Nederlandse Filologie

Transcriptie

1 Nederlandse Filologie Seminarie Oude Brieven Rik Vosters Centrum voor Linguïstiek 01/14/2008 Herhaling titel van presentatie 1

2 Herhaling: opdrachten Seminariewerk 25% van het examencijfer Vorige seminarieles(sen) afwezig? 3 opdrachten voor thuis: één transcriptie drie correcties een taalkundige studie => kwaliteit over algemeen goed (meer dan 2/3de goed tot zeer goed)

3 Vandaag Theoretische achtergrond Praktische uitleg Voorbeeldanalyse Praktische afspraken

4 Theoretisch kader

5 Theoretisch kader Vragen wat zijn taalnormen? waarom houden we ons aan taalnormen? voorbeelden van taalnormen?

6 Theoretisch kader Chattaal Ik heb ze zien lopen. k heb ze zien lope keb ze zien lope kep se ziin loopn => norm is niet altijd een eenduidig begrip => ook niet-standaardtaal is aan regels gebonden

7 Theoretisch kader Historische taalnormen? officiële norm? lokale norm?

8 Siegenbeek 1804 Conference and location Matthijs Siegenbeek. Litho door P. Berghaus (1847). Collectie Academisch Historisch Museum, Leiden.

9 Theoretisch kader Siegenbeek (1804): spelling -ch-/-g- tussen vocalen -gch- lagchen uitgang -Xt - afgeleid uit ww. met -g- - niet afgeleid uit ww. met -g- -gt magt -cht acht => in jullie corpus?

10 Des Roches 1761 Conference and location

11 Theoretisch kader Des Roches (1761): spelling lange /a:/ gesloten syllabe ae daed open syllabe - gelijkvormigheid met stam - geen gelijkvormigheid ae daeden a vader => in jullie corpus?

12 Theoretisch kader Als schrijvers niet de formele normen volgen, schrijven ze dan fout? Wat zegt dit over het taalgebruik in de periode? Wat weet je over het Nederlands in de 18de en de 19de eeuw?

13 Theoretisch kader Mythe van het Zuidelijke taalverval Het geestelijk leven van de ganse Zuidelijke Nederlanden - het Land van Luik inbegrepen - biedt ons, omstreeks 1750, het uitzicht van het meest dorre landschap dat men zich kan voorstellen. Er was eenvoudig niets. Het was de meest volslagen rust in de diepste geestelijke armoede Voor een hele generatie werd het onmogelijk een Nederlandstalige cultuur te verwerven, zodat de taal verschrompelde en verarmde (Wils 2001: 33)

14 Theoretisch kader Mythe van het Zuidelijke taalverval (bis) Maar: gebaseerd op indrukken van willekeur, op het schijnbaar afwezig zijn van formele taalnormen Geen systematisch onderzoek => is het wel zo dat het taalgebruik in Vlaanderen in de achttiende eeuw zo chaotisch was?

15 Theoretisch kader Hebben de scribenten ooit toegang gehad tot officiële of semi-officiële taalnormen? => Als ze geen formele normen kenden, is het dan wel legitiem om hun taalgebruik af te meten aan die formele normen?

16 Theoretisch kader In welke variëteit zijn de soldatenbrieven opgesteld? - standaardtaal? - dialect? -

17 Theoretisch kader Mediaal bepaald onderscheid gesproken dialecten geschreven? Geïntendeerde standaardtaal? Mihm: intendiertes Hochdeutsch voldoet formeel niet aan eisen standaardtaal maar streeft naar functies van standaardtaal

18 Theoretisch kader Traditionele taalgeschiedschrijving gaat vaak uit van de standard language ideology, ideologie van de standaardtaal "a bias toward an abstract, idealized homogeneous language, which is imposed and maintained by dominant institutions and which has as its model the written language, but which is drawn primarily from the spoken language of the upper middle class" (Lippi-Green 1997) "To fulfil the requirements of standardization alone it would not matter which of these variants were the one accepted: standardization merely requires that one, and only one, of them should be accepted. In practice, however, the choice of one over the other is affected by factors outside the standardization process itself, and these factors, taken together, are what constitute the standard ideology" (Milroy 2007: 133)

19 Theoretisch kader Uniformiteit en reductie van varianten als centraal gegeven in standaardtaal Maar: variabiliteit is net een essentieel kenmerk van taal It s a damn poor mind that can only think of one way to spell a word - Andrew Jackson

20 Theoretisch kader Een andere kijk: language history from below Elspaß (2007: 150)» How can the writers grammar and spelling be wrong? Who determined what the right norms were?» Did the writers know what they wrote was wrong? And how could they know it was wrong?» What s exactly wrong with the writers grammar and spelling? What s maybe progressive or even radical about their grammar and spelling?

