Consultatie en bijstand in de rechtspraak

Transcriptie

1 1 Consultatie en bijstand in de rechtspraak Deze bijdrage bevat een overzicht van rechtspraak van het EHRM en van het Hof van Cassatie met betrekking tot het recht op bijstand, zoals verwoord in artikel 6 3 (c) EVRM Europese rechtspraak 1.1. Toepassing artikel 6 3 (c) EVRM in het vooronderzoek eerlijk proces 1. Artikel 6 3 (c) EVRM dient te worden gelezen in de context van de eerste paragraaf van dit artikel, aangezien artikel 6 3 (c) een bijzondere toepassingsmodaliteit vormt van het recht op een eerlijk proces zoals gegarandeerd door artikel 6 1 EVRM Bij een eerste lezing van artikel 6 EVRM zou men kunnen besluiten dat dit artikel enkel toepassing vindt in de fase waarin een rechter oordeelt over de gegrondheid van een tegen een persoon ingestelde strafvervolging Toch blijkt uit vroegere teksten en rechtspraak dat inzonderheid onderdelen b) en c) van paragraaf 3 van dit artikel belang vertonen in het vooronderzoek en aldus dikwijls in aanmerking komen om de eerlijkheid van het (globale) proces te beoordelen. Zo gaf de commissie in de zaak Can reeds aan : 47. In this context, the Commission first observes that the guarantees laid down in the various subparagraphs of Art 6 (3) are not all of the same kind. Some are by their very nature designed to, serve as guidelines for the conduct of the trial in the formal sense and therefore need not, and often cannot, be observed at a previous procedural stage (cf. the Commission's Report of 8 October 1980 on application No. 8269/78, Adolf v. Austria, at para 64). However, the provisions of Art 6 (3)(b) and (c) which the applicant invokes are not necessarily limited in scope to the trial itself. In particular Art 6 (3)(b) refers in terms to the "preparation" of the defence for which adequate time and facilities must be provided, and therefore implies a necessity to take certain measures.prior to the actual trial. Art 6 (3)(c) does not itself indicate at which stage of the proceedings it applies and is therefore open to interpretation in this respect. It belongs to a group of provisions in Art 6(3) which might be applicable at the trial itself as well as at a previous stage In de zaak Imbrioscia stelde het Hof bijkomend vast : 36. The Court cannot accept the Government s first submission without qualification. Certainly the primary purpose of Article 6 (art. 6) as far as criminal matters are concerned is to ensure a fair trial by a "tribunal" competent to determine "any criminal charge", but it does not follow that the Article (art. 6) has no application to pre-trial proceedings. The "reasonable time" mentioned in paragraph 1 (art. 6-1), for instance, begins to run from the moment a "charge" comes into being, within the autonomous, substantive meaning to be given to that term (see, for example, the Wemhoff v. Germany judgment of 27 June 1968, Series A no. 7, pp , para. 19, and the Messina v. Italy judgment of 26 February 1 Zie ook : M. MINNAERT, Salduz, een eerste inventaris van cassatierechtspraak, N.C. 2012, en M. MINNAERT, Een tweede inventaris van de Salduz-rechtspraak van het Hof van Cassatie, N.C. 2014, E.H.R.M. 02/03/1987, Monnell en Morris/V.K., 53 en E.H.R.M. 09/06/1998, Twalib/Griekenland, Onmiddellijk wordt aangestipt dat deze notie in Europees perspectief een autonome betekenis heeft. In het algemeen werd gesteld dat er sprake is van een criminal charge van zodra de bevoegde autoriteiten een persoon officieel geïnformeerd hebben over het onderzoek te zijne laste en de diverse motieven waarom hij ervan verdacht wordt een misdrijf te hebben begaan, hoewel in sommige gevallen dit ook de vorm kan aannemen van andere maatregelen die zo'n aantijging impliceren en die evenzo de toestand van de verdachte substantieel beïnvloeden zie E.H.R.M. 10/12/1982, Foti e.a./italië, 52 en E.H.R.M. 21/02/1984, Öztürk/Duitsland, 55. Deze laatste benadering en opvatting vindt men ook terug in sommige uitspraken, gedaan in het verlengde van de Salduz-uitspraak (zie verder in de tekst, onderdeel 1.7.). 4 E.C.R.M. 12/07/1984, Can/Oostenrijk - Can werd in de eerste drie maanden na zijn aanhouding niet in de gelegenheid gesteld vrij overleg te hebben met zijn raadsman. Er was steeds een bewaker aanwezig.

2 2 1993, Series A no. 257-H, p. 103, para. 25); the Court has occasionally even found that a reasonable time has been exceeded in a case that ended with a discharge (see the Maj v. Italy judgment of 19 February 1991, Series A no. 196-D, p. 43, paras ) or at the investigation stage (see the Viezzer v. Italy judgment of 19 February 1991, Series A no. 196-B, p. 21, paras ). Other requirements of Article 6 (art. 6) - especially of paragraph 3 (art. 6-3) - may also be relevant before a case is sent for trial if and in so far as the fairness of the trial is likely to be seriously prejudiced by an initial failure to comply with them (see, inter alia, the following judgments: Engel and Others v. the Netherlands, 8 June 1976, Series A no. 22, pp , para. 91; Luedicke, Belkacem and Koç v. Germany, 28 November 1978, Series A no. 29, p. 20, para. 48; Campbell and Fell v. the United Kingdom, 28 June 1984, Series A no. 80, pp , paras ; Can v. Austria, 30 September 1985, Series A no. 96, p. 10, para. 17; Lamy v. Belgium, 30 March 1989, Series A no. 151, p. 18, para. 37; Delta v. France, 19 December 1990, Series A no. 191-A, p. 16, para. 36; Quaranta v. Switzerland, 24 May 1991, Series A no. 205, pp , paras. 28 and 36; and S. v. Switzerland, 28 November 1991, Series A no. 220, pp , paras ) The right set out in paragraph 3 (c) of Article 6 (art. 6-3-c) is one element, amongst others, of the concept of a fair trial in criminal proceedings contained in paragraph 1 (art. 6-1) mutatis mutandis, the Artico v. Italy judgment of 13 May 1980, Series A no. 37, p. 15, paras , and the Quaranta judgment, cited above, Series A no. 205, p. 16, para. 27). 5. Bij de lezing en interpretatie van de arresten van het Europees Hof bemerkt men dat dit Hof in elke zaak nagaat of er in globo sprake kan zijn van een eerlijke behandeling of fair process. Alle fasen van het proces worden daarbij in aanmerking genomen. Daarnaast verricht het Hof telkenmale ook een in concretoappreciatie. De feitelijke omstandigheden, die in elke zaak anders zijn, worden nauwkeurig opgesomd en hebben eveneens belang bij de eindbeoordeling. Een aangeklaagde (gelijkaardige) onregelmatigheid wordt dan ook soms nu eens wél en dan weer eens niet als een inbreuk op artikel 6 (3.c)) EVRM weerhouden. Een toetsing in abstracto aan een duidelijk vastgelegde norm is in zulke omstandigheden dan ook niet altijd gemakkelijk. 6. Het is tegen deze achtergrond dat het Hof ook in de zaak Salduz het belang van het vooronderzoek in strafzaken benadrukte. In dit arrest wordt gesteld dat het vooronderzoek de basis vormt voor de verdere vervolging, in de mate waarin tijdens dit onderzoek verkregen bewijzen het kader vormen waarbinnen de telastlegging verder wordt onderzocht door de feitenrechter ten gronde 6. Het Hof stelt dat de verdachte zich tijdens deze fase van het proces dikwijls in een kwetsbare positie bevindt, die versterkt wordt door de steeds toenemende complexiteit van de strafrechtelijke regels, niet in het minst wat betreft de regels inzake bewijsverzameling en gebruik van het bewijs. In zulke gevallen kan deze positie slechts op een adequate manier worden gecompenseerd door te voorzien in de bijstand van een raadsman wiens taak er in het bijzonder in bestaat er over te waken dat het recht van de verdachte om zichzelf niet te beschuldigen, gerespecteerd wordt. Dit recht veronderstelt dat de vervolgende instantie in strafzaken enkel bewijs aanbrengt waarvan dient vastgesteld dat het niet onder druk of dwang of tegen de wil van de verdachte werd verkregen Bijstand van een raadsman tijdens het verhoor wordt door het Hof aldus ook onmiddellijk beoordeeld vanuit het oogpunt van de waarborg van het zwijgrecht of het recht om zichzelf niet te beschuldigen, zijnde andere deelrechten die uit artikel 6 voortvloeien. Het Hof verwijst daarvoor naar uitspraken in andere zaken : 5 E.H.R.M., 24/11/1993, Imbrioscia/Zwitserland. 6 E.H.R.M., 27/11/2008, Salduz/Turkije, 54, onder verwijzing naar Rapport E.C.R.M., 12/07/1984, Can/Oostenrijk, E.H.RM., 27/11/2008, Salduz/Turkije, 54, onder verwijzing naar E.H.R.M., 11/07/2006, Jalloh/Duitsland, 100 en E.H.R.M., 02/08/2005, Kolu/Turkije, 51.

