Top 15 energiezuinige scholen. onderzoeksrapport In opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

Transcriptie

1 Top 15 energiezuinige scholen onderzoeksrapport 2014 In opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

2 Voorwoord Het onderzoeksrapport Top 15 energiezuinige scholen is opgesteld door de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) als onderdeel van het werkprogramma Energie & Gebouwde Omgeving van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). De uitvoering van het Werkprogramma Energie & Gebouwde omgeving in 2015 heeft tot doel om het ministerie van BZK te faciliteren bij het realiseren van het beleid op gebied van energiebesparing in en rond gebouwen, waarvan de concrete doelen zijn vastgelegd in het Nationale Energieakkoord (bijnaenergieneutrale nieuwbouw vanaf 2020 en een energieneutrale gebouwde omgeving in 2050). Deze publicatie signaleert trends en ontwikkelingen rond innovaties die bijdragen aan de doelen van het Energieakkoord. 2 Top 15 scholen - onderzoeksrapport 2014

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding 4 2. Samenvatting 5 3. Top 15: E/E (2014) 6 4. Analyses Programma: grootte en gebruiksfuncties van het gebouw Ontwerp/ compactheid Isolatie vloeren, gevels, daken & ramen Opwekking van warmte en koude Ventilatie Duurzame energie Verlichting Conclusies 14 Bijlagen Bijlage 1. Projectenlijst 15 Bijlage 2. Projecten data 16 Bijlage 3. Factsheets per project 17 3 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

4 1. Inleiding Naar Energieneutrale scholen Vanaf 2020 moet alle nieuwbouw (bijna) energieneutraal zijn. Als tussenstap zijn per 1 januari 2015 de energieprestatie- eisen in het Bouwbesluit met 30 tot 50 procent aangescherpt. Zo verandert de EPC-eis voor de onderwijsfunctie van 1,3 naar 0,7; een aanscherping met 46,2 procent. Bij veel partijen leeft de vraag op welke wijze aan deze strenge eisen kan worden voldaan. Op dit moment zijn al schoolgebouwen gerealiseerd die voldoen aan de eisen van RVO.nl heeft in het voorjaar van 2014 een inventarisatie gemaakt van deze scholen. In opdracht van RVO.nl heeft mobius Consult de berekening van de energieprestatie van de beste scholen gecontroleerd en waar nodig gecorrigeerd. Op basis hiervan is een top 15 samengesteld. De nummers 14 en 15 voldoen vrijwel aan de aangescherpte eisen van De nummer 2 is precies energieneutraal en de nummer 1 levert zelfs energie, bijvoorbeeld voor de computers van de leerlingen en heeft dan nog energie over om terug te leveren aan het net. Enkele beperkingen Het onderzoek heeft zich beperkt tot scholen voor het Primair en Voortgezet Onderwijs. Eén school CAH Vilentum bleek tijdens de analyses een school voor het hoger agrarisch onderwijs. Omdat dit in een laat stadium werd ontdekt, en vanwege de bijzondere toegepaste technieken, een school in een kas, staat deze school toch in de top 15. Een andere eis was dat de scholen in de zomer van 2014 daadwerkelijk gebouwd moesten zijn. Het onderzoek richt zich op het onderwerp energie. Vanuit het programma Frisse Scholen is het evident dat een goed binnenmilieu van groot belang is voor een gezond en productief leerklimaat. Van een aantal scholen in de Top 15 is bekend dat zij extra eisen hebben gesteld ten aanzien van de luchtkwaliteit en verlichting. Eisen die leiden tot een hogere energievraag. Bij de ranking van de projecten is hiermee geen rekening gehouden. Een andere beperking is dat de ranking gebaseerd is op theoretische waarden. Er is gecontroleerd of de voorzieningen daadwerkelijke gerealiseerd zijn. Maar er is niet gemeten of zij naar behoren functioneren. Evenmin is nu bekend wat het energiegebruik in de praktijk is. Peildatum 2014 Omdat de Top 15 is samengesteld in 2014 zijn alle projecten doorgerekend met de bepalingsmethode en de eisen zoals die in dat jaar van kracht waren. Monitoring volgt Inmiddels is een begin gemaakt met het intensief monitoren van acht scholen uit de Top 15, zie hiervoor bijlage 2. Eerst wordt gecontroleerd of alle voorzieningen daadwerkelijk functioneren. Vervolgens wordt in alle vier seizoenen nagegaan wat de gebruikerstevredenheid is, het energiegebruik in de praktijk evenals de luchtkwaliteit en de optredende binnenluchttemperaturen. Waar wenselijk worden aanvullende metingen naar geluid en licht uitgevoerd. Zodra de resultaten bekend zijn, zal RVO.nl hierover publiceren. Utrecht, 5 februari Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

