groenten en fruit, te weinig water, te weinig vitaminen en mineralen, te veel tarweproducten. Zie uitgebreid hierover hoofdstuk 5. Overgewicht Overgewicht is een risicofactor voor diabetes. Het gaat hier met name om het buikvet, het vetweefsel rond de taille. Dit vetweefsel veroorzaakt het aanmaken van ontstekingsbevorderende stoffen, adipokinen. En ontstekingen leiden tot insulineresistentie. Leveraandoeningen Er is onderzocht dat mensen met een leveraandoening meer kans hebben op diabetes. Er is een duidelijk verband tussen leververvetting en diabetes en ook tussen alcoholgebruik en diabetes. Mensen met levercirrose hebben een bijna allemaal een verstoorde glucosetolerantie of diabetes. In deze gevallen spreekt men van hepatogene diabetes. Stress Stress is wellicht de belangrijkste factor bij het ontstaan van onze westerse beschavingsziekten. In par. 3.5 zal ik nader ingaan op de invloed van stress op het organisme en het ontstaan van diabetes. 21

22 Roken Roken heeft vele schadelijke effecten op het lichaam. Het brengt schade toe aan de pancreas, de bloedvaten en het vermindert de insulinegevoeligheid. Ook het passief roken verhoogt de kans op diabetes, zowel type 1 als 2. Ook is het risico op complicaties bij diabetes aanzienlijk hoger. Verstoorde darmflora Dat de darmflora een belangrijke factor is bij het ontstaan van diabetes, is inmiddels aangetoond. De verklaring daarvoor is nog niet helemaal duidelijk. Door allerlei oorzaken, zoals een verkeerd voedingspatroon, te weinig beweging, medicijngebruik etc. ontstaat een verstoorde darmflora, dysbiose. Als gevolg hiervan raakt het darmslijmvlies ontstoken en beschadigd. Vervolgens ontstaat een lekkende darm, een verhoogde doorlaatbaarheid van de darm (Leaky Gut Syndroom). Door de microscopisch kleine openingen in het darmslijmvlies komen onverteerbare stukjes voeding in contact met het lichaamseigen weefsel. Een voedingsallergie kan dan het gevolg zijn. Afweercellen komen met een immuunreactie en produceren IgG. Dit is weer een bron voor laaggradige ontstekingen, insulineresistentie, vetopslag, verandering in de hormoonaanmaak etc. Verzuring Leaky Gut Het lichaam probeert door homeostase een bepaalde zuurgraad (ph) te handhaven. Door verkeerde, verzurende voeding en stress verzuurt ons lichaam, met allerlei schadelijke effecten. Suiker en witmeelproducten bijvoorbeeld zijn zuurvormend. Te veel glucose in het bloed betekent te veel zuur. Verzuring veroorzaakt osteoporose doordat mineralen aan de botten worden onttrokken. Daarnaast wakkert het laaggradige ontstekingen aan. Zie ook par Te weinig slaap Slaap is belangrijk voor het herstel van alle lichaamsfuncties. Ook herstel van de psyché gebeurt tijdens onze slaap. Veel mensen lijden aan slaapstoornissen. Dit heeft effect op de lichaamsfuncties en het ontstaan van diabetes. Een mens heeft 5 uur aaneengesloten slaap nodig om fysiek te herstellen, daarbovenop nog 2 uur om ook mentaal te herstellen. Te weinig beweging Beweging werkt zowel bij het voorkomen als bij het terugdringen van diabetes. Door te bewegen wordt glucose opgenomen in de cellen. Al na een uur stilzitten, kan de opname van glucose met 50% verminderen, omdat de lichaamscellen minder gevoelig worden voor insuline en blijft de bloedglucosespiegel dus hoog. Onderzoek heeft tot nu toe uitgewezen dat bij langdurig zitten ook het goede cholesterol (HDL-waarde) daalt en dat er meer triglyceriden in het bloed komen. Het idee is dat het spiergebruik tijdens langdurig zitten zoveel afneemt dat de stofwisseling er ongunstig door verandert. Bewegen werkt ontstekingsremmend, het CRP in het bloed daalt door beweging. Een bijkomende factor is dat beweging helpt latere complicaties bij diabetes te voorkomen of verminderen. 22

23 Te weinig mineralen Er is aangetoond dat een gebrek aan mineralen, vooral zink, chroom en magnesium, een rol kan spelen bij het ontstaan van diabetes. Zie uitgebreider par Medicijngebruik Het gebruik van medicijnen kan leiden tot diabetes. Van statines (cholesterolverlagers) is onderzocht dat zij het risico op diabetes verhogen. Dit geldt eveneens voor diuretica (plaspillen), bètablokkers (bloeddrukverlagers), corticosteroïden (ontstekingsremmers), immunosuppressiva, antipsychotica en orale anticonceptiemiddelen. 22 Vrije radicalen en toxines Vrije radicalen zijn kleine, reactieve, agressieve deeltjes die veel schade kunnen aanrichten in ons lichaam. Deze schadelijke deeltjes ontstaan bij oxidatieprocessen als gevolg van normale celdeling, het afweersysteem en het ontgiftingssysteem. Vrije radicalen afkomstig van o.a. straling, luchtverontreiniging, synthetische toevoegingen in voedsel, lichamelijke overbelasting, stress, zware metalen etc. belasten ons lichaam eveneens. De verbranding van voedingsstoffen in onze lichaamscellen is een afbraakproces van voedingsstoffen, waarbij zuurstof nodig is en energie (warmte) ontstaat. Er is sprake van gewenste oxidatie. Ongewenste oxidatie van bijvoorbeeld vetzuren in ons lichaam zorgt niet alleen voor afbraak van de vetzuren, maar laat ook vrije radicalen ontstaan. 23 Anti-oxidanten beletten dat vrije radicalen schade aanrichten en helpen ongewenste oxidatie te voorkomen in ons lichaam. Lichamelijke veroudering, schade aan huid en bindweefsels blijken het gevolg te zijn van vrije radicalen. Anti-oxidanten kunnen veroudering vertragen. Vrije radicalen lijken betrokken bij het ontstaan van insulineresistentie en vernietigen de bètacellen in de pancreas. Toxines uit bijvoorbeeld medicijnen, alcohol en roken belasten de lever. De lever dient deze stoffen af te breken, waardoor ze minder goed insuline kan afbreken. De insuline blijft vervolgens langer in het bloed en veroorzaakt hyperinsulinemie en uiteindelijk insulineresistentie. Smaakversterkers Mononatriumglutamaat wordt ook in verband gebracht met diabetes. Andere benamingen zijn vetsin, E621, gehydroliseerd eiwit, gistextract of MSG (van het Engelse woord Monosodium glutamate). Het wordt gebruikt als smaakversterker in veel producten. Glutamaat veroorzaakt een unieke smaak in levensmiddelen, die umami wordt genoemd. Umami, is de vijfde elementaire smaakbeleving naast zoet, zuur, zout en bitter. Omdat glutamine een onderdeel is van eiwitten wordt dit ook bijna in alle eiwitbevattende voeding aangetroffen, zoals vlees, gevogelte, vis, kaas en melk. Mononatriumglutamaat kan de eetlust doen toenemen, zonder dat het lichaam voedsel nodig heeft. De pancreas wordt aangezet tot het produceren van insuline zonder dat daartoe een aanleiding is. Hierdoor verlaagt de bloedglucosespiegel waardoor je honger krijgt en tot eten wordt aangezet. Het te veel aan glucose in het bloed wordt opgeslagen als lichaamsvet. Wat gebeurt er in het lichaam bij de hoge concentraties van mononatriumglutamaat? 24 Verminderde groeihormoonsecretie Verminderde glucosetolerantie Insulineresistentie Verhoogd triglyceridespiegel Verhoogde eetlust (vooral voor koolhydraten) 22 TherapieWijzer Diabetes & Metabool Syndroom