3 3 "51. Dans certaines conditions, la notion d'équité consacrée par l'article 6 1 peut exiger, même s'il ne le mentionne pas expressément, que l'accusé bénéficie de l'assistance d'un avocat dès les premiers stades des interrogatoires de police (Öcalan c. Turquie [GC], no 46221/99, 131, CEDH ; Magee c. Royaume-Uni, no 28135/95, Recueil, 2000-VI, p. 197, 41 ; John Murray c. Royaume-Uni, arrêt du 8 février 1996, Recueil, 1996-I, pp , 63, et Imbrioscia c. Suisse, arrêt du 24 novembre 1993, série A no 275, p. 13, 36), de même que le droit de se taire et de ne pas contribuer à sa propre incrimination (Saunders c. Royaume-Uni, arrêt du 17 décembre 1996, Recueil, 1996-VI, p. 2064, 68). Il s'agit là des normes internationales généralement reconnues qui sont au cœur de la notion de procès équitable et dont la raison d'être tient notamment à la protection de l'accusé contre une coercition abusive de la part des autorités, ce qui évite les erreurs judiciaires et permet d'atteindre les buts de l'article 6" 8. en "100. As regards the use of evidence obtained in breach of the right to silence and the privilege against self-incrimination, the Court observes that these are generally recognised international standards which lie at the heart of the notion of a fair procedure under Article 6. Their rationale lies, inter alia, in the protection of the accused against improper compulsion by the authorities, thereby contributing to the avoidance of miscarriages of justice and to the fulfilment of the aims of Article 6. The right not to incriminate oneself, in particular, presupposes that the prosecution in a criminal case seek to prove their case against the accused without resort to evidence obtained through methods of coercion or oppression in defiance of the will of the accused (see, inter alia, Saunders, cited above, 68; Heaney and McGuinness, cited above, 40; J.B. v. Switzerland, no /96, 64, ECHR 2001-III; and Allan, cited above, 44)" In de Salduz-uitspraak wordt ook verwezen naar de zaak Murray. De uitspraak in deze laatste zaak kan niet los worden gezien van de speciale situatie die bestond in het Verenigd Koninkrijk. Het Hof besloot dat, wanneer ingevolge het nationaal recht beslissende gevolgen kunnen worden verbonden aan de houding van een verdachte tijdens zijn initieel verhoor door de politiediensten gedurende het vooronderzoek, de toegang tot een advocaat moet voorzien zijn vanaf het eerste verhoor van een verdachte door de politiediensten. Het Hof gaf daarbij aan : 66. The Court is of the opinion that the scheme contained in the Order is such that it is of paramount importance for the rights of the defence that an accused has access to a lawyer at the initial stages of police interrogation. It observes in this context that, under the Order, at the beginning of police interrogation, an accused is confronted with a fundamental dilemma relating to his defence. If he chooses to remain silent, adverse inferences may be drawn against him in accordance with the provisions of the Order. On the other hand, if the accused opts to break his silence during the course of interrogation, he runs the risk of prejudicing his defence without necessarily removing the possibility of inferences being drawn against him. Under such conditions the concept of fairness enshrined in Article 6 requires that the accused has the benefit of the assistance of a lawyer already at the initial stages of police interrogation. To deny access to a lawyer for the first 48 hours of police questioning, in a situation where the rights of the defence may well be irretrievably prejudiced, is - whatever the justification for such denial - incompatible with the rights of the accused under Article In de zaak Bandaletov werd eveneens gesteld dat de waarborgen zoals vervat in artikel 6 3 (c) in aanmerking worden genomen bij de beoordeling van de eerlijkheid van het proces in zijn geheel 11 : 54. The Court reiterates in this connection that the guarantees in paragraph 3 (c) of Article 6 are specific aspects of the right to a fair hearing set forth in paragraph 1 of this provision which must be taken into account in any assessment of the fairness of proceedings. In addition, the Court s primary 8 E.H.R.M. 02/08/2005, Kolu/Turkije. 9 E.H.R.M. 11/07/2006, Jalloh/Duitsland. 10 E.H.R.M. 08/02/1996, John Murray/V.K. - Overeenkomstig artikel 3 van de Criminal Evidence (Northern Ireland) Order 1988 kreeg een verdachte immers de volgende cautie : "U hoeft niets te zeggen tenzij U dat wenst, maar ik moet U waarschuwen dat als U nalaat een feit te vermelden waar later bij de verdediging ter terechtzitting een beroep op wordt gedaan, dit nalaten kan worden behandeld als een ondersteuning van bewijsmateriaal tegen U. Als U iets wenst te zeggen, kan wat U zegt voor het bewijs worden gebruikt". Murray antwoordde dat hij niets te zeggen had. 11 E.H.R.M. 31/10/2013, Bandaletov/Oekraïne.

4 4 concern under Article 6 1 is to evaluate the overall fairness of the criminal proceedings (see Imbrioscia v. Switzerland, 24 November 1993, 37, Series A no. 275, Van Geyseghem v. Belgium [GC], no /95, 27, ECHR 1999-I, Brennan v. the United Kingdom, no /98, 45, ECHR 2001-X, Balliu v. Albania, no /01, 25, 16 June 2005, and Martin v. Estonia, no /09, 94, 30 May 2013). en 58. The manner in which Article 6 1 and 3 (c) is to be applied during the preliminary investigation depends on the special features of the proceedings involved and on the circumstances of the case. In order to determine whether the aim of Article 6 a fair trial has been achieved, regard must be had to the entirety of the domestic proceedings conducted in the case (Panovits v. Cyprus, no. 4268/04, 64, 11 December 2008). 8. Dat er bij dit alles voorzichtig moet worden omgesprongen met aanvankelijke zgn. informele gesprekken tussen een aangetroffen persoon en de politie blijkt uit de zaak Titarenko 12 : 87. The Court considers that in the circumstances of the present case, the issue of legal representation is to be assessed from the very beginning of the applicant s detention in Ukraine. The Court notes that in spite of the fact that a lawyer had been appointed on the day of the applicant s arrival in Ukraine in order to represent him in the criminal proceedings concerning the murder and attempted murder of police officers, the applicant was informally questioned by the police on two occasions prior to his official questioning in those proceedings. During those interviews, which according to the police concerned different matters, the applicant allegedly confessed to the murder of the police officer, the crime for which he had been sought and eventually extradited to Ukraine. The Court considers that any conversation between a detained criminal suspect and the police must be treated as formal contact and cannot be characterised as informal questioning, as stated by the Donetsk Regional Court of Appeal (see paragraph 29 above). The Court notes that the facts of the case, as they stand, show that after being questioned by the police without legal assistance the applicant confessed to a very serious crime. The fact that he repeated his confession in the presence of the lawyer does not undermine the conclusion that the applicant s defence rights were irretrievably prejudiced at the very outset of the proceedings, and the domestic courts did not react to this procedural flaw in an appropriate manner by excluding such statements from the evidential basis for the applicant s conviction Taakomschrijving van de raadsman tijdens het vooronderzoek 9. In de zaak Can (zie hoger) gaf de Commissie aan : 55. In order to find out whether Art 6 (3)(c) requires that the remand prisoner be given a right to communicate in private with his defence counsel at the initial stage of the preliminary investigations, it is important to consider the functions which the defence counsel has to perform during this stage of the proceedings. They include not only the preparation of the trial itself, but also the control of the lawfulness of any measures taken in the course of the investigation proceedings, the identification and presentation of any means of evidence at an early stage where it is still possible to trace new relevant facts and where the witnesses have a fresh memory, further assistance to the accused regarding any complaints which he might wish to make in relation to his detention concerning its justification, length and conditions, and generally to assist the accused who by his detention is removed from his normal environment. 10. In de zaak Dayanan oordeelde het Hof dat de bespreking en het onderzoek van de zaak, de organisatie van de verdediging, het verzamelen van bewijzen ten voordele van de verdachte, de voorbereiding van de ondervragingen, de ondersteuning van de verdachte die op dat ogenblik in nood verkeert en het toezicht op de voorwaarden tot vrijheidsberoving fundamentele bestanddelen zijn van het recht van verdediging, dat door de advocaat vrij moeten kunnen worden uitgeoefend Bijstandsrecht impliceert privaat overleg met de raadsman 12 E.H.R.M. 20/09/2012, Titarenko/Oekraïne. 13 E.H.R.M. 13/10/2009, Dayanan/Turkije, 31 en 32; In dezelfde zin: E.H.R.M. 02/03/2010, Adamkiewicz/Polen, 84 en E.H.R.M. 21/122010, Hovanesian/Bulgarije, 34.

5 5 11. In de zaak Can (zie hoger) merkte de Commissie op dat het EVRM geen uitdrukkelijke bepaling(en) bevatte met betrekking tot een privaat overleg. Na verwijzing naar andere teksten werd dit recht geacht begrepen te kunnen worden onder het bijstandsrecht, zoals verwoord in artikel 6 3 (c) van het EVRM : 51. The Commission first observes that the Convention does not expressly guarantee the right of an accused to freely communicate with his defence counsel, for the preparation of his defence or otherwise. In this respect the Convention differs from other international provisions in the field of human rights and in particular from Art 14, par 3 (b) of the United Nations Covenant on Civil and Political Rights where this right is expressly mentioned alongside with the right to have adequate time and facilities for the preparation of the defence. Rule 93 of the Standard minimum rules for the treatment of prisoners (Resolution (73) 5 of the Committee of Ministers of the Council of Europe) provides that "an untried prisoner shall be entitled, as soon as he is imprisoned, to choose his legal representation and to receive visits from his legal adviser with a view to his defence and to prepare and hand to him, and to receive, confidential instructions. At his request he shall be given all necessary facilities for this purpose. Interviews between the prisoner and his legal adviser may be within sight but not within hearing, either direct or indirect, of a police or institution official." The Commission finally notes the inclusion of a similar right in Art 3, par 2 (c) of the European Agreement relating to persons participating in proceedings of the European Commission and Court of Human Rights where it is specified that for the purposes of Convention proceedings a detained person shall have the right "to correspond, and consult out of hearing of other persons, with a lawyer qualified to appear before the courts". These texts reflect the fundamental importance which many legal systems attach to the right of the accused to communicate in private with his lawyer. 52. The fact that this right is not specifically mentioned in the Convention does not mean that it may not implicitly be inferred from its provisions, and in particular those of Art 6 (3) (b) and (c). The Commission has in fact recognised that the possibility for an accused to communicate with his lawyer is a fundamental part of the preparation of his defence. However, the Commission has added that in the absence of an express provision, it cannot be maintained that the right to have conversations with one's lawyer and exchange confidential instructions or information with him, as implicitly guaranteed by Art 6 (3), is not susceptible of any restriction (cf. the decisions in the above-cited cases Nos 7854/77, 8339/78, 8463/78 and 9370/81). 12. In de zaak Brennan werd een schending vastgesteld van artikel 6 3 (c) van het EVRM op grond van een gebrek aan privaat overleg met een raadsman Recht op bijstand : praktisch en effectief 13. Hoewel niet absoluut, is het recht op een effectieve verdediging door een raadsman (artikel 6 3 (c) EVRM) één van de voornaamste kenmerken van een recht op een eerlijk proces Artikel 6 3 (c) bepaalt echter niet op welke wijze dit recht precies kan/moet kunnen worden uitgeoefend. Het zijn de lidstaten zelf die verantwoordelijk zijn voor de wijze waarop dit recht wordt ingevuld. Het Hof herinnert er evenwel aan dat het EVRM niet voorziet in theoretische of illusoire rechten, doch wel in rechten die concreet en effectief zijn. Het louter toevoegen van een advocaat volstaat niet In Pishchalnikov luidde het als volgt : 70. Against this background, the Court finds that in order for the right to a fair trial to remain sufficiently practical and effective (see paragraph 66 above) Article 6 1 requires that, as a rule, access to a lawyer should be provided as from the first interrogation of a suspect by the police, unless it is demonstrated in the light of the particular circumstances of each case that there are compelling reasons to restrict this right. Even where compelling reasons may exceptionally justify denial of access 14 E.H.R.M. 16/10/2001, Brennan/V.K., E.H.R.M. 31/10/2013, Bandaletov/Oekraïne, E.H.R.M., 27/11/2008, Salduz/Turkije, 51, onder verwijzing naar E.H.R.M., 24/11/1993, Imbrioscia/Zwitserland, 38; Zie ook E.H.R.M. 31/03/2009, Plonka/Polen, 33.