21 Theoretisch kader Onderzoek Vandenbussche: taal en sociale klasse in de 19de eeuw maximaal variabel systeem» uitgaand van: 1 foneem x grafemen» bv. /a:/ als <a>, <aa>, <ae> (maar nooit als <ao> of <xy>) beperkingen van elke schrijver binnen dit systeem» bv. scribent X varieert tussen <a> en <ae>, maar gebruikt <ae> enkel in gesloten syllabe => principe van de beperkte variatie / beregelde variabiliteit

22 Theoretisch kader Observaties? toenemende persoonlijke unifomisering» informal forces of language formalisation (Fairman 2005: 39)» wel: principe één foneem ~ één grafeem» niet per se in de richting spellingsnormen en -standaarden wat is standaardisatie?

23 Theoretisch kader Observaties? (bis) belang van onderwijs, sociale en professionele rol van schriftelijkheid => ideologie van de standaardtaal» Verslagen, Brugge, 1800 tot LC: knechten onderstandsmaatschappijen - MC: meesters onderstandsmaatschappijen - UC: St. Sebastiaansgilde begin 19E: LC + MC + UC +/± midden 19E: LC + MC ± UC - begin 20E: LC Date in ± full MC - UC -

24 Theoretisch kader Samenvatting: language history from below: niet projecteren ideologie van de standaardtaal, uitgaan van het taalgebruik zelf, op zoek naar de interne logica grenzen van de variatie in kaart brengen: zowel sociaal als linguïstisch

25 Theoretisch kader [I]f the scribes really had used variants 'at will', we would actually be unable to read the texts... there must always be some order in any spelling system that we can read, even if it is a variable system... it is our task to attempt to specify the constraints on spelling under which they were working, always admitting that after we have done this, there may well be residues of apparent randomness that we cannot explain (Milroy 1992: )

26 Praktisch: hoe doe je dat?

27 Praktisch: hoe doe je dat? 1. Uitgaan van een variabel taalkundig kenmerk 2. Attestaties zoeken in het corpus afbakenen corpus zoeken sorteren 3. In kaart brengen van de variatie algemeen hypotheses opstellen over rol taalexterne en taalinterne factoren hypotheses testen

28 Praktisch: hoe doe je dat? 1. Uitgaan van een variabel taalkundig kenmerk = afhankelijke variabele variable rule context» één context, twee vormen» bijvoorbeeld negatie: tweeledig (ik en wil niet) of eenledig (ik wil niet)» bijvoorbeeld: toekomende tijd gaan-futurum of zullen-futurum onderzoeksvraag: hoe vaak en in welke context komt variant X voor, hoe vaak en in welke context komt variant Y voor?

29 Praktisch: hoe doe je dat? Let op: accountability principle (Labov 1994)» je kan niets zeggen over het fenomeen negatie als je alleen naar de tweeledige negatievormen gaat kijken» niet: tweeledige negatie komt 15x voor» wel: tweeledige negatie komt 15x voor (= 30% van totaal) eenledige negatie komt 35x voor (= 70% van totaal)

30 Praktisch: hoe doe je dat? ooit écht twee vormen die hetzelfde uitdrukken?» bij fonologische en orthografisch variabelen eenduidig: - bv. /mein/ - /mi:n/ - bv. baan - baen» maar vaak ook helemaal niet zo eenduidig - bv. gaan - zullen voor toekomende tijd - linguïstisch of sociaal verschillende contexten - maar die ga je net onderzoeken; - dus: twee (of meerdere) vormen die ongeveer hetzelfde uitdrukken

31 Praktisch: hoe doe je dat? soorten kenmerken?» fonologisch bv. ospitael hospitaal eten heten» orthografisch bv. / t / hy wort, hy wordt, hy word» morfologisch bv. ik heb ik hebbe» syntactisch bv. dat + Bz-orde dat + Hz-orde ick peisen dat het zal beter gaen met mij => meer voorbeelden (met contexten) op lijst

32 Praktisch: hoe doe je dat? 1. Uitgaan van een variabel taalkundig kenmerk 2. Attestaties zoeken in het corpus volledige corpus downloaden: via de website afbakenen corpus» van enkele documenten tot hele corpus => eerste zoektocht: attestatie tellen» zorg dat je genoeg attestaties hebt om iets zinnigs erover te kunnen zeggen zoeken» elektronisch (Word, platte tekst, reguliere expressies, ) of handmatig sorteren» slechte tokens wegfilteren (bv. namen, bv. binnen ed-tags, enz.)