24 Het onvermogen om calorische inname te reguleren 3.4 Laaggradige ontstekingen Bij diabetes spelen laaggradige ontstekingen (inflammatie) een belangrijke rol. Wat zijn deze chronische ontstekingen nu eigenlijk precies? Laaggradige ontstekingen hebben alles te maken met het immuunsysteem. Naast de bekende vorm van ontsteking met zwelling, roodheid, warmte en pijn, wordt in de wetenschap ook de laaggradige ontsteking onderkend. Hierbij is sprake van verhoogde niveaus van pro-inflammatoire stoffen, zoals interleukine 6 (IL-6), tumornecrosefactor alfa (TNF-α), fibrinogeen en C-reactieve proteïne (CRP). Laaggradig betekent niets anders dan ontsteking van een lagere intensiteit, waardoor klassieke symptomen ontbreken. Ze zijn uiteindelijk schadelijk voor het organisme. Lichaamseigen weefsel wordt aangetast en allerlei ziektes ontstaan. Diabetes, dementie, hart- en vaatziekten, COPD en reuma zijn voorbeelden van ziektes die veroorzaakt kunnen worden door deze chronische ontstekingen. Eén van de belangrijkste indicatoren voor een chronische ontstekingsreactie is de hoeveelheid CRP in het bloed. CRP is een zogenaamd acute-fase eiwit, dat bij tal van chronische en acute ontstekingsreacties wordt gevormd in de lever, o.a. gestimuleerd door IL-6. Uit onderzoek is naar voren gekomen dat CRP een hogere risicofactor voor hart- en vaatziektes is dan het lage-dichtheid lipoproteïne (LDL) cholesterolgehalte. 25 Er bestaan diverse soorten interleukines (groepen cytokinen). Ontstekingsbevorderende (proinflammatoire) cytokines (CRP, IL-1, IL-6, IL-8, MCP-1, TNF-α) remmen bijvoorbeeld de insulinesecretie en de insulinegevoeligheid. Cytokines worden beïnvloed door de hoeveelheid en de samenstelling van het voedsel, massa en verdeling van het vetweefsel, beweging en psychosociale factoren, zoals slaapgebrek en depressie. Als de cytokines toenemen door een hoge bloedglucosespiegel, ontstaat een chronische laaggradige ontsteking. Dat heeft een negatieve invloed op het functioneren van bloedvaten (endotheelfunctie), immuunsysteem, spierweefsel, vetweefsel, zenuwweefsel, botweefsel, kraakbeen, hersenen, darmen, hart, lever en eilandjes van Langerhans (pancreas). Laaggradige ontstekingen werken systemisch, d.w.z. dat over het gehele lichaam een verhoging van ontstekingsbevorderende immuunstoffen kan worden gemeten. Hierdoor kan dus ook in het hele lichaam schade worden aangericht. Chronische laaggradige ontstekingen lijken daarbij altijd samen te gaan met hormoonresistentie. Een van de nadelige effecten van ontstekingen is de verhoogde productie van vrije radicalen. Deze vrije radicalen activeren de genen die pro-inflammatoire interleukines maken. Er ontstaat op die manier een Teufelskreis, een vicieuze cirkel. Chronische activatie van het immuunsysteem kan veroorzaakt worden door verschillende risicofactoren waaronder trauma s/stress in de vroege levensfase, chronische stress, sociale afwijzing, jarenlang gebruik van slechte voeding, slechte programmering van het metabolisme, gebrek aan beweging en te weinig blootstelling aan het zonlicht (vitamine D-tekort), roken, hoge bloeddruk en overgewicht. Onder slechte voeding wordt verstaan o.a. voeding met een hoge glycemische index ( snelle koolhydraten, zoals witmeelproducten en geraffineerde suikers), verzurende voeding (lage ph), weinig vezels, gebrek aan bepaalde vetzuren (omega3-vetzuren) en vitamine D, hoge alcoholconsumptie, suikerrijke voeding, mycotoxines (afkomstig van schimmels) etc. Laaggradige ontstekingen zijn niet alleen een gevaar voor de fysieke gezondheid, maar hebben ook effect op het libido, de vruchtbaarheid, de mentale gezondheid en gedrag. 25 Valk, H. de, Ziek door ontsteking (1)- Tijdschrift voor Orthomoleculaire Geneeskunde (2/2007), p