6 6 to a lawyer, such restriction - whatever its justification - must not unduly prejudice the rights of the accused under Article 6 (see, mutatis mutandis, Magee, cited above, 44). The rights of the defence will in principle be irretrievably prejudiced when incriminating statements made during police interrogation without access to a lawyer are used for a conviction (see Salduz v. Turkey [GC], no /02, 55, 27 November 2008) Ook in de zaak Tunç wordt benadrukt dat het consultatierecht praktisch en effectief moet zijn. Een kort onderhoud vindt geen genade bij het Hof 18. Ook in de zaak Zeki Bayhan doorstond een onderhoud van ongeveer 10 minuten met een advocate de toets van het Hof niet Beperking van het recht op bijstand 17. Het recht op bijstand kan worden ingeperkt om rechtvaardigende en dwingende redenen, maar er moet (steeds opnieuw, in elke zaak) worden nagegaan of deze beperkingen, zelfs om gewettigde redenen, de betrokkene niet beroven van zijn recht op een eerlijk proces of een schending uitmaken van het recht van verdediging In de Salduz-uitspraak is sprake van uitzonderingen omwille van compelling reasons. In de zaak Murray (zie hoger) werd gewag gemaakt van beperkingen for good cause : 63. National laws may attach consequences to the attitude of an accused at the initial stages of police interrogation which are decisive for the prospects of the defence in any subsequent criminal proceedings. In such circumstances Article 6 will normally require that the accused be allowed to benefit from the assistance of a lawyer already at the initial stages of police interrogation. However, this right, which is not explicitly set out in the Convention, may be subject to restrictions for good cause. The question, in each case, is whether the restriction, in the light of the entirety of the proceedings, has deprived the accused of a fair hearing. Ook in de zaken Magee en Brennan werd gesteld dat beperkingen for good cause konden worden aanvaard In de zaak Ibrahim e.a. werd in verband met de hier aangehaalde problematiek gesteld : 194. It can be seen from Salduz that in assessing the compatibility with Article 6 of instances of police interrogation without legal assistance, the Court considers two separate but linked matters. The first is whether there were compelling reasons to delay access to legal assistance. A temporary restriction on access to legal advice will not, of itself, fall foul of Article 6 1 or 3 (c) where this test is satisfied However, applicants rarely complain of restrictions in respect of legal assistance in isolation. A witness or suspect interviewed by the police and released without charge has little interest in pursuing complaints about inadequate procedural guarantees. The alleged unfairness generally arises because statements made during police interrogation without legal advice are subsequently admitted as evidence in criminal proceedings. Thus, the second aspect of the Salduz principle holds that, even where a restriction on access to legal advice was justified for compelling reasons, and thus itself compatible with Article 6, it may nonetheless be necessary, in the interests of fairness, to exclude from any subsequent criminal proceedings any statement made during a police interview in the absence of a lawyer. The question, at this stage of the Court s assessment, is whether the admission of a statement made without access to legal assistance caused undue prejudice to the applicant in the criminal proceedings, taking into account the fairness of the proceedings as a whole In this respect, the general principles applied by the Court to questions of admissibility of evidence in criminal proceedings are relevant. As the Court has said on many occasions, admissibility of evidence is a matter for regulation by national law and the national courts and this Court s only 17 E.H.R.M. 24/09/2009, Pishchalnikov/Rusland. 18 E.H.R.M. 13/10/2009, Fatma Tunç/Turkije, E.H.R.M. 28/07/2009, Zeki Bayhan/Turkije, 4-10, 12, E.H.R.M., 27/11/2008, Salduz/Turkije, 52 en 55, onder verwijzing naar E.H.R.M., 08/02/1996, Murray/V.K., 63, E.H.R.M., 16/10/2001, Brennan/V.K., 45 en E.H.R.M., 06/06/2000, Magee/V.K., E.H.R.M. 06/06/2000, Magee/V.K. 22 E.H.R.M. 16/10/2001, Brennan/V.K.

7 7 concern is to examine whether the proceedings have been conducted fairly (see Panovits v. Cyprus, no. 4268/04, 81, 11 December 2008; Gäfgen, cited above, 162, and references therein). In making this evaluation the Court looks at the proceedings as a whole, having regard to whether the rights of the defence have been respected (see, for example, Bykov v. Russia [GC], no. 4378/02, 90, 10 March 2009; Gäfgen, cited above, 164; Lutsenko v. Ukraine, no /04, 42, 18 December 2008; and Aleksandr Zaichenko, cited above, 57). Pre-trial statements obtained in the absence of procedural guarantees should be treated with caution (see Lutsenko, cited above, 51; and Zaichenko, cited above, 56). When deciding whether the admission of a statement made without legal assistance was compatible with Article 6, the Court will examine, in so far as relevant to the case before it: (a) the general legislative framework applicable and any safeguards it contains (see, generally, John Murray, cited above, 66; Salduz, cited above, 56; and Yoldaş v. Turkey, no /04, 50, 23 February 2010); (b) the quality of the evidence, including whether the circumstances in which it was obtained cast doubt on its reliability or accuracy (see Panovits, cited above, 82; Lutsenko, cited above, 48; and Aleksandr Zaichenko, cited above, 57); in this respect, improper conduct, notably coercion or illtreatment, during interrogation and vulnerability of suspects are relevant factors (see paragraph 192 above); (c) whether the statement was promptly retracted and the admissions made in it consistently denied, particularly once legal advice had been obtained (see Lutsenko, cited above, 51; Yoldaş, cited above, 53; and Bandaletov, cited above, 67); (d) the procedural safeguards applied during the criminal proceedings, and in particular whether the applicant was given the opportunity of challenging the authenticity of the evidence and of opposing its use (see Panovits, cited above, 82; Lutsenko, cited above, 48; and Aleksandr Zaichenko, cited above, 57); (e) the strength of the other evidence in the case (see Salduz, cited above, 57; Yoldaş, cited above, 53; and Aleksandr Zaichenko, cited above, 58-59). Uiteindelijk werd beslist dat er in deze zaak compelling reasons bestonden en werd geen schending weerhouden : For the above reasons, the Court finds that it has been convincingly established that at the time of the impugned police interviews there was an exceptionally serious and imminent threat to public safety and that this threat provided compelling reasons which justified the temporary delay of all four applicants access to lawyers. Het Hof stelde daarbij vast : 199. It is important to note, first, that the present case is different from the case of Salduz as the absence of a lawyer during the applicants initial police questioning did not result from the systemic application of a legal provision (see Şedal v. Turkey (dec.), no /08, 33, 13 May 2014; compare Dayanan v. Turkey, no. 7377/03, 33, 13 October 2009; and Çimen v. Turkey, no /02, 26, 3 February 2009). Under the law in force in England, all of the applicants had the right to legal assistance upon arrest and the legal framework required that individual decisions be taken in each case as to when an arrest was to be made and whether, having regard to all of the circumstances, legal assistance was, exceptionally, to be delayed in order to enable safety interviews (see paragraph 17 above) to be carried out As the Government explained, the pressures and responsibilities of the police in the days after 21 July 2005 were substantial (see paragraph 162 above). Two weeks earlier, suicide bombers had detonated their bombs on the London transport system to devastating effect. The attacks had killed fifty-two people and injured countless more, and had temporarily disabled the entire London public transport system. When the first three applicants and Mr Osman detonated their devices two weeks later, the police had to work on the assumption that their conspiracy was an attempt to replicate the events of 7 July. At that stage, the police could not know why the bombs on 21 July had failed to explode and they had to assume that those responsible might attempt to detonate other bombs. The possibility of further loss of life on a large scale was no doubt foremost in their minds. The need to obtain, as a matter of critical urgency, information on any further planned attacks and the identities of those potentially involved in the plot, while ensuring that the integrity of the investigation was not compromised by leaks, was clearly of the most compelling nature Toegang ( access ) vanaf vrijheidsberoving ( detention ) en aanwezigheid ( presence ) raadsman tijdens verhoor ( interrogation )? 23 E.H.R.M. 16/12/2014, Ibrahim e.a./v.k. in deze zaak werd uiteindelijk geen schending weerhouden.

8 8 20. In de zaak Imbrioscia (zie hoger) werd uiteindelijk geen schending vastgesteld. Uit deze zaak kunnen ook geen conclusies worden afgeleid met betrekking tot de aanwezigheid van een raadsman tijdens het verhoor 24. Rechter De Meyer formuleerde evenwel een dissenting opinion bij deze uitspraak waarin hij verwees naar de 'Miranda'-uitspraak van het Hoogste Gerechtshof van de Verenigde Staten van 13/06/1996. In Miranda werd gesteld : "(U)nless other fully effective means are adopted to notify the person of his right of silence and to assure that the exercise of the right will be scrupulously honored, the following measures are required. He must be warned prior to any questioning that he has the right to remain silent, that anything he says can be used against him in a court of law, that he has the right to the presence of an attorney, and that if he cannot afford an attorney one will be appointed for him prior to any questioning if he so desires. Opportunity to exercise these rights must be afforded to him throughout the interrogation. After such warnings have been given, and such opportunity afforded him, the individual may knowingly and intelligently waive these rights and agree to answer questions or make a statement. But unless and until such warnings and waiver are demonstrated by the prosecution at trial, no evidence obtained as a result of interrogation can be used against him" en "there can be no questioning if the person "indicates... that he wishes to consult with an attorney before speaking" or if, being alone, he "indicates... that he does not wish to be interrogated". Rechter De Meyer besloot : "These principles, then clearly defined, belong to the very essence of fair trial. Therefore I cannot agree with the present judgment, in which our Court fails to recognise and apply them". 21. In de zaak Murray (zie hoger) bestond o.a. de vraag of de weigering van toegang (access) tot een raadsman gedurende 48 uur na vrijheidsberoving (detention) in overeenstemming was met artikel 6.3.c EVRM. Het Hof beantwoordde deze vraag negatief : 70. There has therefore been a breach of Article 6 1 in conjunction with paragraph 3 (c) of the Convention as regards the applicant's denial of access to a lawyer during the first 48 hours of his police detention. Het Hof maakt in deze paragraaf dus gewag van access bij detention (vrijheidsberoving), terwijl in paragraaf 66 sprake was van assistance bij interrogation (zie hoger). In het licht van de beantwoording van de vraag of de raadsman aanwezig kan zijn tijdens het verhoor is het niet onbelangrijk er op te wijzen dat dit besluit er kwam nadat het Hof had vastgesteld dat Murray in zijn schriftelijke opmerkingen ook dit vraagstuk had opgeworpen. Deze kwestie liet het Hof evenwel uitdrukkelijk onbesproken : 69. ( ) However, whether or not this issue formed part of the complaints admitted by the Commission, in any event its examination of the case was limited to that of the question of his access to a lawyer. Moreover, the case as argued before the Court was, in the main, confined to this issue. In these circumstances, and having regard to the Court's finding that he ought to have had access to a lawyer, it is not necessary to examine this point. 22. In de zaak Condron kwam het aspect van de aanwezigheid van de raadsman tijdens het verhoor als volgt ter sprake 25 : 60. It must also be observed that the applicants' solicitor was present throughout the whole of their interviews and was able to advise them not to volunteer any answers to the questions put to them. The fact that an accused person who is questioned under caution is assured access to legal advice, and in the applicants' case the physical presence of a solicitor during police interview, must be considered a particularly important safeguard for dispelling any compulsion to speak which may be inherent in the terms of the caution. 24 Het Hof erkende een principieel recht van toegang tot een advocaat tijdens het vooronderzoek, doch er werd geen schending vastgesteld, wellicht omdat ook werd geoordeeld dat een Staat niet verantwoordelijk kan worden gesteld voor het handelen of nalaten van een raadsman (zie 41 van het arrest). 25 E.H.R.M. 02/05/2000, Condron/V.K.