33 Praktisch: hoe doe je dat? 3. In kaart brengen van de variatie in het algemeen: hoe vaak komen variant X en variant Y voor? in welke taalexterne en taalinterne contexten (onafhankelijke variabelen) taalexterne variabelen» individu: idiosyncratische variatie of patronen over grenzen van de individuele scribenten heen?» tijd: jaartal van schrijven = diachrone analyse => taalverandering?

34 Praktisch: hoe doe je dat?» tijd: ev. groeperen in categoriën voorbeeld:» brieven» brieven» brieven» brief» brieven» brieven» brieven» brieven» brieven» brieven periode I: }10 brieven } periode II: 41 brieven» brieven» brieven» brieven» brief } periode III: 36 brieven

35 Praktisch: hoe doe je dat? 3. In kaart brengen van de variatie taalinterne variabelen: wat speelt een rol bij het voorkomen van variant X tegenover variant Y?» fonologische context voorafgaand foneem, volgend foneem? open of gesloten syllabe?» morfologische context woordsoort? uitgang versus stam?» syntactische context functie in zin?» lexicale context leenwoord? specifieke woorden als uitzonderingen?

36 Praktisch: hoe doe je dat? Zoektocht: welke contexten zijn relevant voor jouw kenmerk? eerste analyse: bekijk enkele voorkomens van het onderzochte kenmerk bij verschillende scribenten, en denk na over wat de keuze voor variant X dan wel variant Y zou kunnen bepalen hypotheses opstellen over invloed van variabelen trial and error: toets je eerste ideeën af door meer attestaties te bekijken in een beperkt deel van het corpus (= vooronderzoek); stel je hypotheses zo nodig bij testen hypotheses globaal beeld: ga de rol van de onderzochte taalkundige context systematisch na in je hele corpus, en rapporteer je resultaten geen resultaat? misschien is de context wel bepalend voor enkele scribenten, maar niet voor ze allemaal; bekijk het zo nodig scribent per scribent

37 Voorbeeldanalyse: negatie

38 Voorbeeldanalyse: negatie Woord vooraf mogelijke manier van werken» zeker andere (nog efficiëntere) opties» hanteer de methode die je zelf het beste lijkt: het eindresultaat telt!

39 Voorbeeldanalyse: negatie 1. Uitgaan van een variabel taalkundig kenmerk negatie» eenledige negatie: bv. Ik en heb hem niet ontfangen.» tweeledige negatie: bv. Ik heb hem niet ontfangen. omschrijven van wat ik precies wil bekijken:» zinsnegatie (dus geen vbn. als Ik heb nooit geenen brief ontfangen)» negatie met niet (en alle spellingvarianten, bv. nyet) (maar niet met nooit, geen, enz.) accountability: zowel en + niet als enkel niet => zoekfunctie op niet vat beide varianten

40 Voorbeeldanalyse: negatie 2. Corpusonderzoek afbakenen corpus» zoekfunctie in hele corpus: niet = 327 attestaties nyet = 1 attestatie } te veel!» enkele brieven per jaartal selecteren

41 » : 4 brieven» : 4 brieven» : 4 brieven => 50-tal attestaties Afbakening onderzoekscorpus Conference and location

42 Voorbeeldanalyse: negatie 2. Corpusonderzoek afbakenen corpus zoeken» digitaal zoeken op niet» bijvoorbeeld met Microsoft Word (Mac, versie 2011)

43

44 Voorbeeldanalyse: negatie werkwijze: knippen en plakken van alle relevante zinnen of steeds door alle documenten zoeken

45 bestandsnaam attestatie (in context) zoekvenster corpus bestand met attestaties zoekresultaat (=attestatie)

46 sorteren: slechte tokens wegfilteren:

47 Resultaat: bestand met alle attestaties

48 Voorbeeldanalyse: negatie 3. In kaart brengen van de variatie in het algemeen: hoe vaak komen beide varianten voor?

49

50 Voorbeeldanalyse: negatie 3. In kaart brengen van de variatie in het algemeen: hoe vaak komen beide varianten voor? 42 geldige contexten, 31x tweeledige negatie = 26% van totaal 11x eenledige negatie = 74% van totaal

51 Voorbeeldanalyse: negatie 3. In kaart brengen van de variatie hypotheses variabelen» hoofdzin / bijzin? [= syntactische variabele] (want in bijzinnen bijna altijd tweeledige negatie)» werkwoord? [= lexicale variabele] (want bij hebben en zijn bijna altijd tweeled. neg.)» jaartal [= taalexterne variabele]

52 Voorbeeldanalyse: negatie vooronderzoek en zo nodig bijstellen van hypotheses eigenlijke onderzoek: = per variabele:» turven in tabelletje» voorbeelden screenshots: jaartal + woordvolgorde

53 Variabele: jaartal

54 Variabele: woordvolgorde

55 Voorbeeldanalyse: negatie Testen hypothesen: Jaartal Eenledige neg. Tweeledige neg (= 33%) 6 (=67%) (= 16%) 21 (= 84%) (= 50%) 4 (= 50%) Totaal 11 (= 26%) 31 (= 74%) => geen eenduidig verdwijnen van tweeled. neg.