25 Een van de meest voorkomende factoren bij laaggradige ontstekingen is de aanwezigheid van een verhoogde darmdoorlaatbaarheid. Een andere verklaring voor een (over)actief immuunsysteem is de evolutie. Vroeger was de mens blootgesteld aan vele gevaren. Een actief immuunsysteem was belangrijk om bij acute bedreigingen de mens te kunnen beschermen bij verwondingen en infecties. De noodzaak voor een dergelijk actief immuunsysteem is er tegenwoordig veel minder. De hygiëne is toegenomen en onze leefomstandigheden zijn veranderd. De oermens had meer beweging en andere voedingsgewoontes. Zij aten wel honderden verschillende wilde planten en fruitsoorten, die grote hoeveelheden fytonutriënten bevatten met zowel anti-oxidatieve als anti-inflammatoire effecten. Ook bevatte hun voeding een goede verhouding vetzuren. Door de paleolithische 26 voeding werd het immuunsysteem goed onderhouden. Ons immuunsysteem heeft zich niet kunnen aanpassen aan onze leefgewoontes, het reageert nog steeds als in de oertijd. 3.5 De invloed van stress De invloed van stress op het organisme is al eeuwenlang bekend. Meer dan twee millennia geleden beschreef de Tradional Chinese Medicine in de Huangdi Neijing Suwen 27 de ziekmakende invloed van emoties op het lichaam, niet alleen als verzwakker van de weerstand maar ook als op zichzelf staande ziekteoorzaak. Dit inzicht is een verre voorloper van wat meer dan tweeduizend jaar later onderbouwd wordt door de Psycho-neuro-immunologie. In 1975 toonden Robert Ader en Nicholas Cohen van de University of Rochester aan dat de immuunfunctie onderhevig is aan klassieke conditionering en dit noemden ze psycho-neuroimmunologie. De psycho-neuro-immunologie (PNI) is een wetenschap die de invloed van het zenuwstelsel (neuro) en emoties (psycho) op het immuunsysteem bestudeert. PNI wordt ook wel psycho-endocrino-neuroimmunologie genoemd (PENI), endocrien is wat betrekking heeft op de hormonen. Kort gezegd gaat het om de wisselwerking tussen hersenen, hormonen, emoties en immuunsysteem. Stress, angst en bijvoorbeeld een trauma kunnen het hormonale en immunologische systeem in het lichaam veranderen. Een klassiek voorbeeld hiervan is de stressvolle manager die op vakantie een hartinfarct krijgt. We kunnen onze afweer versterken door ons gedrag, onze gedachten en de inrichting van onze omgeving. Als we stress ervaren zijn we vatbaarder voor infecties en als we ons ontspannen verbetert onze immuniteit. Dat stress invloed heeft op ons immuunsysteem is wetenschappelijk onderbouwd. Al onze organen en orgaansystemen communiceren op biochemisch niveau met elkaar onder invloed van bijvoorbeeld hormonen en hormoonachtige stoffen (neurotransmitters, prostaglandinen en immuunregulerende stoffen). Een verstoring in het ene orgaansysteem kan daarom leiden tot problematiek in een ander orgaansysteem. Het immuunsysteem en de hersenen communiceren door middel van signaleringswegen. Twee belangrijke verbindingen zijn betrokken bij deze onderlinge communicatie: de hypothalamushypofyse-bijnier-as (HHB-as) en het sympathische zenuwstelsel. Het belangrijkste stresssysteem is de HHB-as. De HHB-as reageert op fysieke en psychische uitdagingen om de homeostase te handhaven door middel van cortisol. De verstoring van de HHB-as wordt in talloze aandoeningen gevonden. 26 Uit onderzoek van de Universiteit van Lund in Zweden blijkt dat de voeding uit de oertijd (paleolithische voeding) nog steeds goed bij ons lichaam en onze geest past. Deze voeding bestaat voornamelijk uit: groenten en fruit, noten, zaden en kokos, eieren, vis, schaal- en schelpdieren, een weinig mager vlees; liefst van dieren die veel beweging hebben gehad zoals wild en gevogelte, iets honing. 27 Boek van de Gele Keizer over interne geneeskunde 25

26 Bij stress gaat het in feite om de balans tussen belastbaarheid en belasting. Hoe groter de belastbaarheid, hoe meer we op weg zijn naar gezondheid, en hoe groter de belasting ten opzichte van de belastbaarheid, hoe meer kans op ziekte. Het immuunsysteem speelt hier een bepalende factor. Wat er precies gebeurt in een stresssituatie kun je weergeven met het 3-fasen-model van Hans Selye 28, het General Adaptation Syndrome (GAS). Selye ontdekte dat het lichaam zich teweer stelt bij allerlei fysieke prikkels: 1) De reactieve schokfase. In deze fase wordt het sympathisch zenuwstelsel geactiveerd. Het lichaam wordt klaargemaakt voor een vecht- of vluchtreactie. Er vindt een complex geheel van hormonale, chemische en organische veranderingen plaats. Door de verhoogde aanmaak van adrenaline en cortisol, wordt de bloedglucosespiegel verhoogd om de spieren en hersenen van voldoende energie te voorzien. Omdat er meestal geen sprake is van vechten of vluchten, gebruikt het lichaam de extra glucose niet en wordt het omgezet in vet. Ook de productie van de proinflammatoire transcriptiefactor kappa B (NFkB) verhoogt. Hierdoor ontstaat een verhoogd ontstekingsgevaar. Uiteindelijk wordt er meer cortisol uitgescheiden door de bijnieren die ervoor zorgen dat het immuunsysteem wordt afgeremd. 2) Fase van weerstand. Het lichaam probeert zich zo goed als mogelijk aan te passen aan de veranderde situatie, het zoekt naar herstel van het evenwicht. Het ontstekingsgevaar normaliseert zich. Er wordt minder cortisol afgegeven. 3) De uitputtingsfase. Indien de blootstelling aan de stressor blijft voortduren, zoals bij chronische stress, keert het evenwicht niet terug en ontstaan er verhoogde cortisolspiegels. Er ontstaat schade in de hersenen, doordat de cortisol de bloed-hersenbarrière doorbreekt. Uiteindelijk daalt de cortisolspiegel met als gevolg het gevaar voor (chronische) ontstekingen. Het immuunsysteem raakt ernstig verzwakt. Dit GAS werkt op dezelfde manier bij psychische prikkels. Psychische prikkels worden door het lichaam vertaald in het centrale zenuwstelsel. Dit gebeurt onder invloed van neurotransmitters. Dit zijn stoffen die zenuwprikkels overbrengen in het lichaam. Er bestaat een rechtstreekse verbinding tussen de hersenen en delen van het immuunsysteem, waardoor psychische prikkels invloed hebben op het immuunsysteem. Dit is bijvoorbeeld het geval bij het immuunsysteem in de darmen (par. 4.6). 28 Medicus ( ) 26

27 Chronische uitscheiding van stresshormonen en corticosteroïden kunnen de effecten van neurotransmitters, zoals serotonine, noradrenaline en dopamine, of van andere receptoren in het brein, verminderen en dit kan leiden tot een verstoring van de neurohormonale huishouding. Stress is, door de (chronische) activering van het immuunsysteem, een belangrijke oorzaak van laaggradige ontstekingen. Hierdoor kan uiteindelijk de pancreas schade oplopen en vervolgens de insulineproductie. Ook andere organen en mechanismes raken hierin verwikkeld, waardoor het metabool syndroom, diabetes en complicaties van diabetes kunnen volgen. ***** Zoals Einstein het helder heeft gezien, kun je een probleem niet oplossen met de denkwijze die het heeft veroorzaakt. In het volgende hoofdstuk wordt diabetes bekeken met andere ogen. De basisgedachten uit de natuurgeneeskunde worden aangegeven en hiermee is het mogelijk een bredere kijk op de behandeling van diabetes te ontwikkelen. 27