9 9 23. Ook in de zaak Averill werd een schending vastgesteld. Betrokkene kreeg gedurende 24 uur geen toegang tot een raadsman. Het Hof achtte het evenwel niet nodig het aspect van de aanwezigheid van een raadsman tijdens het verhoor te beoordelen 26 : Having regard to that conclusion, the Court finds it unnecessary to consider the applicant's complaint concerning the refusal to allow his solicitor to be present during interview. 24. In de zaak Dayanan besliste het EHRM dat het ontzeggen van de bijstand van een raadsman aan een persoon die van zijn vrijheid is beroofd op basis van de interne toepasselijke wetgeving volstaat om te besluiten tot een inbreuk op de vereisten van artikel 6 EVRM, zelfs wanneer de betrokkene geen verklaring aflegde tijdens zijn vrijheidsberoving. Het recht op bijstand bestaat vanaf de vrijheidsberoving, los van de ondervragingen die vanaf dat ogenblik gebeuren 27. In dit arrest nam het Hof dus een zeer strikt standpunt in, dat men eveneens terugvindt in de zaak Yesilkaya. In deze laatste zaak werd in een uiterst kort arrest, onder verwijzing naar de beginselen zoals vervat in het arrest Salduz, besloten dat de loutere afwezigheid van een raadsman een schending uitmaakte van artikel 6 1 en 3 (c) EVRM Inzonderheid wat betreft de Belgische wetgeving mag alhier het arrest in de zaak Bouglame niet onvermeld blijven. Hoewel de klacht tegen België in deze zaak niet ontvankelijk werd verklaard (Bouglame werd uiteindelijk vrijgesproken) wordt in het arrest verwezen naar de zaak Dayanan en impliciet vastgesteld dat artikel 16 2 (oud) van de wet voorlopige hechtenis niet in overeenstemming was met het EVRM 29 : Dans l'arrêt Dayanan c. Turquie (no 7377/03, 13 octobre 2009), la Cour a précisé que le fait de priver systématiquement une personne gardée à vue de l'assistance d'un avocat sur la base des dispositions pénales pertinentes suffit à conclure à un manquement des exigences de l'article 6, nonobstant le fait que le requérant ait gardé le silence au cours de sa garde à vue. En l'espèce, la Cour relève que le refus de permettre au requérant d'avoir accès à son avocat a été motivé par l'état de la législation en vigueur, à savoir l'article 16 2 de la loi du 20 juillet 1990 qui ne prévoit pas l'assistance d'un avocat au cours de l'interrogatoire par le juge d'instruction ou avant celui-ci. Dans l'affaire Salduz précitée, face à un argument du Gouvernement turc qui consistait à dire que le refus de l'accès à un avocat était la conséquence de l'application sur une base systématique des dispositions légales existantes, la Cour a répondu qu'en soi, cela devait suffire à faire conclure à un manquement aux exigences de l'article 6 ( 56). Toutefois, la Cour note que la présente affaire se distingue nettement des affaires Salduz et Dayanan précitées. Dans celles-ci, les requérants avaient été déclarés coupables et condamnés à de lourdes peines d'emprisonnement. En revanche, en l'espèce, s'il est vrai que le juge d'instruction a décerné un mandat d'arrêt contre le requérant, le requérant a été par la suite acquitté tant par le tribunal correctionnel que par la cour d'appel et cet acquittement est devenu définitif. 26. In de zaak Navone werd eveneens een schending vastgesteld. Het Hof stelde : 77. La Cour rappelle que la personne placée en garde à vue doit bénéficier du droit à l assistance d un avocat dès le début de cette mesure, ainsi que pendant les interrogatoires, et ce a fortiori, comme cela vient d être rappelé, lorsqu elle n a pas été informée par les autorités de son droit de se taire (voir, notamment, Salduz, précité, 50-62, Dayanan c. Turquie, no 7377/03, 30-34, 13 octobre 2009, Boz c. Turquie, no 2039/04, 33-36, 9 février 2010, Adamkiewicz c. Pologne, no 54729/ , 2 mars 2010, et Brusco, précité, 45 et 54). 78. Elle a ainsi jugé que l équité de la procédure requiert que l accusé puisse obtenir toute la vaste gamme d interventions qui sont propres au conseil (Dayanan, précité, 32). A cet égard, l absence d un avocat lors de l accomplissement des actes d enquêtes constitue un manquement aux exigences de l article 6 (voir, en particulier, İbrahim Öztürk c. Turquie, no 16500/04, 48-49, 17 février 2009, et Karadag c. Turquie, no 12976/05, 46, 29 juin 2010). 79. La Cour souligne à ce titre qu elle a plusieurs fois précisé que l assistance d un avocat durant la garde à vue doit notamment s entendre, au sens de l article 6 de la Convention, comme l assistance «pendant les interrogatoires» (Karabil c. Turquie, no 5256/02, 44, 16 juin 2009, Ümit Aydin c. 26 E.H.R.M. 06/06/2000, Averill/V.K., E.H.R.M. 13/10/2009, Dayanan/Turkije, 31 en E.H.R.M. 08/12/2009, Yesilkaya/Turkije, 31 en 32 in deze zaak wilde Yesilkaya volgens Turkije zichzelf verdedigen, doch dit werd door betrokkene voor het Hof betwist. 29 E.H.R.M. 02/03/2010, Bouglame/België, ontvankelijkheidsbeslissing.

10 10 Turquie, no 33735/02, 47, 5 janvier 2010, et Boz, précité, 34), et ce dès le premier interrogatoire (Salduz, précité, 55, et Brusco, précité, 54). 80. Par ailleurs, elle a déjà jugé qu une application systématique de dispositions légales pertinentes qui excluent la possibilité d être assisté par un avocat pendant les interrogatoires suffit, en soi, à conclure à un manquement aux exigences de l article 6 de la Convention (voir, en premier lieu, Salduz, précité, 56 et 61-62). 81. Or, en l espèce, nul ne conteste qu à l époque des faits, le droit monégasque ne permettait pas aux personnes gardées à vue de bénéficier d une assistance d un avocat pendant les interrogatoires : une telle assistance était donc automatiquement exclue en raison des dispositions légales pertinentes. La Cour relève en effet que le droit interne ne prévoyait qu une consultation avec un avocat au début de la garde à vue ou de la prolongation de celle-ci, pendant une heure maximum, l avocat étant en tout état de cause exclu des interrogatoires dans tous les cas (paragraphes 14, 21 et 39 ci-dessus) Een advocaat moet dus niet alleen vóór het verhoor met de verdachte kunnen overleggen, hij moet hem ook tijdens het verhoor kunnen bijstaan. Dit blijkt eveneens uit de zaak Demirkaya 31. In Brusco bevestigde het EHRM opnieuw dat het recht op rechtsbijstand mede het recht omvat om over een raadsman te beschikken gedurende ieder verhoor 32. In 2011 besliste het Hof op vergelijkbare wijze in de zaken Mader en Sebalj tegen Kroatië Bijstand van zodra er sprake is van significante beïnvloeding van de positie van de verhoorde persoon nemo tenetur-beginsel 28. In de zaak Shabelnik oordeelde het EHRM dat het recht op rechtsbijstand ontstaat op het moment dat iemands positie significant wordt beïnvloed, zelfs als hij/zij niet formeel in hechtenis wordt genomen als verdachte. Het EHRM legde uit dat iemands positie significant wordt beïnvloed zodra de verdenking tegen hem serieus wordt onderzocht en de zaak van de aanklager wordt samengesteld. In deze zaak werd de verzoeker ondervraagd als getuige, niet als verdachte of beschuldigde. Het EHRM stelde een inbreuk op artikel 6 lid 1 en 3 van het EVRM vast op grond van het feit dat het moment waarop het recht op rechtsbijstand ontstaat, niet afhankelijk is van de formele aanduiding van een persoon. Het recht op bijstand werkt door bij de beoordeling in het kader van het nemo tenetur-beginsel. Shabelnik werd gehoord als getuige maar in het eerste verhoor werd blijkbaar al duidelijk dat hij zichzelf aan het incrimineren was. Nochtans werd hij slechts tien dagen later aangeklaagd. In de tussentijd werd hij gewezen op zijn verplichting als getuige om te spreken en tegelijkertijd op zijn recht zichzelf niet te belasten. Dat was verwarrend, zeker omdat hij geen bijstand had van een advocaat in deze periode. Daarenboven vormde zijn verklaring de hoofdmoot zo niet het enige bewijs voor de veroordeling, zodat het Hof oordeelde dat zijn recht op een eerlijk proces was geschonden In het verlengde hiervan kan ook de zaak Zaichenko worden vermeld. Betrokkene was gewoonweg staande gehouden voor een verkeerscontrole. Hij werd niet gearresteerd doch wel verhoord naar aanleiding van een fouille van zijn voertuig. Gelet op het feit dat de vrijheid van handelen van de verzoeker niet significant werd ingeperkt, oordeelde het EHRM dat het ontbreken van rechtsbijstand op dat moment geen inbreuk opleverde van de rechten van de verzoeker volgend uit artikel 6 lid 3 sub c van het EVRM. Toch oordeelde het Hof dat het latere gebruik van zijn antwoorden 30 E.H.R.M. 24/10/2013, Navone e.a./monaco. 31 E.H.R.M. 13/10/2009, Demirkaya/Turkije, E.H.R.M. 14/10/2010, Brusco/Frankrijk, E.H.R.M. 21/06/2011, Mader/Kroatië, E.H.R.M. 28/06/2011, Sebalj/Kroatië, E.H.R.M. 17/02/2009, Shabelnik/Oekraïne, 57.