5 2. Samenvatting De scholen uit de Top 15 van 2014 vormen een bont gezelschap met variaties in grootte, aantal verdiepingen, locatie, gebruik en architectuur die zo typerend is voor de Nederlandse scholenbouw. Omdat de energieprestaties een mooie reeks vormen is onderzocht welke ontwerpvariabelen veel invloed hebben op de ranking. Energieprestatie Het berekend energiegebruik gedeeld door het toelaatbare energiegebruik, afgekort tot E/E dient conform Bouwbesluit kleiner of gelijk aan 1 te zijn. Het beste project heeft zelfs een E/E onder de nul: - 0,195. Het gemiddelde van de top 15 is een E/E van 0,29 ofwel een energiebesparing ten opzichte van de minimumeisen in het Bouwbesluit 2014 van ruim 70 procent! Nummer 15, de Brede School PLUS in Lage Mierde heeft een E/E van 0,612. Dit ligt een fractie boven de nieuwe eis uit 2015, die neerkomt op een E/E (2014) van 0,538. Het bovenste figuur op bladzijde 6 geeft een overzicht van de E/E van de 15 gebouwen. Indien de opbrengst van de PV-systemen wordt weggelaten ontstaat een geheel nieuw beeld. De E/E van de 15 projecten ligt nu tussen de 0,373 en 0,709 met een gemiddelde van 0,532. Het onderste figuur op bladzijde 6 geeft een overzicht. Gebouwgrootte De gebouwgrootte varieert met een factor vijf van ruim m 2 tot bijna m 2. De kleinere gebouwen zijn scholen voor het basisonderwijs in 1 of 2 bouwlagen. Er is geen eenduidige relatie gevonden tussen de gebouwgrootte en de ranking in de top 15. Wel is het zo dat grotere scholen duidelijk compacter zijn. Gebouwfuncties Slechts iets meer dan de helft, 55 procent, van de gebouwoppervlakte heeft een pure onderwijsfunctie. 17 procent heeft een bijeenkomstfunctie, 14 procent een gemeenschappelijke functie, 8 procent een sportfunctie en 6 procent een kantoorfunctie. De verschillen tussen de gebouwen zijn aanzienlijk en blijken weinig relatie te hebben met de gebouwgrootte. Relatief kleine gebouwen voor het basisonderwijs hebben vaak ook voor- en naschoolse opvang, kinderdagverblijven en een wijkfunctie. Isolatie De isolatiewaarden van de dichte geveldelen vertonen een grote variatie van R = 2,5 tot R = 10. Gemiddeld ligt de isolatiewaarde met R = 6 hoog. Ook de isolatiewaarde van de ramen toont een grote spreiding met van U= 2,11 tot 0,71. Een lage U=waarde staat voor een goede isolatie. De kleinere scholen zijn vaker zeer goed geïsoleerd. Het gebrek aan compactheid wordt hiermee voor een deel gecompenseerd. Opwekking van warmte en koude Drie scholen (uit ) zijn aangesloten op stadsverwarming. De school op Ameland heeft een biomassaketel. Deze draagt in aanzienlijke mate bij aan de gunstige ranking van deze school. Eén school het een energiedak dat warmte en elektriciteit levert. Een passief school heeft een innovatief verwarmingssysteem: BAOPT. De overige scholen maken gebruik van een warmtepomp Een groot deel van de scholen heeft een warmtekoude opslag, die gebruikt wordt om s zomers de school efficiënt te koelen. De scholen zonder koeling gebruiken nachtventilatie, kleinere ramen of hebben een relatief lage bezettingsgraad. De invloed van het opwekkingsrendement van de verwarmingsinstallatie is door de sterk gereduceerde warmtevraag beperkt. Ventilatiesysteem De energieschool in Jirnsum is hier een buitenbeentje. Ventilatielucht wordt via grondbuizen voorverwarmd en na eventuele na-verwarming op één punt gedoseerd het lokaal ingeblazen. De overige scholen hebben gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning. Soms centraal, soms een systeem per lokaal. Het grootste deel van de scholen heeft een ventilatiesysteem dat CO2 wordt gestuurd. Verlichting In zeer goed geïsoleerde scholen met efficiënte installaties loopt het aandeel van verlichting in het energiegebruik op tot meer dan 50 procent. In toenemende mate wordt in scholen daglichtschakeling en aanwezigheidsdetectie toegepast. Het effect op het energiegebruik is aanzienlijk. Een aantal scholen heeft een relatief hoog geïnstalleerd vermogen. Meer licht beoogt het activeren van de leerlingen en daarmee een verbetering van de leerprestaties. Opwekking van duurzame energie Twee scholen maken gebruik van biomassa waarvan in één school als hoofdverwarming. De ander school heeft een biomassaketel als pieklastvoorziening, Door het lage deellastrendement is dit geen gelukkig keuze. Zeven scholen maken gebruik van zonnewarmte. Eén school zeer uitgebreid door het toepassen van een energiedak. In de overige gevallen betreft het kleine zonneboilersystemen voor het verwarmen van tapwater. De toepassing van pv varieert sterk van 0 tot 875 m2 per school. Het effect op de ranking blijkt zeer groot. Vooral indien gekeken wordt naar het pv-oppervlak ten opzichte van het gebruiksoppervlak is de relatie zeer herkenbaar. Scholen in 3 of 4 lagen hebben de beschikbare ruimte op het dak maximaal moeten benutten om voldoende zonnepanelen te kunnen plaatsen teneinde (bijna) energieneutraal te worden. De energieleverende school in Westergeest heeft zelfs pv-panelen op een afdak geplaatst. 5 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