28 Hoofdstuk 4 Diabetes natuurgeneeskundig bekeken Er zijn geen ziektes, alleen maar zieke mensen. - Hippocrates 4.1 Inleiding Binnen de traditionele Europese natuurgeneeskunde wordt ziekte beschouwd als zijnde een gevolg van ophoping van afvalstoffen in het menselijk lichaam. Deze ophoping wordt veroorzaakt door onjuiste voedings- en leefgewoonten die jarenlang bestaan. De voornaamste achtergronden zijn verkeerde voeding, slechte lichaamshouding, onvoldoende beweging, onvoldoende slaap en ontspanning, onvolledige ademhaling, emoties en psychische spanningen. Hierdoor ontstaat een verstoring in de darmflora (dysbiose), wat leidt tot beschadigingen in het darmslijmvlies, ontstekingen, darmdoorlaatbaarheid ( Leaky Gut Syndroom ) en vergiftiging van het organisme. Het lichaam bezit een zelfgenezend vermogen, een vitale kracht, om stoornissen te bestrijden en zich te herstellen. Ziekten zijn een poging van het lichaam om zich te ontdoen van de opgehoopte afvalstoffen. Een chronische ziekte ontstaat indien het lichaam niet meer in staat is met een acute manifestatie te reageren op de ziekte. Afvalstoffen blijven in het lichaam, stapelen zich op en veroorzaken allerlei ziekten. In de natuurgeneeskunde wordt de ziekte naar ernst ingedeeld in een zestal fasen, volgens de homotoxinenleer, ontwikkeld door de Duitse arts Reckeweg (par. 4.7). De basis van de huidige natuurgeneeskunde gaat terug naar Hippocrates 29, die ook wel de Vader van de Geneeskunde wordt genoemd. Zijn humoraalpathologie vormt het fundament van het hele natuurgeneeskundige denken, latere inzichten en behandelvormen. In dit hoofdstuk wordt een aantal basisbeginselen van de natuurgeneeskunde uitgewerkt en verbonden met diabetes. Hierbij wordt duidelijk gemaakt dat diabetes niet alleen fysieke aspecten heeft, maar ook psychische, emotionele en spirituele, die allemaal met elkaar samenhangen. Diabetes is veel meer dan een verstoorde bloedglucosespiegel. De sterke invloed van onze gedachten op ons lichamelijk functioneren toont aan dat er een belangrijke wisselwerking is tussen lichaam en geest. Ik hoop in dit hoofdstuk een ander inzicht te geven in diabetes en de factoren die van belang kunnen zijn. Eigenlijk kun je in mijn ogen niet spreken van oorzaken en gevolgen van diabetes, maar gaat het om inzicht in de samenhang der dingen en hoe alles elkaar beïnvloedt. 4.2 Humoraalpathologie Eén van de belangrijkste filosofieën binnen de natuurgeneeskunde is de humoraalpathologie (humores = lichaamsvochten, pathologie = ziekteleer). Het gaat ervan uit dat de gezondheid van de mens in de eerste plaats afhankelijk is van de gesteldheid van de lichaamsvochten. De grondgedachte van de reiniging van lichaamsvochten speelde in de prehistorie al een rol, maar het was Hippocrates die de leer ontwikkelde en op schrift stelde. Een goede samenstelling en zuiverheid van de vochten garanderen een goede gezondheid. De lichaamsvochten die Hippocrates benoemde zijn bloed, slijm, gele en zwarte gal. Hij liet de mensen bijvoorbeeld vasten, een dieet volgen, purgeren, aderlaten of een zweet-therapie volgen om de lichaamsvochten te reinigen en gifstoffen af te voeren. In feite is de huidige vorm van bloeddonatie een vorm van het ouderwetse aderlaten. Door bloed te doneren, dwing je het lichaam nieuw, zuiver bloed aan te maken. Dit kan een positief effect hebben op de gezondheid. 29 Griekse arts ( v Chr.) 28

29 Men streefde naar eucrasie: een goede verhouding tussen de lichaamsvochten. In de meeste gevallen is er sprake van twee superieure en twee inferieure lichaamsvochten. Dit gegeven wordt later weer gebruikt in de leer van de temperamenten. Vele latere geneesheren en wetenschappers grijpen terug naar de humoraalpathologie van Hippocrates en werken deze verder uit. 4.3 Natuurkwaliteiten en temperamenten Een natuurgeneeskundige maakt bij de beeldvorming van zijn cliënt en zijn klacht(en) gebruik van een denksysteem dat is gebaseerd op natuurkwaliteiten. De leer van de natuurkwaliteiten komt voort uit de elementenleer van Empedocles 30. Er zijn vier elementen: aarde, water, lucht en vuur. Deze elementen bevatten een combinatie van de vier natuurkwaliteiten koud, warm, vochtig en droog in zich. Vuur is warm en droog, lucht is warm en vochtig, water is koud en vochtig en aarde is koud en droog. In de hippokratische geneeskunde zijn de natuurkwaliteiten de oorsprong van alles. De lichaamsvochten hebben hun oorsprong in deze vier kwaliteiten en bevatten dus ook alle vier. Er worden specifieke karaktereigenschappen gerelateerd aan de lichaamsvochten en natuurkwaliteiten. Dit heet de temperamentenleer, waarbij een onderscheid wordt gemaakt in het sanguinische (lucht), cholerische (vuur), melancholische (aarde) en flegmatische (water) temperament. Het overheersende vocht bepaalt het temperament. 30 Grieks natuurfilosoof, 5e eeuw voor Chr. 29