11 11 op vragen tijdens het proces een schending uitmaakte van het recht niet mee te hoeven werken aan de eigen veroordeling en het zwijgrecht, opgenomen in artikel 6. Zelfs wanneer dwingende redenen in een uitzonderlijk geval ontzegging van toegang tot een raadsman kunnen rechtvaardigen mogen belastende verklaringen afgelegd door een beschuldigde zonder rechtsbijstand niet gebruikt worden om tot een veroordeling te komen In de zaak Nechiporuk en Yonkalo werd de verzoeker verdacht van moord, maar had de politie hem gearresteerd wegens een lichter drugsgerelateerd vergrijp. Hij werd formeel in administratieve detentie geplaatst en er werd hem rechtsbijstand ontzegd. Het Hof oordeelde dat, ondanks deze formele aanduiding, hij feitelijk was behandeld als een verdachte van een misdrijf en hij zich daarom had moeten kunnen beroepen op de rechten volgend uit artikel 6 van het EVRM, waaronder ongehinderde toegang tot juridische vertegenwoordiging. Iedere uitzondering op de uitoefening van dit recht moet duidelijk omschreven zijn en de toepassing ervan moet strikt beperkt zijn in tijdsduur. Deze beginselen zijn met name van belang wanneer er sprake is van zware beschuldigingen, want het is in het licht van de zwaarste straffen dat respect voor het recht op een eerlijk proces tot op hoogst mogelijke niveau gegarandeerd dient te worden door democratische samenlevingen Ook in de zaak Balitskiy besloot het Hof tot een schending van artikel 6 1 en 3 (c). De verdachte werd aanvankelijk zonder bijstand van een raadsman verhoord in het kader van een administratief misdrijf in plaats van een moord waarvan hij feitelijk werd verdacht. Het Hof achtte opnieuw het nemo tenetur-beginsel geschonden In de zaak Bandaletov (zie hoger) werd uiteindelijk geen schending vastgesteld, doch werd nogmaals aangegeven : 1. The Court considers a person to acquire the status of a suspect calling for the application of the Article 6 safeguards not when it is formally assigned to him or her, but when the domestic authorities have plausible reasons for suspecting that person s involvement in a criminal offence (see Brusco v. France, no. 1466/07, 47, 14 October 2010) Afstand van rechten 36 E.H.R.M. 18/02/2010, Zaichenko/Rusland, E.H.R.M. 21/04/2011, Nechiporuk en Yankalo/Oekraïne, Een andere zaak waarin een persoon administratief werd verhoord ingevolge een drugsmisdrijf betreft E.H.R.M. 29/01/2015, A.V./Oekraïne. In deze zaak werd een schending vastgesteld omdat er volgens het interne recht strenge straffen waren gesteld op dit misdrijf (gevangenisstraf tot 15 dagen) en het hof van beroep uiteindelijk bij de veroordeling ook rekening had gehouden met de oorspronkelijk afgelegde verklaringen zonder bijstand van een raadsman. In een andere zaak van zelfde datum (E.H.RM., 29/01/2015, Yevgeniy Petrenko/Oekraïne) werd eveneens een schending vastgesteld : niettegenstaande betrokkene als getuige werd verhoord voor verschillende feiten, oa ook voor moord, werd geen bijstand van een raadsman voor dit feit toegestaan en legde de betrokkene bekentenissen af. Het Hof stelde vast dat er voordien evenwel een huiszoeking had plaatsgevonden waarbij gezocht werd naar messen en kledij, waaruit het Hof afleidde dat betrokkene als suspect diende benaderd. De aanvankelijke verklaringen werden door de interne jurisdicties niet geweerd uit het debat. Men verwees naar een ander (later) verhoor, doch het Hof stelde vast dat dit verhoor een aanvang nam met de vraag meer details te geven omtrent de bekentenis die de dag voordien (zonder bijstand van een raadsman) was afgelegd. 39 E.H.R.M. 03/11/2011, Balitskiy/Oekraïne, In deze zaak stelde het hof vast dat er onvoldoende aanwijzingen waren dat Bandaletov betrokken was bij een misdrijf (moord) wanneer hij voor het eerst werd verhoord door de politie. Een vergelijkbare zaak betreft E.H.R.M., 19/01/2012, 54. In andere zaken stelde het Hof wel vast dat er wel aanwijzingen bestonden lastens de verhoorde persoon (zie E.H.R.M., 27/10/2011, Stojkovic/Frankrijk en België, 51; E.H.R.M. 15/11/2012, Khayrov/Oekraïne, 74 en E.H.R.M. 15/11/2012, Zamferesko/Oekraïne, 61).

12 Noch de tekst zelf, noch de geest van artikel 6 EVRM verhinderen dat een persoon uit eigen wil en uitdrukkelijk of stilzwijgend afstand doet van rechten die voortvloeien uit het recht op een eerlijk proces. Dit moet wel onomstotelijk worden aangetoond en verbonden zijn aan een aantal minimale waarborgen Zelfs wanneer de verdachte afstand doet van het bijstandsrecht moet hij nog steeds op de hoogte worden gebracht van het zwijgrecht. Dit blijkt uit de zaak Navone (zie hoger). De voorafgaande mededeling in verband met het zwijgrecht en de aanwezigheid van een raadsman tijdens het verhoor zijn twee te onderscheiden zaken. Een verdachte kan niet worden gedwongen om bij te dragen aan zijn eigen incriminatie en beschikt aldus over een zwijgrecht. Deze rechten moeten echter onderscheiden worden van zijn recht op bijstand van een advocaat. Wanneer de verdachte afstand doet van zijn recht op bijstand van een advocaat, wil dit aldus niet zeggen dat hij eveneens afstand doet van zijn zwijgrecht. De verbalisanten zijn in dat geval nog steeds verplicht om de verdachte hieromtrent in te lichten : 74. En effet, elle rappelle qu il ressort de sa jurisprudence précitée qu une personne gardée à vue bénéficie, d une part, du droit de ne pas contribuer à sa propre incrimination et de garder le silence et, d autre part, du droit à l assistance d un avocat pendant tous les interrogatoires. Ainsi, contrairement à ce que soutient le Gouvernement, il s agit de droits distincts : dès lors, une éventuelle renonciation à l un d eux n entraîne pas renonciation à l autre. Par ailleurs, la Cour souligne que ces droits n en sont pas moins complémentaires, puisqu elle a déjà jugé que la personne gardée à vue doit a fortiori bénéficier de l assistance d un avocat lorsqu elle n a pas été préalablement informée par les autorités de son droit de se taire (Brusco, précité, 54). Elle rappelle en outre que l importance de la notification du droit au silence est telle que, même dans l hypothèse où une personne consent délibérément à faire des déclarations aux policiers après avoir été informée que ses propos pourront servir de preuve contre elle, ce qui n a pas davantage été le cas en l espèce, son choix ne saurait être considéré comme totalement éclairé dès lors qu aucun droit à garder le silence ne lui a été expressément notifié et qu elle pris sa décision sans être assistée par un conseil (Stojkovic c. France et Belgique, no 25303/08, 54, 27 octobre 2011) De notificatieplicht is bijzonder strikt. Een verdachte moet duidelijk worden ingelicht omtrent het recht op bijstand van een advocaat vooraleer hij daarvan rechtsgeldig kan afstand doen. Dit blijkt uit de zaak Seyithan Demir : 38. In this connection the Court further reiterates that neither the letter nor the spirit of Article 6 of the Convention prevents a person from waiving of his own free will, either expressly or tacitly, the entitlement to the guarantees of a fair trial (see Kwiatkowska v. Italy (dec.), no /99, 30 November 2000). However, if it is to be effective for Convention purposes, a waiver of the right to take part in the trial must be established in an unequivocal manner and be attended by minimum safeguards commensurate to its importance (see Poitrimol v. France, 23 November 1993, 31, Series A no. 277 A). Furthermore, it must not run counter to any important public interest (see Håkansson 41 E.H.R.M., 27/11/2008, Salduz/Turkije, 59, onder verwijzing naar E.H.R.M., 30/11/2000, Kwiatkowska/Italië, 1, E.H.R.M., 10/11/2004, Sejdovic/Italië, 86, E.H.R.M., 02/08/2005, Kolu/Turkije, 53 en E.H.RM., 12/02/1985, Colozza/Italië, In de zaak Pishchalnikov (zie hoger) werd als volgt overwogen : "79. Turning to the facts of the present case, the Court is not convinced that by giving replies to the investigator's questions the applicant, in a knowing, explicit and unequivocal marmer, waived his right to receive legal représentation during the interrogations on 15 and 16 December The Court firstly reiterates its finding in the case of Salduz v. Turkey (cited above, 59) that no inferences could be drawn from the mere fact that the applicant had been reminded of his right to remain silent and signed the form stating his rights. A caution given by the investigating authorities informing an accused of the right to silence is a minimum recognition of the right, and as administered it barely meets the minimum aim of acquainting the accused with the rights which the law confirms on him (see, for similar finding, Panovits, cited above, 74). In the Court's view, when an accused has invoked his right to be assisted by counsel during interrogation, a valid waiver of that right cannot be established by showing only that he responded to further police-initiated interrogation even if he has been advised of his rights. Moreover, the Court is of the opinion that an accused such as the applicant in the present case, who had expressed his desire to participate in investigative steps only through counsel, should not be subject to further interrogation by the authorities until counsel has been made available to him, unless the accused liimself initiates further communication, exchanges, or conversations with the police or prosécution".

