Jan P. Hogendijk. Mathematisch Instituut, Universiteit Utrecht. 12 feb 2015

Transcriptie

1 Abu Rayḥān al-bīrūnī Jan P. Hogendijk Mathematisch Instituut, Universiteit Utrecht 12 feb 2015

2 Abū Rayḥān Muḥammad ibn Aḥmad Al-Bīrūnī Geboren Bīrūn ( buiten ) Kāth (nu: Biruni), Uzbekistan, Gestorven ca. 1050, Ghazni, Afghanistan. Werkte in Uzbekistan, Turkmenistan, Iran, Afghanistan. In de top-10 van Islamitische wetenschappers. Leefde aan hoven, was ook diplomaat, soms in ongenade.

3 Abū Rayḥān Muḥammad ibn Aḥmad Al-Bīrūnī Namaakportretten (er zijn geen echte portretten van middeleeuws Islamitische geleerden)

4 Waar is onze kennis over Al-Bīrūnī op gebaseerd? Arabische handschriften, voornamelijk in bibliotheken in Europa (Istanbul, Leiden, Parijs, Oxford), Cairo, Iran, Verenigde Staten. Sinds ongeveer 1850 bestudeerd. Nieuwe website: met al zijn werken.

5 Deze lezing Geen opsomming van feiten, maar we proberen iets van een sfeer te schetsen, en enigszins chronologisch door zijn leven en werk heen te gaan. Na enige tijd zal blijken waarom deze man zo bijzonder is. Ik ga er van uit dat u nog nooit van al-bīrūnī gehoord hebt.

6 Khwārizmische periode ( ) Khwārizm = gebied ten Zuiden van het Aral-meer, Uzbekistan en Turkmenistan (ook Al-Khwārizmī (ca. 830) kwam daar vandaan) Eenvoudige afkomst (vader onbekend?). Moedertaal Khwārizmisch (lijkt op Perzisch) Zijn leraar in wis- en sterrenkunde was Abū Naṣr ibn c Irāq, behorend tot een koninklijke familie, en (zoals nu duidelijk is) een van de grootste wiskundigen uit de traditie. Biruni was trots op zijn afkomst uit Khwārizm en sterk verbonden met dit gebied.

7 (Vermoedelijk?) vroeg werk uit deze periode Boek van de Inleiding in de Eerste Beginselen van de Kunst van de Astrologie voor Rayḥāna [dochter van een hooggeplaatst persoon in Khwārizm] In de vorm van ca. 500 vragen en antwoorden. Wiskunde, sterrenkunde, heelal, geografie, chronologie, astrologie. Met plaatjes. Geschreven in twee versies: Perzisch en Arabisch. Engelse vertaling is 500 kleine bladzijden.

8 Plaatjes over maansverduisteringen uit het boek voor Rayhana Nog steeds een goed leerboek voor eerste kennismaking! Liefde voor India is hierin al te zien.

9 Rayhana kreeg meteen veel getallen te zien: Afstanden van planeten e.d. Wereldkaart

10 Astrologie Al-Bīrūnī schrijft veel over astrologie, maar met ingehouden sarcasme. Citaat: Volgens de meerderheid van de mensen is astrologie doel en vrucht van de exacte wetenschappen. Maar onze mening over dit doel en deze vrucht is die van de minderheid...

11 Standaardwerk over chronologie (1000). Al-āthār al-bāqiya min al-qurūn al-khāliya De blijvende sporen van de vergane eeuwen Wetenschappelijke leerboek over chronologie met definities van dag, jaar, enz.. Voltooid in 1000 A.D. (dit is toeval). Opgedragen aan Qābūs van Gurgān (Kaspische zee). Beschrijving van niet alleen Islamitische, maar ook Perzische, Joodse, Christelijke, Indiase enz. chronologieën en feesten (b.v. Pasen). Hij citeert ook in het Hebreeuws. Engelse vertaling (Sachau, 1879) is 365 pagina s. Boek is nog steeds erg belangrijk!

12 Standaardwerk over chronologie (ca. 1000) II.

13 Standaardwerk over chronologie (ca. 1000) III. Al-āthār al-bāqiya min al-qurūn al-khāliya Er staan ook wiskundige probleempjes in, bijvoorbeeld: Iemand legt 1 graankorrel op het eerste vakje van een schaakbord, 2 korrels op het tweede vakje, 4 op het derde vakje, enz. Hoeveel graankorrels liggen er op het hele schaakbord? Antwoord = 18, 446, 744, 073, 709, 551, 615 Doel van dit probleem: propaganda maken voor het Indiase (d.w.z. Hindu-Arabische) systeem om getallen te schrijven.