30 Naast deze schematische weergave van de natuurkwaliteiten en temperamenten, heb ik in de bijlagen in twee schema s weergegeven, zonder volledig te zijn, wat hieraan wordt toegeschreven 31 (zie bijlage 1 en 2). Zoals bij alle modellen en indelingen valt er altijd over te discussiëren. Ik heb deze indeling gemaakt op basis van wat ik heb geleerd tijdens mijn verschillende opleidingen en wat ik verder heb gelezen en ervaren. Met behulp van de natuurkwaliteiten en temperamenten kun je meer inzicht krijgen in het functioneren van het menselijk organisme en hoe je een disbalans het beste kunt behandelen. Volgens Hippocrates moet een slappe, vette, vochtige constitutie met droge, adstringerende middelen behandeld worden; de volbloedige met vermindering van bloed en lichaamsvochten. Je gaat op zoek naar de juiste balans. Volgens Randy Rolfe 32, een Amerikaanse schrijfster die zich jarenlang heeft verdiept in de temperamentenleer, moet je bij acute klachten iets eenvoudigs doen om je dominante lichaamsvocht te voeden, een snelle hersteller, die voor de melancholicus bestaat uit droog en koud, zoals een broodje met zoet beleg, en voor de sanguinicus uit warm en vochtig, bijvoorbeeld een pittige, warme thee. Bij chronische klachten moet je juist het voedsel, de omgeving en mensen vermijden die je dominante lichaamsvocht aanjagen. Vermijd snelle oppeppers, maar zorg voor verandering van leefstijl en zoek naar ondersteuning van de andere lichaamsvochten, waarbij je zorgt dat je eigen lichaamsvocht op een evenwichtige manier blijft stromen. Dit komt overeen met de opvattingen van Hippocrates, dat je streeft naar een juiste samenstelling en verhouding, passend bij de persoon. Hoe je diabetes kunt bekijken vanuit de natuurkwaliteiten en temperamenten wordt beschreven in de volgende paragraaf. 4.4 Diabetes vanuit de natuurkwaliteiten bekeken Bij diabetes is sprake van een complex geheel van factoren die in onderlinge samenhang betrokken zijn bij het ontstaan van deze aandoening. Als je de te hoge bloedglucosespiegels in ogenschouw neemt, zie je de overheersing van de koude en vochtige kwaliteit van glucose. Glucose heeft de neiging tot stagnatie, slijmvorming en verkleving (glycosylatie, par. 3.2.) Glucose wordt bij een overmaat omgezet in vet (ook vochtig) en voedt ontstekingen. Bij veel diabetespatiënten is sprake van overgewicht. Overgewicht is een overmaat aan vochtige kwaliteit. In paragraaf 3.4 heb ik beschreven dat er bij diabetes sprake is van laaggradige ontstekingen. Ontstekingen zijn vanuit de natuurkwaliteiten bekeken een gevolg van een overmaat aan de vochtige kwaliteit. Door een teveel aan voeding met de vochtige kwaliteit, zoals geraffineerde suikers, witmeelproducten, aardappelen en melkproducten, (zie ons westerse voedingspatroon) reageert het lichaam met een vochtige reactie, namelijk ontstekingen. Ook te weinig beweging draagt bij aan het probleem. De lichaamsvochten worden traag en dikken in, worden troebel en vervuilen. Via het Basis Bio Regulatie Systeem (zie verderop in par. 4.8) vindt door het hele lichaam verspreiding plaats van de ontstekingen, waardoor bloedvaten, immuunsysteem, spierweefsel, vetweefsel, zenuwweefsel, hersenen, darmen, etc. worden aangetast. Over het gehele lichaam vind je een verhoging van ontstekingsbevorderende immuunstoffen. Vanuit de natuurkwaliteiten bekeken is er bij diabetes er sprake van een disbalans, een te dominante vochtige kwaliteit. Om diabetes te voorkomen of te behandelen, is het dus zaak voeding met een vochtige kwaliteit te vermijden en voeding en kruiden te gebruiken die een verwarmende en drogende kwaliteit bezitten, bijvoorbeeld kaneel, mariadistel en fenegriek(par. 5.6). Deze zorgen ervoor dat er weer een balans kan ontstaan tussen de kwaliteiten. 31 Met dank aan de lessen natuurgeneeskunde van John Zantinge, docent HNG Meppel 32 Rolfe, Randy - De vier Temperamenten Gezond en evenwichtig leven dankzij klassieke inzichten (2003). 30

31 Het voert te ver om hier dieper in te gaan op voeding en natuurkwaliteiten. Zoals gezegd bestaat ons westers voedingspatroon vooral uit voeding met de vochtige kwaliteit. Mijn algemene voedingsadviezen leiden tot een betere balans in de kwaliteiten. In de TCM wordt veel gewerkt met de kwaliteiten warm-koud en droog-vochtig. Een interessante vindplaats voor meer informatie over de kwaliteiten van voedingsmiddelen is de Zwitserse website van de Heilpraktikerschule Luzern: Diabetes en temperamenten Diabetes komt voor bij alle temperamenten. Een natuurgeneeskundige zal kijken welk temperament een diabeticus heeft. Ieder temperament zal op zijn manier reageren op bepaalde voeding, kruiden of een therapievorm. Het flegmatische temperament (koud en vochtig) lijkt het meest gevoelig voor chronische ontstekingen. Een flegmaticus heeft de neiging tot chronische infecties. Bij het sanguinische temperament (warm en vochtig) zal de laaggradige ontsteking kunnen voortkomen uit zijn voorliefde voor (verkeerde) vetten. Ook past bij dit temperament het risico op overgewicht door de vochtige natuurkwaliteit. Vocht zet zich makkelijk om in vetweefsel en dat is ontstekingsgevoelig. Cardiovasculaire aandoeningen passen bij dit temperament, deze zijn ook een gevolg van chronische ontstekingen. Een melancholicus (koud en droog) is gevoelig voor infecties. Hij is geneigd teveel koolhydraten te eten, waardoor een teveel aan voeding met een vochtige kwaliteit wordt ingenomen. Dit veroorzaakt bij de melancholicus vooral darmstoornissen. De reden zou kunnen zijn dat het flegmatische darmslijmvlies door het teveel aan koolhydraten doorschiet in de vochtige kwaliteit en gaat ontsteken. Dit is dan weer een bron voor laaggradige ontstekingen in de darm en ziektebeelden als Morbus Crohn en Colitis Ulcerosa. Bij een cholerisch temperament (warm en droog) zullen niet gauw lichamelijke klachten optreden, ziektebeelden ontwikkelen zich meer als een smeulend vuur. Lange tijd gaat het goed en opeens is er een hartinfarct. Dat is typerend voor een cholericus. Alles komt in heftige vormen. Echter, er is wel een risico op overgewicht en met name rond het bovenlichaam. Ook is er een neiging tot een hoog cholesterolgehalte. Bij overgewicht of een te hoog cholesterolgehalte is er aanleiding om aan te nemen dat er sprake is van laaggradige ontstekingen en dus een vochtprobleem. Deze ontstekingen zullen bij de cholericus dan voornamelijk in het vetweefsel en in het hart voorkomen. Naar mijn idee betekent dit bij diabetes dat de flegmaticus voeding met een koude en vochtige kwaliteit zal moeten vermijden en zijn toevlucht zal kunnen zoeken in de droge en warme kruiden, voeding en therapieën. De sanguinicus, cholericus en melancholicus zullen bij diabetes ook de vochtige kwaliteit dienen te mijden en daarbij een evenwichtige verdeling dienen te zoeken in de andere natuurkwaliteiten. 4.6 De rol van de darm Inmiddels zijn vele natuurgeneeskundigen en een groeiend aantal reguliere medici het erover eens dat veel, zo niet alle, chronische ziektebeelden ontstaan in de darm. Door allerlei factoren, zoals eenzijdige voeding, te veel zuurvormende voeding, te veel snelle koolhydraten, medicijngebruik (w.o. antibiotica), stress, te weinig lichaamsbeweging en andere verkeerde leefgewoontes, raakt de darmflora verstoord (dysbiose). Vervolgens raakt het darmslijmvlies ontstoken en beschadigd en de daarop volgende verhoogde darmdoorlaatbaarheid leidt tot allerlei immuunreacties. Chronische belasting van het immuunsysteem, verspreiding van allerlei schadelijke stoffen via het bloed door 31