13 13 and Sturesson v. Sweden, 21 February 1990, 66, Series A no. 171-A). The Court has also pointed out that, before an accused can be said to have implicitly, through his conduct, waived an important right under Article 6 of the Convention, it must be shown that he could reasonably have foreseen what the consequences of his conduct would be (see Jones v. the United Kingdom (dec.), no /02, 9 September 2003). ( ) 41. The Court further observes that, according to the record of the hearing held before the Erzurum State Security Court on 2 February 2001, the applicant did give evidence to this court and requested to be exempted from the obligation to appear at the trial court (see paragraph 13 above). The Court points out that the fact that the applicant raised no objection when the rogatory court took his statement does not signify that he implicitly waived his right to defend himself or to appear before the Izmir State Security Court (see, for example, Kahraman v. Turkey, no /02, 31, 26 April 2007). Moreover, having regard to the fact that the applicant was not assisted by a lawyer at that hearing and that the rogatory court neither read out his rights, including his right to a lawyer, nor provided information to the applicant regarding the consequences of such a request, the Court considers that the applicant, as a layman, cannot have been expected to appreciate that such a demand would result in his being tried and convicted in his absence. Thus, the circumstances surrounding the applicant s decision deprived it of any validity from the point of view of the Convention. In such circumstances, it cannot be said, therefore, that the applicant unequivocally and intentionally waived his rights under Article 6 (see Jones, cited above, and, mutatis mutandis, Pfeifer and Plankl v. Austria, 25 February 1992, 38, Series A no. 227) Bij een impliciete afstand, bv. door de houding, moet kunnen worden aangetoond dat de betrokkene redelijkerwijs kon voorzien wat de gevolgen van zijn houding zouden zijn. Dit blijkt uit de zaak Pavlenko In de zaak Pishchalnikov (zie hoger) werd gesteld : 77 ( ) A waiver of the right, once invoked, must not only be voluntary, but must also constitute a knowing and intelligent relinquishment of a right. Before an accused can be said to have implicitly, through his conduct, waived an important right under Article 6, it must be shown that he could reasonably have foreseen what the consequences of his conduct would be (see Talat Tunç v. Turkey, no /96, 27 March 2007, 59, and Jones v. the United Kingdom (dec.), no /02, 9 September 2003). 38. Een zgz. afstand dient nauwkeurig te worden onderzocht door de nationale instanties, zoals blijkt uit de zaak Savas De aanwezigheid van een niet-gedateerd, voorgedrukt en ondertekend document waarop te lezen staat dat de betrokkene het recht heeft om te zwijgen, overtuigt het Hof dus niet dat de betrokkene op afdoende wijze over zijn zwijgrecht werd ingelicht In de zaken Yoldas 47 en Sharkunov en Mezentsev 48 werd geen schending vastgesteld Kwetsbare positie 41. Hoger werd reeds aangegeven dat in de zaak Salduz geoordeeld werd dat een (minderjarige) verdachte zich tijdens het vooronderzoek in een kwetsbare positie bevindt, die versterkt wordt door de steeds toenemende complexiteit van de strafrechtelijke regels, niet in het minst wat betreft de regels inzake 43 E.H.R.M. 28/07/2009, Seyithan Demir/Turkije. 44 E.H.R.M. 01/04/2010, Pavlenko/Rusland, E.H.R.M. 08/12/2009, Savas/Turkije, E.H.R.M. Ozcan Colak/Turkije, 47 en E.H.R.M. 23/03/2010, Hakan Duman/Turkije, E.H.R.M. 23/02/2010, Yoldas/Turkije, E.H.R.M. 10/06/2010, Sharkunov en Mezentsev/Rusland,

14 14 bewijsverzameling en gebruik van het bewijs. Deze vaststelling werd nadien herhaald In de zaak Plonka werd de alcoholverslaving in aanmerking genomen bij de beoordeling: The Court stresses in this connection that one of the specific features of the instant case was the applicant s alcoholism. During the first police interview the applicant admitted that she had been suffering from an alcohol problem for many years. She further confessed to having drunk a substantial amount of alcohol the day before her arrest (see paragraphs 6 and 12 above). These circumstances clearly suggest that the applicant was in a vulnerable position at the time of interview, and that the authorities should have taken this into account during questioning and in particular when apprising her of her right to be assisted by a lawyer Verwittiging familie 43. Uit de zaak Pavlenko blijkt dat de verwittiging van de familie een belangrijke bescherming inhoudt tegen willekeurige gevangenneming. Het maakt het de betrokkene ook gemakkelijker om een beslissing te nemen omtrent het al dan niet uitoefenen van zijn recht op juridische bijstand en om al dan niet zelfincriminerende verklaringen af te leggen Rechtsbijstand tijdens andere onderzoekshandelingen dan het verhoor? 44. In de zaak Yunus Aktas werden de verzoekers tijdens de garde à vue niet bijgestaan door een advocaat. Er werd alsdan ook een identificatie uitgevoerd, zonder dat een raadsman aanwezig was. De afwezigheid van een raadsman bij de identificatie en de vastgestelde onduidelijkheid of de verdachte wel in kennis was gesteld van het recht op toegang tot een raadsman leidde, in combinatie met andere gegevens, tot de vaststelling van een verdragsschending In de zaak Laska en Lika stond inzonderheid de wijze waarop een line-up werd uitgevoerd ter discussie. Ook de afwezigheid van een raadsman tijdens deze line-up kwam daarbij aan de orde. Het Hof besloot tot een schending van artikel 6 1 van het EVRM. Het is niet helemaal duidelijk in hoeverre de afwezigheid van een raadsman bij de line-up uiteindelijk heeft doorgewogen bij de vastgestelde schending (er werd geen schending vastgesteld op grond van artikel 6 3 (c)) Meer duidelijkheid in verband met een line-up verschafte het Hof in de zaak Mehmet Serif öner : 21. As regards the complaint concerning access to a lawyer during police custody, the Court reiterates the basic principles laid down in the Salduz judgment (see Salduz v. Turkey [GC], no /02, 50-55, 27 November 2008). It notes that the present case is similar to the Salduz case since at the time when the applicant was taken into police custody, namely in May 2002, the applicant s right of access to a lawyer was restricted pursuant to Section 31 of Law no. 3842, as he was accused of committing an offence falling within the jurisdiction of the State Security Courts. In this connection, the Court observes that although the applicant did not have access to a lawyer during his police custody, he repeatedly denied the charges against him during his interrogation by the police, 49 E.H.R.M. 21/06/2011, Mader/Kroatië, 54; E.H.R.M. 28/06/2011, Sebalj/Kroatië, 54; E.H.R.M. 24/09/2009, Pishchalnikov/Rusland, E.H.R.M. 31/03/2009, Plonka/Polen. 51 E.H.R.M. 01/04/2010, Pavlenko/Rusland, E.H.R.M. 20/10/2009, Yunus Aktas/Turkije, E.H.R.M. 20/04/2010, Laska en Lika/Albanië,

15 15 the public prosecutor and the investigating judge respectively. Consequently, he did not make any self-incriminating statements. However, the Court finds it important to recall once again that the investigation stage is of crucial importance in criminal proceedings as the evidence obtained at this stage determines the framework in which the offence charged will be considered (see, Salduz, cited above, 54, and Dayanan v. Turkey, no. 7377/03, 32, 13 October 2009). In this regard, the Court observes that when the applicant was in police custody, he took part in an identification parade and was identified by the intervening parties as the person who had taken part in the respective armed robberies which had occurred in The Court further notes that in convicting the applicant the trial court relied heavily on the result of this identification parade. Thus, the applicant was undoubtedly affected by the restrictions on his access to a lawyer during the preliminary investigation. Neither the assistance provided subsequently by a lawyer nor the adversarial nature of the ensuing proceedings could cure the defects which had occurred during the applicant s custody period In de zaak Oztürk genoot de verdachte opnieuw geen bijstand van een raadsman tijdens het vooronderzoek. Hij legde verklaringen af en nam deel aan een fotoherkenning. Uit het arrest kan afgeleid dat het recht op een eerlijk proces tevens vereist dat de verdachte bijstand krijgt van een raadsman bij dergelijke onderzoekshandeling In de zaak Dzhulay werd geen schending weerhouden : 85. Turning to the present case, the Court notes that the applicant complained that his lawyer had not been present during the identification parade (see paragraph 12 above). 86. The Court observes that the applicant was represented by a lawyer, Ma., from 11 May It is unclear from the case-file materials whether the applicant s lawyer was informed that the identification parade involving the applicant was to be held on 12 May It can be seen from the available documents that Ma. arrived at Pyryatyn from Kyiv on 11 May 2003 in order to participate in unspecified procedural activities. Since no such activities took place on that day, Ma. returned to Kyiv. 87. On the next day, the identification parade was held in the absence of the applicant s lawyer. The Government did not make any comments as to whether it would have been possible to postpone that investigative action. The applicant, however, having refused to accept the participation of another lawyer, did not request the postponement of the identification parade and did not complain about the absence of his lawyer (see paragraph 14 above) (see, a contrario, Laska and Lika v. Albania, nos /04 and 17605/04, 20 April 2010). 88. The Court further notes that although the height difference between the applicant and the two other identification parade participants was 8 and 13 centimeters, it appears that height was not the only feature by which the applicant was identified. In particular, the victims clearly indicated both during the identification parade and at the court hearing that they had recognised the applicant by his voice and by his overall appearance. 89. Finally, the Court notes that it appears from the available documents concerning the criminal proceedings against the applicant that the lawyer, Ma., represented the applicant for three days only. From 14 May 2003 the applicant was represented by another lawyer. The applicant s new lawyer was present at the court hearing when the victims were questioned and had the opportunity to ask them any questions regarding their identification of the applicant. The Court also notes that the applicant s identification in the parade was neither sole, nor decisive evidence on which his conviction was based (see, a contrario, Laska and Lika v. Albania, cited above) The foregoing considerations are sufficient to enable the Court to conclude that there has been no violation of Article 6 3 (c) taken together with Article 6 1 of the Convention in the present case. 49. Een andere zaak, Karadag, betrof een wedersamenstelling. Het Hof besloot tot een schending van artikel 6 EVRM : 46. La Cour rappelle avoir déjà eu l'occasion de se prononcer sur le grief tiré de l'absence d'un avocat durant la garde à vue d'un requérant et avoir conclu à la violation de l'article 6 3 c) de la Convention de ce fait (Salduz c. Turquie [GC], no 36391/02, 45-63, 27 novembre 2008). De même, a t elle précisé que l'équité de la procédure requiert que l'accusé puisse obtenir toute la vaste gamme d'interventions qui sont propres au conseil (Dayanan c. Turquie, no 7377/03, 32, CEDH ). A cet égard, l'absence d'un avocat lors de l'accomplissement des actes d'enquêtes constitue un 54 E.H.R.M. 13/09/2011, Mehmet Serif öner/turkije. 55 E.H.R.M. 17/02/2009, Ibrahim Oztürk/Turkije, 6, 8, 9, 26, 41, E.H.R.M. 03/04/2014, Dzhulay/Oekraïne.