6 3. Top 15: E/E [2014] zoals gebouwd Top 15: E/E [2014] na weglating van de pv-systemen 6 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

7 4. Analyses 4.1 Programma: grootte en gebruiksfuncties 4.1 Programma: grootte en gebruiksfuncties vragen: * Is er een relatie tussen ranking Top 15 en gebouwgrootte? * Welke functies zitten in het (school)gebouw * Hebben deze invloed op de ranking? MFC Westergeest- Triemen Wetergeest Plein Oost Haarlem BWS Nes, Ameland BS Houthaven Praktijkschool Focus Heerhugowaard De Wilgenstam Rotterdam Odyzee Goes Klaverblad MKC Zeeburgereiland Lyceum Schravenlant Schiedam De Energieschool Jirnsum Veldhuizerschool Ede CAH Vilentum Dronten Christiaan Huygens College Eindhoven Brede school PLUS Lage Mierde gemiddelde Gebruikoppervlakte [m 2 ] E/E [2014] -0,195-0,002 0,067 0,091 0,153 0,16 0,18 0,247 0,367 0,448 0,473 0,477 0,538 0,611 0,612 0,282 jaar opening onderwijs bijeenkomst sport gemeenschappelijk kantoor totaal figuur: gebruikoppervlak [m 2 A g ] figuur: gebouwfuncties [op schaal weergegeven] conclusies: Er is geen eenduidige relatie zichtbaar tussen ranking en gebouwgrootte Gemiddeld heeft 55% van het gebouw als functie 'onderwijs' Er is echter geen relatie zichtbaar tussen ranking en gebouwfuncties 9 7 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

8 4.2 Ontwerp: compactheid Ontwerp: compactheid vragen: * Zijn er grote verschillen tussen de scholen in compactheid? * Heeft dit een relatie met de schoolgrootte? * Is er een relatie met de ranking? MFC Westergeest- Triemen Wetergeest Plein Oost Haarlem BWS Nes, Ameland BS Houthaven Praktijkschool Focus Heerhugowaard De Wilgenstam Rotterdam Odyzee Goes Klaverblad MKC Zeeburgereiland Lyceum Schravenlant Schiedam De Energieschool Jirnsum Veldhuizerschool Ede CAH Vilentum Dronten Christiaan Huygens College Eindhoven Brede school PLUS Lage Mierde gemiddelde aantal verdiepingen Gebruiksoppervlak [A g ] Buitenoppervlak [A o ] A g /A o 0,44 0,56 0,41 0,94 0,87 0,51 0,50 0,65 0,91 0,71 0,55 0,48 0,75 0,96 0,43 0,65 A o /A g 2,25 1,78 2,42 1,06 1,15 1,95 1,99 1,54 1,10 1,41 1,83 2,10 1,34 1,05 2,30 1, gebruiksoppervlak buitenoppervlak figuur: ranking op gebruiksoppervlak en bijbehorend buitenoppervlak conclusies: Verschillen in compactheid zijn groot, bijna factor 2,5 Kleine scholen zijn minder compact Er is geen herkenbare relatie met de ranking in de Top 15 8 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport

9 4.3 Isolatie vloer, gevel, dak en ramen Isolatie vloer, gevel, dak & ramen vragen: * Zijn er grote verschillen tussen de projecten? * Is er een relatie tussen isolatiegraad en ranking? * Is er een relatie met de isolatiegraad en de gebouwgrootte? MFC Westergeest- Triemen Wetergeest Plein Oost Haarlem BWS Nes, Ameland BS Houthaven Praktijkschool Focus Heerhugowaard De Wilgenstam Rotterdam Odyzee Goes Klaverblad MKC Zeeburgereiland Lyceum Schravenlant Schiedam De Energieschool Jirnsum Veldhuizerschool Ede CAH Vilentum Dronten Christiaan Huygens College Eindhoven Brede school PLUS Lage Mierde gemiddelde E/E [2014] -0,195-0,001 0,067 0,091 0,153 0,16 0,18 0,247 0,367 0,448 0,473 0,477 0,538 0,611 0,612 0,286 projectgrootte R-vloer 6,50 7,50 5,00 5,00 6,00 3,00 8,00 5,50 5,00 5,00 10,00 6,66 3,50 4,50 5,00 5,74 R- gevel 6,00 8,00 5,00 5,00 5,00 5,00 10,00 5,50 10,00 5,00 10,00 10,00 3,50 2,50 5,00 6,37 R-dak 5,70 8,00 5,00 5,00 6,00 5,00 8,00 5,50 8,00 5,00 10,00 13,00 3,50 4,50 5,00 6,48 figuur: gebouwgrootte en isolatiegraad 1 /U*-raam * 1/U is vergelijkbaar met de R-waarde 0 0,83 0,98 0,59 0,71 0,71 0,63 1,41 0,68 0,74 1,00 1,00 1,00 1,67 0,48 0,71 0,88 conclusies: passief passief passief* Grotere scholen kiezen niet voor zeer goede isolatie, De kleine en middelgrootte voor de helft Er is geen herkenbare relatie met de ranking 9 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport

10 4.4 Opwekking van warmte en koude vragen: * Welke warmtebronnen worden gebruikt? Opwekking van warmte en koude * Is er altijd koeling aanwezig, op welke wijze? * Is er een relatie met de ranking zichtbaar? MFC Westergeest- Triemen Wetergeest Plein Oost Haarlem BWS Nes, Ameland BS Houthaven Praktijkschool Focus Heerhugowaard De Wilgenstam Rotterdam Odyzee Goes Klaverblad MKC Zeeburgereiland Lyceum Schravenlant Schiedam De Energieschool Jirnsum Veldhuizerschool Ede CAH Vilentum Dronten Christiaan Huygens College Eindhoven Brede school PLUS Lage Mierde gemiddelde E/E [2014] -0,195-0,002 0,067 0,091 0,153 0,16 0,18 0,247 0,367 0,448 0,473 0,477 0,538 0,611 0,612 0,2818 projectgrootte primaire warmtebron Wp/WKO Wp/WKO hout sv Wp/WKO Wp/WKO Wp sv sv Wp/WKO 107HR Wp/WKO Wp/WKO e-dak*** Wp/WKO secundaire warmtebron - 107HR - - hout HR - - indien Wp: open systeem + + nvt nvt nvt nvt + nvt gesloten systeem - - nvt nvt nvt nvt - nvt + - *** + lucht - - nvt nvt nvt nvt - nvt rekenrendement 3,25 3,25 nvt 2,06 3,6 3,4 3,4 1,67 1,67 4,45 0,95 3,1 4,45 6 3,4 koeling + + -* * rekenrendement ** nvt nvt conclusies: Warmtepompen met open of gesloten bronnen en opslag domineren Maar ook andere vormen, bijvoorbeeld 3 keer stadsverwarming in A'dam * Koeling alleen van de serverruimte Het stoken van snoeihout op Ameland ** koeling vanuit koude net En een energiedak in Eindhoven *** energiedak De WKO's maken efficiënte koeling mogelijk Ook hier een aantal specialties, waaronder koeling via grondbuizen Een relatie met de ranking is niet waarneembaar Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