32 het hele lichaam dragen bij aan allerlei chronische aandoeningen, insulineresistentie, verhoogd cholesterol 33 en beschadigde weefsels in het hele lichaam. Verbinding darm-hersenen De Duitse arts Klaus-Dietrich Runow 34 heeft onderzocht dat er een directe verbinding bestaat tussen de darm en de hersenen. In het darmslijmvlies bevinden zich 100 miljoen zenuwcellen, 90% daarvan leidt direct naar de hersenen. Door ontstekingen van het darmslijmvlies, allergieën en dysbiose worden ontstekingssignalen direct doorgezonden naar de gliacellen van de hersenen. Deze cellen worden daar vervolgens omgezet in ontstekingscellen. Zo kan het dat coeliakie depressies of schizofrenie kan veroorzaken. Er is namelijk onderzocht dat gliadine 35 de darmdoorlaatbaarheid vergroot en daarmee de mogelijkheid ontstaat dat onverteerde voedingsresten in de hersenen terecht komen en daar ontstekingen veroorzaken. Op hersenniveau kunnen slecht verteerbare voedingsstoffen en gifstoffen in het bloed neurotransmitters verstoren, zoals bij ADHD, dyslexie en psychoses. Dit verklaart ook dat diabetespatiënten last kunnen hebben van depressies. Dubbelzijdige werking darmslijmvlies Door de Oostenrijkse arts F.X. Mayr 36 werd ontdekt dat een gezond lichaam zich bedient van het spijsverteringsstelsel voor de bloed- en lymfereiniging. Via het slijmvlies van de spijsverteringsorganen worden niet alleen voedingsstoffen opgenomen in het bloed en de lymfe, maar worden ook schadelijke stoffen uit het bloed en de lymfe afgegeven aan het darmkanaal. Bij de darmlediging verdwijnen deze afvalstoffen uit het lichaam. Om deze reden bestaat de ontlasting uit tweeërlei bestanddelen: 1) de niet productief gemaakte achtergebleven voedingsresten, en 2) de afvalproducten van de celstofwisseling. Door een vertraagde werking van de darm ontstaat neerslag van gifstoffen in het gehele lichaam. Deze reinigende werking van het darmslijmvlies wordt niet erkend in de reguliere geneeskunde. 4.7 Reckeweg Diabetes ontstaat niet uit het niets. Bij type 1 speelt de erfelijkheid een belangrijke rol, maar ook hierbij wordt vermoed dat leefstijl een rol speelt. Diabetes type 2 is het gevolg van (jarenlange) opstapeling van afvalstoffen. Het lichaam probeert zich hiervan te ontdoen en heeft hiervoor een aantal uitscheidingsorganen en processen. De Duitse arts Dr. Reckeweg 37 verdiepte zich in de vergiftiging van het lichaam en ontwikkelde de zgn. homotoxinenleer (leer van de zelfvergiftiging). Deze leer ziet ziekelijke processen in het lichaam als een uiting van een strijd van de afweersystemen tegen de vergiftigde stoffen en slakken (afvalstoffen van de stofwisseling). In zijn visie zijn uitscheidings- en ontstekingsaandoeningen nuttige processen die toxines onschadelijk maken en uitscheiden. Reckeweg kwam tot een dynamische indeling van ziektes, de Zesfasentabel volgens Dr H-H Reckeweg. Deze fasen gaven niet alleen aan wat de ernst was van de ziekte, maar ook wat een therapeutische prognose kon zijn. Tot en met de 3 e fase (de humorale fasen) spelen ziektes zich af in het bindweefsel, het BBRS, tussen de cellen. De intracellulaire structuren blijven per definitie in stand. In deze fasen ziet de prognose er nog relatief gunstig uit. Therapie richt zich op uitscheiden en ontgiften. 33 Cholesterol is een voor de mens essentiële stof die wordt aangemaakt door de lever. Onze bloedvaten kunnen beschadigd raken door irritaties die veroorzaakt worden door vrije radicalen of virussen, of omdat ze structureel zwak zijn. Dan wordt de schade hersteld door het natuurlijke geneesmiddel van ons eigen lichaam, cholesterol. Door chronische ontstekingen in het lichaam, zal het lichaam noodzakelijkerwijs meer cholesterol aanmaken. Een verhoogd cholesterol is volgens vele wetenschappers niet de oorzaak van hart- en vaatziekten. 34 Der Darm denkt mit, Wie Bakterien, Pilze und Allergien das Nervensystem beeinflussen, Gliadine is een glycoproteïne die gevonden wordt in tarwe en andere granen. Gliadine vormt samen met glutenine het eiwit gluten. 36 ( ), De darmreiniging volgens F.X. Mayr Dr Erich Rauch 37 ( ) 32