56 Voorbeeldanalyse: negatie Testen hypothesen: Woordvolgorde Eenledige neg. Tweeledige neg. Bijzin 3 (= 19%) 13 (=81%) Hoofdzin 7 (= 29%) 17 (= 71%) Geen van beide 1 (= 50%) 1 (= 50%) Totaal 11 (= 26%) 31 (= 74%) => inderdaad, Bz meer tweeled. neg. dan Hz

57 Voorbeeldanalyse: negatie Testen hypothesen: Werkwoord Eenledige neg. Tweeledige neg. hebben 1 (= 12%) 7 (=88%) zijn 1 (= 14%) 6 (=86%) andere wwn. 9 (= 33%) 18 (= 67%) Totaal 11 (= 26%) 31 (= 74%) => inderdaad, hebben en zijn meer tweeled. neg.

58 Voorbeeldanalyse: negatie taalexterne variabelen» jaartal: hoe ouder, hoe meer tweeled. neg => ± taalinterne variabelen» syntactische context bijzin meer tweeled. neg. dan hoofdzin => ja» lexicale context hebben en zijn meer tweeled. neg. => ja

59 Voorbeeldanalyse Mogelijke onderwerpen zie lijst ook: mogelijke variabelen die een rol spelen (suggesties!) Historici ev. alternatieve opdracht: reflectiepaper op basis van secundaire literatuur aparte handout

60 Samenvatting 1. Uitgaan van een variabel taalkundig kenmerk 2. Attestaties zoeken in het corpus 3. In kaart brengen van de variatie a.h.v. taalexterne factoren: jaartal, individu a.h.v. taalinterne factoren: fon./spl., morf., synt., lex. => rijke en gedetailleerde beschrijving van een taalkundig fenomeen, in kaart brengen van de aanwezige variatie

61 Praktische afspraken

62 Praktische afspraken FAQ Moeten we daar secundaire literatuur voor raadplegen?» Dat is uiteraard niet verboden, maar het is geen noodzaak. Je moet met je taak vooral tonen dat je een goed taalkundig inzicht hebt, en dat je met veel oog voor detail variatie in een corpus kan beschrijven. Hoe groot moet het corpus zijn / hoeveel attestaties zijn nodig?» hangt van het onderzochte kenmerk af» automatisch zoeken = meer attestaties dan manueel zoeken» richtlijn: niet minder dan 20 attestaties, niet meer dan 200

63 Praktische afspraken Wat als er niks interessants uitkomt?» doe enkele verkennende vooronderzoekjes, denk na terwijl je zoekt» minimaliseer zo het risico dat je niets vindt Moeten we al die variabelen bekijken?» Nee. Bekijk enkele voorbeelden grondig, en denk vooral na over mogelijk belangrijke taalinterne (fon./morf./synt./...) contexten. Toets je ideeën eerst eens af aan een kleiner deel van het corpus, en ga na of je variabelen werkbaar zijn. Hoe lang / hoeveel woorden moet dat zijn?» Zoveel woorden als nodig. Helder rapporteren en scherp je inzichten tonen is belangrijker dan veel schrijven.» Richtlijn: niet minder dan 1,5 pagina, Date full niet meer dan 5 pagina s

64 Praktische afspraken Inleveren:» niet later dan dinsdag 21 december 2010, 16:00 uur» enkel een afgedrukte versie afgeven: - afgedrukt op A4, met nietjes - op kantoor 5.B.454b (tussen 11:00 en 16:00 uur) - of bij het secretariaat TALK Strikte deadline! Vragen om uitstel ten laatste 5 dagen voordien Korte bespreking van taak tijdens of na mondelinge examen

65 Praktische afspraken Vragen? Kijk eerst op de website Eenvoudige ja/nee-vragen of vragen voor afspraak: Spreekuur (lokaal 5.B.454b) géén afspraak nodig:» dinsdag 7 december 11:00-12:00 & 13:00-14:00 uur» maandag 13 december 11:00-12:00 & 13:00-14:00 uur» dinsdag 14 december 11:00-12:00 & 13:00-14:00 uur» maandag 20 december 11:00-12:00 & 13:00-14:00 uur (+ andere dagen na afspraak)