11 4.5 Ventilatie Ventilatie vragen: * Welke systemen en regelingen worden toegepast? * Is er een relatie zichtbaar met de ranking? MFC Westergeest- Triemen Wetergeest Plein Oost Haarlem BWS Nes, Ameland BS Houthaven Praktijkschool Focus Heerhugowaard De Wilgenstam Rotterdam Odyzee Goes Klaverblad MKC Zeeburgereiland Lyceum Schravenlant Schiedam De Energieschool Jirnsum Veldhuizerschool Ede CAH Vilentum Dronten Christiaan Huygens College Eindhoven Brede school PLUS Lage Mierde E/E [2014] -0,195-0,001 0,067 0,091 0,153 0,16 0,18 0,247 0,367 0,448 0,473 0,477 0,538 0,611 0,612 projectgrootte * centaal/ decentraal centraal centraal centraal centraal centraal decentraal centraal centraal decentraal centraal ** decentraal *** centraal centraal zonering ** + *** + + CO 2 sturing + + deels + deels + deels - deels deels ** + *** - - wtw ** + *** + + * De Praktijkschool Focus heeft een grote, natuurlijk geventileerde kas over 3 verdiepingen ** De Energieschool in Jirnsum heeft voorverwarming van ventilatielucht via grondbuizen en inblaas via BAOPT-systeem *** CAH Vilentum is een school in een grote kas conclusies: 3 Scholen hebben een afwijkend, zeer specifiek systeem 3 Scholen hebben decentrale luchtbehandelingen, 9 centraal Ook bij centrale systemen meestal meerder deelsystemen Zowel sturing op CO 2 als sturing op tijd komen veel voor E r is geen eenduidige relatie met de ranking 11 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

12 4.6 Duurzame energie: biomassa, zonneboiler en pv-panelen Duurzame energie vragen: * Welke vormen van duurzame energie zijn toegepast? * In welke mate? * Heeft die invloed op de ranking? MFC Westergeest- Triemen Wetergeest Plein Oost Haarlem BWS Nes, Ameland BS Houthaven Praktijkschool Focus Heerhugowaard De Wilgenstam Rotterdam Odyzee Goes Klaverblad MKC Zeeburgereiland Lyceum Schravenlant Schiedam De Energieschool Jirnsum Veldhuizerschool Ede CAH Vilentum Dronten Christiaan Huygens College Eindhoven Brede school PLUS Lage Mierde gemiddelde biomassa - - basis - pieklast m 2 zonneboiler , , m 2 pv m 2 pv/ m 2 A g 0,51 0,31 0,32 0,11 0,23 0,18 0,23 0,17 0,11 0, ,02 0,13 0,03 0,16 figuur: oppervlakte zonnepanelen per gebouw [m 2 ] figuur: oppervlakte zonnepanelen per m2 gebruiksoppervlak ,60 0,40 0,20 0, conclusies: Twee projecten met stook biomassa waarvan één keer als pieklastketel Zonneboilers bij helft projecten (beperkt) toegepast CH College heeft groot thermisch energiedak waarop amorf silicium pv PV veel toegepast, relatie met A g levert sterke verklaring voor bereikte epc Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

13 4.7 Verlichting Verlichting vragen: * Welke regelingen en welk verlichtingsvermogen is geïnstalleerd? * Is er in dit opzicht een ontwikkeling in de tijd te zien? * Is er een relatie met de ranking waarneembaar? MFC Westergeest- Triemen Wetergeest Plein Oost Haarlem BWS Nes, Ameland BS Houthaven Praktijkschool Focus Heerhugowaard De Wilgenstam Rotterdam Odyzee Goes Klaverblad MKC Zeeburgereiland Lyceum Schravenlant Schiedam De Energieschool Jirnsum Veldhuizerschool Ede CAH Vilentum Dronten Christiaan Huygens College Eindhoven Brede school PLUS Lage Mierde gemiddelde E/E [2014] -0,195-0,002 0,067 0,091 0,153 0,16 0,18 0,247 0,367 0,448 0,473 0,477 0,538 0,611 0,612 0,2818 jaar opening ,1 projectgrootte aanwezigheid deels daglichtregeling W/m2 8,00 7,00 10,00 10,50 7,50 7,50 8,00 8,50 7,50 7,50 10,00 10,00 10,00 11,00 8,50 energie [MJ/m 2] aandeel in vraag % 34% 51% 53% 35% 31% 39% 49% 40% 38% 52% 39% 46% 43% 41% figuur: energiegebruik verlichting in MJ/m conclusies: Aanwezigheidsdetectie en daglichtregeling steeds meer toegepast Geïnstalleerde vermogens lopen uiteen van 7 tot 11 W/m2 Aandeel verlichting in de totale energievraag is groot: 30-55% Verschil hoogste - laagste verbruiken bijna een factor 2 Er is een positieve relatie met de rating Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