33 Na de 3 e fase is er een soort biologische scheidslijn, vanaf de 4 e fase begint de celbeschadiging, de gifstoffen treden de cellen binnen en richten daar schade aan. Vanaf dit moment is de prognose beduidend minder goed. Naast ontgifting is hier ook een opbouwende, ondersteunende therapie nodig. In het schema hieronder is per fase aangegeven welke klachten en ziektebeelden er kunnen optreden met betrekking tot de ontwikkeling van diabetes 38. Omdat bij diabetes vele aspecten een rol spelen, heb ik er slechts een beperkt aantal genoemd. Humorale fasen 1 e fase: Excretie; Verhoogde uitscheidingen Metabolisme Infectiegevoeligheid, bloedsuikerschommelingen 2 e fase: Reactie; acute ontstekingen acute infecties aan galblaas, koorts, verstoorde vetstofwisse -ling (lever) 3 e fase: Depositie; afzetting, zwellingen, verhardingen Zwakke immuunrespons, overgewicht, chronische vermoeidheid, jicht, zwakke leverontgifting Cellulaire fasen 4 e fase: Impregnatie; aanvalsgewijze ziektes, indringing immuundeficiënties, chronische infecties, laaggradige ontstekingen, glucoseintolerantie, hoge bloeddruk, insulineresistentie 5 e fase: Degeneratie; onherstelbare schade Diabetes type 1 en 2, met alle bijkomende verschijnselen, zoals nierschade, slechtziendheid, zenuwbeschadiging, osteoporose, levercirrose 6 e fase: Neoplasma; wildgroei, tumorvorming Kanker in de pancreas, lever, schilklier, galblaas, hypofyse Zesfasentabel volgens Dr H-H Reckeweg beperkt tot diabetes Diabetes bevindt zich in de vijfde fase van Reckeweg. Dit betekent dat er schade is aangericht in de lichaamscellen, waaronder de bètacellen in de pancreas. Hoewel er degeneratie heeft plaatsgevonden, is terugkeer naar eerdere fasen in Reckeweg en genezing nog steeds mogelijk. Dit vergt een lange adem van de betroffene. Aanpassing van voedingspatroon en leefstijl, inzet van ondersteunende en opbouwende supplementen, kruiden en therapieën en vooral de intrinsieke motivatie om hiermee aan de slag te gaan (zie hierover uitgebreid hoofdstuk 5). 4.8 Basis-Bio-Regulatie-Systeem Reckeweg ontdekte dat ziektes zich tot en met de 3 e fase (de humorale fasen) afspelen in het bindweefsel, het BBRS. Dit BBRS, of grondsysteem, is een ander belangrijk concept binnen de natuurgeneeskunde. 39 Het losmazige bindweefsel (ontstaan uit het embryonale mesenchym) wordt als één geheel beschouwd, als een soort orgaan op zich. In het interstitiële (of extracellulaire) vocht bevinden zich bindweefselcellen, het capillaire net, lymfesysteem en uitlopers van het neurovegetatieve systeem. In het grondsysteem bevindt zich een netwerk van water-eiwit-suikerstructuren die als belangrijkste informatie-overdragende verbindingen gelden. Alle fysiologische en pathologische informatie wordt uitgewisseld via deze extracellulaire matrix. Alle cellen in dit netwerk kunnen met elkaar communiceren. 38 Tessa Gottswaal, zesfasentabel der homotoxicosen, 39 Dit concept is voor het eerst uitgewerkt door de Weense arts en histoloog Dr Alfred Pischinger ( ) in 1975 en later verder ontwikkeld door o.a. de Nederlandse wetenschappers Prof. Heine en R. van Wijk. 33

34 Een cel op zich kan niet overleven, het heeft zijn omgeving, het grondsysteem, nodig. Het grondsysteem verbindt lichaam en geest. Het zorgt voor uitwisseling van voedingsstoffen en afvalstoffen, afweerstoffen en filtering. Alles staat in verbinding met elkaar en heeft dus invloed op elkaar. Het is van groot belang dat de lichaamsvochten vloeibaar blijven, dan vindt er een goede uitwisseling plaats. Bij aanhoudende belasting met toxines, verzuring en ontstekingsbevorderende stoffen als cytokinen worden de lichaamsvochten steeds minder vloeibaar en treedt er verdikking op, het systeem verandert van sol (vloeibaar) naar gel (vast). Er ontstaat vertraging in het systeem. Als er niets verandert, ontstaan er acute ziektes en uiteindelijk chronische aandoeningen. Factoren die van invloed zijn op het BBRS zijn psyché, stress, statiek en exogene toxines. BBRS bij diabetes Gezondheid heeft te maken met de mogelijkheid op de omgeving te kunnen reageren. Het gaat om afstemming, uitwisseling en regulatie. Door jarenlange ongezonde voedings- en leefgewoontes, emotionele belasting of stress, hopen afvalstoffen en ontstekingsfactoren zich op in het BBRS, waardoor het in een gel-toestand raakt. Doordat alles minder goed doorstroomt, verloopt de communicatie die in het immuunsysteem belangrijk is, trager, waardoor uiteindelijk de immuunrespons vertraagt. De regulatie van de bloedglucosespiegel door de pancreas verslechtert, doordat de totale afstemming wordt bemoeilijkt. Door gezonde voeding, meer beweging, ontstressen en natuurlijke behandelvormen zoals vasten, massage, sauna, wisseldouches, acupunctuur en fytotherapie, is het mogelijk het BBRS te reinigen van belastende stoffen. De fase van Reckeweg speelt hier een rol in de prognose en keuze voor de behandelvorm. 4.9 Zuurbasebeginsel In eerdere paragrafen is al genoemd dat verzuring van het lichaam effect heeft op het ontstaan van laaggradige ontstekingen en diabetes. Het lichaam bestaat voor 70% uit vloeistoffen, die allemaal hun eigen zuurgraad (ph-waarde) hebben. Het is van belang een bepaalde ph-graad te behouden, omdat hiermee de enzymen en onze stofwisseling hun werk kunnen blijven doen. Verzuring ontstaat o.a. wanneer te veel zuurvormend voedsel wordt genuttigd. Na de vertering van voedsel en de stofwisseling in het lichaam blijft er een zure of een basische rest over (basisch is het tegenovergestelde van zuur). Groenten en fruit zorgen voor een basische rest. Witmeel, suikers, vlees en vis zorgen voor een zuuroverschot. Het lichaam heeft van nature een licht basenoverschot en probeert dat constant te houden. Dat doet het op verschillende manieren. Zo wordt een overschot aan zuren zoveel mogelijk uitgescheiden door de nieren. Ook de ademhaling zorgt voor uitscheiding van zuren (CO2). Neemt de zuurvorming in het lichaam enorm toe, dan kan het lichaam niet meer voldoende compenseren en slaat het lichaam het teveel aan zuur op in de weefsels. Ook bij diabetes is sprake van weefselverzuring. Verzuring beschadigt uiteindelijk de weefsels en draagt bij aan laaggradige ontstekingen. Stress en negatieve gedachten kunnen eveneens een verzurend effect opleveren. De Zweed Ragnar Berg 40 heeft aan het begin van de vorige eeuw onderzoek gedaan naar zuur en basisch werkende voedingsmiddelen. Voedingsmiddelen met een hoge zuurrest bevatten relatief veel fosfor, chloor en zwavel. Voedingsmiddelen met een hoge baserest bevatten relatief veel van de volgende mineralen: natrium, kalium, calcium, en magnesium. 41 Voor meer informatie over welke voedingsmiddelen zuur- dan wel basevormend zijn, verwijs ik naar literatuur van Michael Worlitschek en de website van de natuurdiëtisten. 40 Biochemicus en professor ( )