14 Astronomische waarnemingen: belangrijk thema in zijn hele leven. Al-Bı ru nı mat o.a. de hoogte van de zon als deze in de meridiaan stond. In Jurja niyya, in het huis van de Amı r. Maandag 11 Rabı c II, 407 H. = Mihr 10, 385 Yazdgerd = Aylul 17, 1327 Alexander was de middaghoogte van de zon 47o 440. Kwadrant (reconstructie)

15 Astronomische waarnemingen Al-Bīrūnī mat o.a. de hoogte van de zon als deze in de meridiaan stond. In Jurjāniyya (nu sun Al Biruni s quadrant in Jurjaniyya Turkmenistan), in het huis van de Amīr. Maandag 11 Rabī c II, 407 Hijra perpendicular rod horizon = Mihr 10, 385 Yazdgerd = Aylul 17, 1327 Alexander meridian (North South) vertical plane 3.5 m o shadow scale divided into minutes was de middaghoogte van de zon 47 o 44.

16 Meer waarnemingen in Jurjaniyya: begin van de herfst Maximale middaghoogte van de zon is: 71 o 18 (begin van de zomer) Minimale middaghoogte van de zon is: 24 o 8 (begin van de winter) Gemiddelde is middaghoogte bij begin van de herfst, is 47 o 43 (breedte van Jurjaniyya is dus 90 o 47 o 43 = 42 o 17 ) Maandag 11 Rabī c II, 407 H: middaghoogte was 47 o 44. Middaghoogte volgende dag was 47 o 20. AAl-Bīrūnī concludeert: de herfst begon dus op Maandag 11 Rabī c II, 407 H, één uur na de middag. Al-Bīrūnī mat de aanvang van de vier seizoenen.

17 De baan van de zon Uit de beginmomenten van de vier seizoenen bepaalde Al-Bīrūnī de lengtes van de vier seizoenen, en daar leidde hij de baan van de zon uit af. beginning M B 25;3,5,24 Gemini summer Center of solar orbit G beginning autumn sun Earth A beginning of spring

18 De Afghaanse periode: : Sultan Maḥmūd van Ghazna verovert de stad Kāth (Uzbekistan) en ontvoert Al-Bīrūnī naar Afghanistan. Al-Bīrūnī was niet in de gunst van Maḥmūd en had allerlei beperkingen tot Hij reisde mee met strooptochten van Maḥmūd naar India (incl. modern Pakistan). Wel schreef al-bīrūnī allerlei werken in die periode.

19 Voorbeeld: De Tahdid Voorbeeld: Bepaling van richtingen van plekken, voor het corrigeren van afstanden tot plaatsen Arabisch: taḥdīd nihāyāt al-amākin fī taṣḥīḥ masāfāt al-masākin Onder andere: bepaling van de qibla (richting naar Mekka) in Ghazni. (Al-Bīrūnī was taalkunstenaar)

20 Inhoud van de Tahdid: o.a. bepaling van geografische coördinaten, lengte en breedte Vergelijking door E.S. Kennedy van coördinaten van al-bīrūnī met moderne waarden.

21 Een bepaling van de richting van Mekka, in een brief van al-bīrūnī (ca. 1025) (enig bewaarde handschrift is in Leiden)

22 Dezelfde methode, in de Tahdid, hier voor Istanbul (aannamen: geogr. breedte 41 o, geogr. breedte Mekka 21 o, verschil geogr. lengte Istanbul-Mekka 11 o ). qibla S = South JK=LM M ist L K A λ= 11 o E = East C W = West J B 90 φ M = 69 o N P φ = 41 o latitude Ist.

23 Wiskundige basis: de hemelbol kan worden uitgevouwen. Zenith of Istanbul Pole (near Pole star) Zenith of Mecca North Earth qibla at Istanbul South horizon at Istanbul West = North Pole = Istanbul = Mecca

24 Resultaten van deze methode voor verschillende plaatsen. qibla South East M M M ist konya meshed M isfahan C West North

25 Een instrument op basis van de theorie van al-biruni North West ist konya meshed isfahan C East South qibla

26 Het instrument (gemaakt in 17e eeuws Iran., ontdekt in 1989)

27 Het grootste werk van al-biruni, uit zijn Afghaanse periode Al-Qānūn al-mas c ūdī (ca. 1035): Opbouw van de sterrenkunde, in dezelfde stijl als de Almagest van Ptolemaeus (150 na Chr.). Opgedragen aan de zoon van Maḥmūd, namelijk sultan Mas c ūd van Ghazna, met wie al-bīrūnī wel een goede relatie had. Meer dan 1000 pagina s. De Arabische tekst is gepubliceerd en vertaald in het Russisch en het Oezbeeks.