16 16 manquement aux exigences de l'article 6 (voir notamment, İbrahim Öztürk c. Turquie, no 16500/04, 48-49, 17 février 2009, s'agissant du procès-verbal d'indication des lieux). 47. Dans les circonstances d'espèce, la Cour constate que le requérant a pu s'entretenir et bénéficier de l'assistance d'un avocat durant une partie de sa garde à vue. Cela étant, au vu des pièces du dossier, il apparaît n'avoir pas bénéficié d'une telle assistance à l'occasion de certains actes de procédure accomplis durant sa garde à vue, tel que le transport sur les lieux avec reconstitution des faits, circonstance dénoncée par son avocat (paragraphes 7 et 26 ci-dessus) et sa déposition faite au commandement militaire (paragraphe 8 ci-dessus). Le Gouvernement ne fournit par ailleurs aucune explication quant aux raisons d'être de ce défaut d'assistance. 48. Ayant examiné la présente affaire à la lumière des principes définis dans sa jurisprudence (paragraphe 46 ci-dessus), la Cour considère que le Gouvernement n'a fourni aucun fait ni argument pouvant mener à une conclusion différente en l'espèce. Partant, elle conclut à la violation de l'article 6 3 c) combiné avec l'article 6 1 de la Convention Heterdaad 50. In de zaak Blaj 58 had het Hof de gelegenheid zich uit te spreken over een zaak waarin vaststellingen op heterdaad werden verricht : 74. La Cour redit que, en vertu de sa jurisprudence en matière pénale, «l accusation» pourrait, aux fins de l article 6 de la Convention, se définir comme la notification officielle, émanant de l autorité compétente, du reproche d avoir accompli une infraction pénale ou l existence de «répercussions importantes sur la situation» du suspect (Deweer c. Belgique, 27 février 1980, 46, série A no 35). En l espèce, elle note que, après avoir pris le requérant en flagrant délit, les enquêteurs ont examiné les lieux et fait des prélèvements scientifiques sur les meubles et sur la personne du requérant, découvrant ainsi des traces de substance fluorescente. De même, le requérant a été invité à ouvrir l enveloppe découverte sur son bureau et à en sortir le contenu (paragraphe 17 ci dessus). Ainsi, même si le requérant n avait pas été informé expressément par les enquêteurs des faits reprochés, il pouvait déduire d un tel contexte qu il était soupçonné d avoir commis le délit de corruption passive. Dès lors, les informations transmises au requérant même implicitement ont eu des «répercussions importantes» sur sa situation, de sorte que, au moment où les enquêteurs l ont interrogé, le volet pénal de l article 6 de la Convention était applicable dans son cas (O Halloran et Francis c. Royaume-Uni [GC], nos15809/02 et 25624/02, 35, CEDH 2007 III et voir, mutatis mutandis, Bandaletov c. Ukraine, no 23180/06, 56, 31 octobre 2013 et Brusco c. France, no 1466/07, 47, 14 octobre 2010). Dès lors, l article 6 est applicable en l espèce. ( ) 83. La Cour rappelle que les dispositions du paragraphe 3 de l article 6 de la Convention prévoient la nécessité de mettre un soin particulier à notifier l «accusation» à l intéressé. L acte d accusation jouant un rôle déterminant dans les poursuites pénales, l article 6 3 a) reconnaît à l accusé le droit d être informé non seulement de la cause de l accusation, mais aussi de la qualification juridique donnée à ces faits, et ce d une manière détaillée (Pélissier et Sassi c. France [GC], no 25444/94, 51, CEDH 1999-II). De même, le droit d être informé de la nature et de la cause de l accusation doit être envisagé à la lumière du droit pour l accusé de préparer sa défense (Pélissier et Sassi, précité, 53 et 54). 84. En l espèce, la Cour note que le requérant a été surpris en flagrant délit le 3 mai 2004, que, le même jour, il a été informé par les enquêteurs de l accusation de corruption passive portée contre lui et des faits qui lui étaient reprochés, et qu un procès-verbal a été dressé à cet effet. Cette qualification juridique a été maintenue tout au long du procès. Il s ensuit que ce grief est manifestement mal fondé et qu il doit être rejeté, en application de l article 35 3 a) et 4 de la Convention. ( ) 89. La Cour constate ensuite que, en vertu de l article 467 du code de procédure pénale roumain portant sur la constatation du flagrant délit, l organe de poursuite dresse un procès-verbal dans lequel les déclarations du prévenu et d autres personnes entendues sont consignées. Elle note également que la déclaration de l intéressé figurant dans le procès-verbal de flagrant délit constitue un acte différent de sa première déclaration faite après sa mise en examen. 90. La Cour rappelle qu elle a pour tâche non pas de rechercher in abstracto si le système juridique roumain de la procédure de flagrance est conforme à la Convention, mais d examiner s il y a eu 57 E.H.R.M. 29/06/2010, Karadag/Turkije. 58 E.H.R.M. 08/04/2014, Blaj/Roemenië.

17 17 violation dans le cas précis dont elle se trouve saisie. De même, elle examinera l ensemble de la procédure devant les juridictions nationales pour déterminer si l absence d un défenseur lors de ces déclarations a touché personnellement l intéressé et porté atteinte à son droit à un procès équitable (Tsaggarakis c. Grèce (déc.), no 45136/06, 10 septembre 2009). Application des principes en l espèce 91. En l espèce, la Cour constate que, au regard du droit interne, le requérant n avait pas le droit en l espèce d être assisté par un avocat pendant que les enquêteurs lui posaient des questions dans la procédure de flagrance, car il n avait pas encore qualité de prévenu ou d inculpé. 92. La Cour relève que la procédure de flagrant délit vise à prendre sur le fait la personne soupçonnée d une infraction et qu un procès-verbal doit être établi pour consigner la déclaration de l intéressé lors de la flagrance. À cet égard, elle estime que les enquêteurs doivent se limiter à poser des questions sur les aspects matériels des faits constatés lors du flagrant délit et éviter de transformer cette déclaration en un interrogatoire sur les faits reprochés. 93. En l espèce, elle note que, dans le procès-verbal, les enquêteurs ont recensé des éléments matériels constatés lors de la procédure de flagrance, tels que les objets découverts, leur contenu et les résultats des prélèvements scientifiques, et qu ils ont noté les réponses du requérant à leurs questions. Dans ses réponses, le requérant a admis avoir reçu une enveloppe de N.D. Il a également décrit ce qu il faisait au moment où les enquêteurs l ont surpris, indiquant qu il cherchait des documents sur son bureau et qu il s apprêtait à quitter la pièce lorsqu il avait été interpellé par les représentants du parquet. 94. Le requérant n a pas indiqué qu il avait connaissance du contenu de l enveloppe. De plus, il n a pas été interrogé sur les circonstances ou les motifs qui avaient mené N.D. à laisser l enveloppe sur son bureau ni sur ses éventuels accords avec cette dernière. 95. La Cour constate ensuite que, dès sa mise en examen, faite le jour même, le requérant a eu à ses côtés un avocat de son choix qui l a ensuite assisté lors de toutes ses déclarations faites devant le parquet et devant la Haute Cour. Dans toutes ses déclarations, le requérant a nié les faits reprochés. La Cour constate cependant qu il n est jamais revenu sur le contenu de ses affirmations notées dans le procès-verbal de flagrant délit. 96. La Cour note enfin que le procès-verbal de flagrance a constitué l un des éléments de preuve retenus par la Haute Cour pour fonder la responsabilité pénale du requérant. Cependant, la Haute Cour a pris en compte ce procès-verbal en tant que preuve attestant la réalisation du flagrant délit, sans considérer les affirmations du requérant comme une déclaration distincte sur les faits reprochés. Qui plus est, la Haute Cour a noté que le requérant a toujours nié les faits. Dès lors, la Cour conclut que les affirmations du requérant qui ont été notées dans le procès-verbal de flagrance ne lui ont pas porté préjudice (voir, mutatis mutandis, Stanca c. Roumanie, no 34116/04, 62, 24 juillet 2012, et Minculescu c. Roumanie (déc.), no 7993/05, 84, 13 novembre 2012). 97. La Cour note en outre que le requérant a été informé du contenu des accusations portées contre lui dès les premiers interrogatoires et que, dès son placement en détention provisoire, il a été représenté par des avocats à tous les stades de la procédure (voir, a contrario, Dayanan c. Turquie, no 7377/03, 33, 13 octobre 2009). 98. Enfin, la Cour souligne que le requérant n a allégué, ni devant les juridictions nationales ni devant la Cour, qu il aurait fait ses déclarations initiales sous la contrainte (voir, a contrario, Salduz, précité, 17). 99. Eu égard à ce qui précède, la Cour conclut qu il n y a pas eu en l espèce violation de l article 6 1 et 3 c) de la Convention Gebruik belastende verklaringen ten gronde bij niet-naleving beginselen : gevolgen 51. Het recht van de verdediging wordt onherstelbaar geschonden zo belastende verklaringen, afgelegd tijdens een verhoor door de politiediensten zonder dat de verdachte toegang had tot een raadsman, gebruikt worden bij de overtuiging van de