35 Door voornamelijk basisch vormende voeding te eten (circa 80%), blijft de zuurbase-balans in evenwicht. Het lichaam heeft ook zuren nodig, dus zuurvormende voedingsmiddelen helemaal vermijden is niet aan de orde Diabetes holistisch bekeken Diabetes is een regulier medisch begrip. Wanneer een diabetespatiënt bij een natuurgeneeskundige in de praktijk komt, zal diabetes niet alleen in een fysiek/fysiologische, maar ook in een psychische, emotionele en spirituele context worden geplaatst. Een natuurgeneeskundige werkt met een holistisch mensbeeld. Hij betracht het functioneren van het menselijk organisme in zijn geheel: hij zal bij diabetes niet alleen het functioneren van de pancreas bekijken, maar ook hoe de spijsvertering verloopt, ademhaling, slaappatroon, beweging, ontspanning, naar de mogelijke invloed van emoties, stress, etc. Een verstoring van het ene aspect kan gevolgen hebben voor het andere. Vervolgens neemt hij in ogenschouw dat de mens op zich weer deel uitmaakt van een groter geheel, waaronder zijn gezin van herkomst, huidige familie, sociale omgeving, woonomgeving en uiteindelijk de kosmos. Alles hangt op een bepaalde manier met elkaar samen en heeft invloed op elkaar. De Chinezen beeldden dit eeuwen geleden al helder uit in het Tao symbool. Tao is een holistische weergave van de wereld, Tao verbeeldt het alomvattende, oneindige, tijdloze, de bron van alles én de bestemming van alles zonder begin en zonder einde. Symbool Tao Als je dit beeld van Tao als uitgangspunt neemt, is er in feite nooit sprake van oorzaak en gevolg, maar van samenhang, alles hangt met elkaar samen en heeft invloed op elkaar. Er is dus geen lineaire causaliteit. Er is alleen eenheid, maar omdat ieder mens een polair bewustzijn bezit, ziet hij alles in de wereld polair, in tegenstellingen. Je kunt het zo zien dat de Tao zich manifesteert in 2 tegengestelde waarden: Yin en Yang. Dit zijn geen absolute tegenstellingen zoals goed en kwaad; beide waarden bestaan slechts in relatie tot elkaar. Je kunt warm uitsluitend warm noemen in relatie tot koud; beide kunnen dus niet afzonderlijk bestaan. Het gaat om een kosmische dualiteit, waarbij Yin vrouwelijkheid (de schaduwzijde, aarde, koude, het noorden, vochtigheid) symboliseert en Yang mannelijkheid (de zonzijde, hemel, warmte, het zuiden, droogte). Yin en Yang vormen niet louter tegenstellingen, maar complementaire waarden. Yin en Yang zijn niet statisch, maar een dynamisch proces, dat nooit stopt of gestopt kan worden. De scheidslijn tussen de beide waarden is een S-vorm, waarmee het dynamische proces wordt verbeeld. Het suggereert de beweging. Je kunt stellen dat Yin en Yang elkaar veroorzaken en in stand houden. Niets in het universum kan volledig Yin of volledig Yang zijn. In de ene waarde is ook altijd de andere waarde vertegenwoordigd. 35

36 Hoewel Yin staat voor vrouwelijkheid en Yang voor mannelijkheid, komen in het lichaam van zowel de man als de vrouw beide elementen voor. Iedereen heeft zijn eigen unieke eigen verhouding van Yin en Yang, dat door het leven in onbalans kan geraken. Een verstoring van de Yin-Yang balans kan ziekte veroorzaken. Maar een verstoring is in feite een beweging die niet gewenst is. De beweging van Yin en Yang wordt door verschillende factoren beïnvloed; je constitutie, het klimaat, het seizoen, je leefwijze, je activiteiten en je emoties. Alle factoren beïnvloeden elkaar continu; het werkt als een netwerk. Iedereen, gezond of ziek, moet in staat zijn zich aan te passen aan onvermijdelijke veranderingen van het leven. Leven is (mee)bewegen. Ziekte kan leiden tot nieuwe inzichten. Symbool Tai Chi (Yin en Yang) Causaliteit versus samenhang en beïnvloeding De reguliere medische wetenschap denkt nog steeds in causaliteit: oorzaak leidt tot gevolg (ziekte) en die causaliteit probeert men wetenschappelijk aan te tonen. De reguliere behandeling is gericht op bestrijden van de ziekte door symptomen te behandelen met medicijnen. Diabetes wordt gezien als een gevolg van een verstoring in de insulineproductie in de cellen van de pancreas en wordt behandeld o.a. door toediening van insuline. Dat hier bijwerkingen aan verbonden zijn is evident, omdat je ingrijpt in een systeem dat een bepaald evenwicht heeft dat wordt verstoord door lichaamsvreemde stoffen. Hoewel sinds Descartes 42 lichaam en geest van elkaar worden gescheiden in het regulier medisch denken, komt men hier steeds meer van terug. Lichaam en geest beïnvloeden elkaar. Gedachten, emoties en stress hebben invloed op je gezondheid. Door in plaats van in causaliteit in samenhang en beïnvloeding te denken, kun je op een andere manier kijken naar ziekte en meer specifiek naar diabetes. Fysiologisch gezien kun je diabetes een stofwisselingsziekte noemen, waarbij meerdere organen betrokken zijn, zoals o.a. pancreas, lever, bijnieren en hypofyse. Er is een samenhang tussen deze verschillende organen. Het minder functioneren van het ene orgaan, zal effect kunnen hebben op het andere. Aan het minder functioneren van dat orgaan zal ook weer een onderliggende oorzaak toegewezen kunnen worden. Die kan liggen in een fysieke, maar ook psychische of emotionele factor. Eigenlijk is er meestal niet een bepaalde oorzaak aan te wijzen bij diabetes, maar is er sprake van een samenhang van factoren die elkaar beïnvloeden. 42 Frans filosoof en wiskundige ( ) 36