28 De aardrotatie Al-Bīrūnī behandelt ook de mogelijkheid dat de aardbol niet in rust is maar om zijn as roteert. Interessante opmerkingen: Er waren vooraanstaande (anonieme) astronomen in de Islamitsche traditie die daarin geloofden. Volgens Al-Bīrūnī kunnen alle astronomische verschijnselen door beide hypotheses worden verklaard De aarde in rust is op grond van fysieke argumenten: als de aarde zou draaien zouden wij per 4 seconden ongeveer 1 mijl afleggen (hij bepaalt eerst de aardstraal). Zo n snelle beweging zou effect moeten hebben op de bewegingen van voorwerpen op aarde.

29 De theorie van de zon in al-qānūn al-mas c ūdī Uit zijn waarnemingen van de lengte van de lente ( dagen) en de lengte van de zomer ( dagen) en de lengte van het zonnejaar berekent al-bīrūnī de vorm van de zonnebaan en de positie van het verste punt van de zonnebaan (25 o 3 Gemini). Hij vergelijkt met eerdere waarden en concludeert dat dit punt met constante snelheid beweegt. Dit is wellicht de eerste keer in de geschiedenis dat dit fenomeen (modern: beweging van het aphelium van de aardbaan) wordt geconstateerd.

30 De kwaliteit van de editie van Al-Qānūn al-mas c ūdī gepubliceerd in Hyderabad (1955, 3 vols) en gekopieerd in Beirut, enz.

31 India Onderzoek van wat in India is. Groot werk over cultuur, religie en sterrenkunde van India, door al-bīrūnī geschreven ten tijde van de slechte Sultan al-maḥmūd. Klaar in 1030, vlak na zijn dood. Ca. 300 pagina s. Uniek vanwege de zakelijke beschrijvingen van de Indiase cultuur. Ook interessant vanwege reflectie door al-bīrūnī op zijn eigen cultuur en situatie. Hij schrijft vanuit een Islamitisch standpunt maar kraakt de Indiase cultuur niet af.

32 Citaat en opvattingen van al-bīrūnī uit zijn boek over India Er zijn vele wetenschappen. Er kunnen nog meer ontstaan... als de mensen wetenschap willen leren, en de wetenschap en de wetenschappers eren. Het is de taak van de regering om de wetenschappers bevrijden van de zorgen om het dagelijks bestaan, en hen aan te moedigen... Maar onze tijd voldoet niet aan deze beschrijving. Daarom kan er nu geen nieuwe wetenschap ontstaan; alles wat er nog is bestaat uit overblijfselen en resten uit betere tijden....

33 Citaat en opvattingen van al-bīrūnī uit zijn boek over India Hij citeert Koran 4: 134 O jullie die geloven: sta voor rechtvaardigheid, als getuigen voor God, zelfs al is het tegen jullie belang en dat van je ouders en je familie, en ook de Bijbel trek je niets aan van de woede van koningen als je de waarheid spreekt, want zij hebben macht over je lichaam maar niet over je ziel. (ar p. 4) The sentences of the Koran on the subjects necessary for man to know are in perfect harmony with the other religious codes, and at the same time they are perfectly clear, without any ambiguity. Besides, the Koran does not contain questions which have for ever been subjects of controversy, nor such questions the solution of which has always been despaired of, e.g., questions similar to certain puzzles of chronology. (India, Ch. 26, Sachau trl. 263 ar p. 132)

34 Sanskrit Al-Bīrūnī vertaalde de Yoga-Sutra s van Patanjali (2e eeuw na Chr.?) met een onbekend commentaar van het Sanskrit in het Arabisch. Dit werk is nog steeds beroemd en gaat o.a. over verlichting, het ego, onsterfelijkheid, enz. Gaat tegen zijn eigen opvattingen in.

35 Wat maakt Al-Biruni uniek? Hij is een alfa-, beta- en gammawetenschapper, en een taalkunstenaar, kende veel talen (Khwarizmisch, Perzisch, Arabisch, Sanskrit, Hebreeuws, Grieks). Een van de beste sterrenkundigen en geografen uit de Islamitische traditie. Hij verdiept zich in andere culturen: en niet alleen omdat de sterrenkunde een interculturele wetenschap is. Hij had zeer veel respect voor andere culturen [belangrijk voorbeeld in de huidige tijd]. Hij had een groot netwerk en grote belangstelling voor geschiedenis; zijn werken zitten vol met historische gegevens.

36 Verdere opmerkingen over Al-Biruni Zijn oeuvre is omvangrijk: 150 werken, waarvan ca. 50 bewaard (ontdekt) zijn, het merendeel gepubliceerd ( Ook mineralogie, farmacie, natuurfilosofie, wiskunde (voorzover nodig in sterrenkunde). Er is geen moderne wetenschappelijke biografie van hem en er zijn geen analyses van zijn oeuvre als geheel. Hij had praktisch geen invloed op het middeleeuwse Christelijke Westen.