18 18 rechter die oordeelt over de gegrondheid van de tegen deze verdachte ingestelde strafvordering In de zaak Lazarenko oordeelde het Hof dat de precieze impact van een verklaring, afgelegd zonder bijstand van een advocaat, op de veroordeling zonder belang is: van zodra de verklaring enige invloed heeft uitgeoefend, moet besloten worden dat artikel 6 EVRM is geschonden: On the facts of the case, the Court notes that the applicant confessed to L.'s murder in the course of his questioning and the reconstruction of the crime, held over several days following his arrest in the absence of a lawyer. Although he later retracted this confession, the trial courts relied on it as grounds for their finding of his guilt. It is to be underlined that the extent to which the applicant's initial confession affected his conviction is of no importance. That it irretrievably prejudiced the right of defence is presumed once it is established that it had some bearing on the conviction. While not being the sole basis for the applicant's conviction in the present case, the impugned confession undoubtedly influenced it and was relied on by the courts. It is not for the Court to speculate on what the applicant's reaction or his lawyer's advice would have been had he had access to a lawyer at the initial stage of the proceedings. It considers that, in view of the circumstances, both the safeguards envisaged by the national legislation and the guarantee of fairness enshrined in Article 6 of the Convention required that the applicant should have the benefit of the assistance of a lawyer from the very first stage of police questioning. This did not happen Omgekeerd, als de nationale wet verbiedt dat verklaringen afgelegd tijdens het verhoor door de politie gebruikt worden als bewijs door het vonnisgerecht, leidt het gebrek aan bijstand door een advocaat tijdens dat verhoor niet tot een schending van artikel 6 EVRM. Dit blijkt uit de zaak Hovanesian, waarin bepaalde belastende verklaringen, afgelegd vooraleer de betrokkene werd bijgestaan door een raadsman, niet werden gebruikt voor de veroordeling. Het Hof stelde in deze zaak ook vast dat het interne recht de toegang voorzag tot een raadsman vanaf de aanhouding alsmede de verplichting inhield een verdachte te verwittigen dat hij zich kon laten bijstaan door een raadsman. Nu hij de bekentenissen, aanvankelijk afgelegd aan de politie, had bevestigd in een later stadium van de procedure en hij er zich ook niet had over beklaagd dat het recht op toegang van een raadsman hem geweigerd was geworden, werd geen schending vastgesteld, dit nadat het Hof had vastgesteld : 37 ( ) Seuls les aveux de l'intéressé au cours de l'instruction préliminaire et en présence de son avocat ont été pris en compte par les juridictions. Le droit interne exclut d'ailleurs l'utilisation des témoignages recueillis par la police avant l'ouverture d'une action pénale (paragraphe 19 ci-dessus). L'interrogatoire de police doit uniquement servir à déterminer s'il est nécessaire d'ouvrir pareille action pénale. La législation bulgare n'attache donc pas à l'attitude d'un prévenu à la phase initiale des interrogatoires de police des conséquences décisives pour les perspectives de la défense lors de la procédure pénale ultérieure et il apparaît clairement que le requérant n'a pas été personnellement touché par l'absence d'un avocat puisque sa déclaration à la police n'a pas servi à fonder sa condamnation (voir, a contrario, Salduz, précité, 58 et 62) 61. $ $ $ 59 E.H.R.M. 27/11/2008, Salduz/Turkije, 55; Zie ook E.H.R.M. 31/03/2009, Plonka/Polen, 35, E.H.R.M. 15/11/2012, Zamferesko/Oekraïne, E.H.R.M. 28/10/2010, Lazarenko/Oekraïne. 61 E.H.R.M. 21/12/2010, Hovanesian/Bulgarije.

19 19 2. Rechtspraak van het Hof van Cassatie 2.1. Vóór Salduz 54. Vóór 27/11/2008 oordeelde het Hof van Cassatie dat het in artikel 6.3.c van het Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden bedoelde recht van toepassing was voor de rechter die uitspraak moest doen over de gegrondheid van de strafvordering. Die bepaling werd niet van toepassing geacht op het verhoor, bepaald bij artikel 16, 3, van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, dat de onderzoeksrechter, vóór het verlenen van het aanhoudingsbevel, van de inverdenkinggestelde afnam. Alleen uit het feit dat noch het voormelde artikel 16, 2, noch enig andere wettelijke bepaling voorschreven dat een advocaat de inverdenkinggestelde moest bijstaan tijdens dat verhoor, kon volgens het Hof niet worden afgeleid dat zijn recht op een eerlijk proces voor het vonnisgerecht, vastgelegd in artikel 6.1 van het Verdrag, ernstig in het gedrang kon worden gebracht, of dat de uitoefening van zijn recht van verdediging, zowel voor de onderzoeksgerechten als voor de vonnisgerechten, kon worden belemmerd. Hieruit vloeide al evenmin een schending van artikel 5 van het Verdrag voort In 1999 had het Hof reeds beslist dat het recht, bepaald bij artikel 14, lid 3, b en d, IVBPR en het recht, bepaald bij artikel 6, lid 3, c, EVRM, van toepassing waren voor de rechter die moest oordelen over de gegrondheid van de strafvordering. Een verweer, in zoverre het ervan uitging dat deze bepalingen eveneens van toepassing waren wanneer een persoon tijdens een vooronderzoek werd verhoord, faalde naar recht Nà Salduz Voorzieningen tegen beslissingen K.I. 56. In een arrest van 11/03/2009 oordeelde het Hof dat het (oud) artikel 20 1 van de wet op de voorlopige hechtenis het artikel 6 3 (c) EVRM niet schond. Artikel 6 EVRM kon volgens het Hof reeds van bij de voorbereiding van het strafproces worden ingeroepen, doch dat daaruit volgde echter niet dat het vonnisgerecht, in voorkomend geval, de naleving van die bepaling niet meer zou kunnen verifiëren. Een onderzoeksgerecht dat uitspraak moest doen over de eventuele handhaving van de voorlopige hechtenis, kon dus zonder dat het artikel 6.3, c, EVRM, schond, oordelen dat de aangevoerde schending niet van dien aard was dat zij een eerlijke behandeling van de zaak voor de bodemrechter in de weg stond Noch artikel 6.1, noch artikel 6.3.c, van het Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, zoals zij op dat ogenblik werden uitgelegd door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, verplichtten volgens het Hof de onderzoeksgerechten om onmiddellijk het bevel tot aanhouding op te heffen dat was uitgevaardigd tegen iemand die van moord werd verdacht, alleen op grond dat hij, vóór zijn verschijning voor de onderzoeksmagistraat door de politie 62 Cass. 04/12/2002, P F.; zie ook Cass. 03/10/2007, P F. 63 Cass. 14/12/1999, P N. 64 Cass. 11/03/2009, P F.

20 20 werd gehoord en daar een bekentenis had afgelegd zonder dat hij vanaf het eerste verhoor werd bijgestaan door een advocaat In een andere zaak (hoger beroep tegen beslissing van de K.I. tot handhaving van de voorlopige hechtenis) oordeelde het Hof op identieke wijze. Er werd ook gesteld : Er kan niet meteen besloten worden dat het recht op een eerlijke behandeling van de zaak is miskend, terwijl de vervolgingen nog niet bij het vonnisgerecht aanhangig zijn gemaakt en dat, mocht dat alsnog gebeuren, het onmogelijk is om nu al te beweren dat het de eiser zal veroordelen en zich daartoe zal baseren op de door hem, op de dag van zijn aanhouding, aan de politie gegeven antwoorden. In strijd met wat de eiser aanvoert, staat het intern recht de aanwezigheid van een advocaat bij het politieverhoor niet toe. Het geheim van het opsporingsonderzoek en van het gerechtelijk onderzoek, dat door de artikelen 28quinquies en 57, 1, Wetboek van Strafvordering is opgelegd, staat daar immers in de regel aan in de weg Met betrekking tot het recht op bijstand gedurende de eerste 24 uur van vrijheidsberoving stelde het Hof in een later arrest : Het verdrag garandeert iedere beschuldigde het recht om door een advocaat te worden verdedigd doch preciseert de voorwaarden niet voor de uitoefening van dat recht. Het laat de verdragsluitende Staten de keuze van de middelen die in hun eigen rechtsstelsel geschikt zijn om dat recht te waarborgen teneinde aan de vereisten van een eerlijke behandeling van de zaak te voldoen. Het organiseren van de bijstand van een advocaat in het aanvangsstadium van de vierentwintig uren durende vrijheidsberoving, houdt een fundamentele hervorming in van de regels van de rechtspleging. Het voormelde artikel 5.1 heeft niet tot gevolg dat het Hof, zelfs niet in het licht van artikel 16 van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, zich in de plaats kan stellen van de wetgever door zelf die maatregel te treffen en de voorwaarden te bepalen voor de tussenkomst van een advocaat binnen de oorspronkelijke termijn van vierentwintig uur die de vrijheidsberoving duurt. Het feit dat verhoren zonder bijstand van een advocaat zijn afgenomen, vormt op zichzelf geen wettelijk beletsel tegen de voortgang van het gerechtelijk onderzoek en de eventuele verlenging van de dwangmaatregelen die ermee gepaard gaan Nog later oordeelde het Hof : Volgens artikel 47bis, 6, Wetboek van Strafvordering kan tegen een persoon geen veroordeling worden uitgesproken die enkel gegrond is op verklaringen die hij heeft afgelegd in strijd met 2, 3 en 5, met uitsluiting van 4, wat betreft het voorafgaandelijk vertrouwelijk overleg of de bijstand door een advocaat tijdens het verhoor. Uit die bepaling volgt dat het de onderzoeksgerechten niet toegestaan is bij de beoordeling van de voorlopige hechtenis uit dergelijke verklaringen aanwijzingen van schuld af te leiden. Uit die bepaling volgt evenwel niet dat het onderzoeksgerecht dat vaststelt dat het verhoor door de onderzoeksrechter gebeurde zonder voorafgaandelijk vertrouwelijk overleg en zonder bijstand van een advocaat, er steeds toe gehouden is de invrijheidstelling te bevelen van de inverdenkinggestelde. De ernstige aanwijzingen van schuld kunnen immers ook worden ontleend aan andere dossiergegevens dan de voor de onderzoeksrechter afgelegde verklaring In een andere zaak besloot het Hof tot een schending : Indien het verhoor van de verdachte voor de onderzoeksrechter, bedoeld in art. 16, 2 Voorlopige Hechteniswet, wordt afgenomen zonder bijstand van een advocaat, en zonder dat de inverdenkinggestelde daarvan afstand deed, moet de inverdenkinggestelde in beginsel in vrijheid worden gesteld Tenslotte werd ook beslist : 65 Cass. 29/12/2009, P F.; zie ook Cass. 13/01/2010, P F. (inverdenkingstelling heroïnehandel), Cass. 23/03/2010, P N., Cass. 05/05/2010, P F. (inverdenkingstelling moord) 66 Cass. 24/02/2010 P F.; zie ook Cass. 23/03/2010, P N., waarin opnieuw werd verwezen naar de artikelen 28quinquies en 57 1 Sv., onder de toevoeging dat een opzettelijk onrechtmatig handelen vanwege de verbalisanten of onderzoeksrechter bijgevolg uitgesloten was; zie in dezelfde zin Cass. 31/03/2010, P F. 67 Cass. 31/03/2010, P F. 68 Cass. 04/12/2012, P N.; zie ook Cass. 07/03/2012, P F. en Cass. 14/08/2012, P F. 69 Cass. 18/06/2013, RW , 861 met noot B. DE SMET, Recht op bijstand van een advocaat voor de onderzoeksrechter tijdens een verhoor voorafgaand aan het bevel tot aanhouding (het betrof een zaak waarbij de bijstand door een onderzoeksrechter werd geweigerd omdat de advocaat geen toga droeg).