14 6. Conclusies Vanaf 2015 wordt de energie-eis voor gebouwen met 30 tot 50 procent aangescherpt. Alle scholen uit de top 15 halen (vrijwel) dit niveau. De combinatie van compact bouwen, zeer goed isoleren, efficiënte verwarming, vraaggestuurde ventilatie en goed geregelde verlichting zorgt voor het gewenste effect en is gebaseerd op betrouwbare maatregelen. Naarmate aan dit pakket meer PV wordt toegevoegd, daalt het verbruik op jaarbasis naar nul. De top 15 toont aan dat er zeer uiteenlopende programma s en ontwerpen mogelijk zijn. Alle ontwerpteams zijn in staat gebleken op gepaste, eigen wijze vorm te geven aan de eisen. De top 15 laat ook bijzondere varianten zien, een school in een kas, gebruik van snoeihout, aansluiting op stadsverwarming, voorverwarming van ventilatielucht via grondbuizen. Acht scholen uit de top 15 worden in opdracht van RVO.nl uitgebreid gemonitord. Dan zal blijken of de prachtige papieren prestaties daadwerkelijk worden geëffectueerd. 14 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

15 5. Bijlages Bijlage 1. Projectenlijst 15 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

16 Bijlage 2: Projectendata Bijlage 2: Projectendata MFC Westergeest- Triemen Wetergeest Plein Oost Haarlem BWS Nes, Ameland BS Houthaven Praktijkschool Focus Heerhugowaard De Wilgenstam Rotterdam Odyzee Goes E/E [2014] -0,195 0,001 0,067 0,091 0,153 0,16 0,18 0,247 0,367 0,448 0,473 0,477 0,538 0,611 0,612 0,282 jaar opening NESK NESK - EG NESK NESK NESK NESK monitoring monitoring - monitoring monitoring monitoring zelf monitoring monitoring - monitoring Grootte [m 2 ] onderwijs bijeenkomst sport m gemeenschappelijk kantoor totaal Ag buitenoppervlak Ag/Abuiten 2,28 1,78 2,42 1,06 1,18 1,95 1,99 1,54 1,10 1,41 1,83 2,11 1,34 1,05 2,30 1,69 Klaverblad m 2 pv pv/ag 0,51 0,31 0,32 0,11 0,23 0,18 0,23 0,17 0,11 0,03 0,02 0,13 0,03 0,15 verbruiken verwarming warmtapwater koeling ventilatoren verlichting totaal pv totaal netto Eptoelaatbaar E/E -0,195-0,001 0,067 0,091 0,153 0,160 0,180 0,247 0,367 0,448 0,473 0,477 0,538 0,611 0,612 0,282 E/E zonder pv 0,483 0,539 0,542 0,373 0,595 0,461 0,490 0,502 0,576 0,527 0,473 0,477 0,566 0,709 0,662 0,532 verbruiken per m 2 verwarming warmtapwater koeling ventilatoren verlichting totaal pv totaal netto MKC Zeeburgereiland Lyceum Schravenland Schiedam De Energieschool Jrnsum Veldhuizerschool Ede CAH Vilentum Dronten Christiaan Huygens College Eindhoven Brede school PLUS Lage Mierde gemiddelde Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

17 Bijlage 3. Factsheet per project 17 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

18 18 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

19 19 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

20 20 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

21 21 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

22 22 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

23 23 Top 15 energiezuinige scholen - onderzoeksrapport 2014

24 Dit is een publicatie van: Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Croeselaan 15 Postbus RE Utrecht T +31 (0) E klantcontact@rvo.nl Deze publicatie is tot stand gekomen in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Rijksdienst voor Ondernemend Nederland maart 2015 Publicatienummer: RVO /FD-DUZA De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) stimuleert duurzaam, agrarisch, innovatief en internationaal ondernemen. Met subsidies, het vinden van zakenpartners, kennis en het voldoen aan wet- en regelgeving. RVO.nl werkt in opdracht van ministeries en de Europese Unie. RVO.nl is een onderdeel van het ministerie van Economische Zaken.