5 De tijd van steden en staten

Transcriptie

1 t g k 1 S I N E D CHIE ouw GESor de onderb vo OE B K R WE K

2 5 De tijd van steden en staten Planner Oriëntatie Te doen Te doen datum klaar Datum klaar Score oefentoets Score Score overig Oriëntatie op de tijd van steden en staten Kern 1 Hogere opbrengsten 2 Handel en steden 3 Leven en bestuur in een middeleeuwse stad 4 Wie heeft de macht? e Computerles kern Onderzoek 5 Historische personen: Floris V 6 Hoe leefden De kruisridders e Computerles onderzoek Afsluiting e Computerles vaardigheden e Samenvatting e Oefentoets hoofdstuk 5 In deze planner kun je het werk voor dit hoofdstuk plannen. Vul de planner in overleg met je docent in. Ga als volgt te werk: 1 Zet een vinkje bij de onderdelen die je van je docent moet doen. De Oriëntatie en Kern zijn verplicht. Met de Computerles kern kun je alle kernstof nog eens oefenen. 2 In de kolom datum klaar kun je invullen wanneer je de paragraaf af hebt of af moet hebben. 3 In de kolom score kun je de score voor de oefentoets per paragraaf of hoofdstuk invullen. 4 Als je de Computerles onderzoek hebt gemaakt kun je ook in de kolom score je score invullen. 5 Als je klaar bent kun je bij de Afsluiting invullen of je de Samenvatting gaat maken. Je kunt ook aangeven of je de Oefentoets bij het hoofdstuk gaat maken en wat je score is. Van je docent krijg je bij dit hoofdstuk ook nog een tussentoets en een eindtoets. 8 0

3 oriëntatie HOOFDSTUK 5 De tijd van steden en staten Oriëntatie 1 Bekijk de middeleeuwse afbeelding op bladzijde 66 van het HB. a Waaraan zie je dat dit een stad is en geen dorp? b Welke onderwerpen worden in hoofdstuk 5 behandeld? b Waarom past deze afbeelding niet goed bij de tijd van monniken en ridders? 6 Bekijk WB bron 1. In de tijd van monniken en ridders waren er weinig steden. a Wat valt je op als je naar de kaart kijkt? 2 Het gebouw in het midden van de middeleeuwse afbeelding is het stadhuis. Op de trap wordt iets voorgelezen. a Waar kun je aan zien dat het voor de mensen belangrijk is wat er wordt voorgelezen? b Wat denk je dat er voorgelezen wordt? de uitslag van de Staatsloterij besluiten van het stadsbestuur c Waaraan kun je zien dat dit stadsbewoners zijn en geen boeren? Dat kun je zien aan hun. 3 Op de voorgrond van het middeleeuwse plaatje zie je nog een stukje van een stadsmuur. Waar was de stadsmuur voor? b Rond 1000 na Christus lagen de meeste steden aan rivieren of aan zee. Waarom was dat, denk je? A Reizen over water was gemakkelijker dan over land, want er waren weinig landwegen. B Alleen bij water was de grond stevig genoeg om steden te bouwen. C Alleen als de steden aan het water stonden, kon je er een muur omheen bouwen. D De stadsbewoners aten alleen maar vis. 4 Bekijk de foto van de stad uit onze tijd. a Welke verschillen zie je tussen de middeleeuwse stad en de stad uit onze tijd? Vul in. Middeleeuwse stad Stad in onze tijd Stadsmuur Hoge flatgebouwen Huizen van gemetselde stenen b Kun je een overeenkomst noemen tussen de middeleeuwse stad en de stad uit onze tijd? bron 1 Europa in 1250 na Christus. De tijd van steden en staten 5 Gebruik de tijdbalk in het HB. a De tijd van steden en staten begint rond het jaar en eindigt ongeveer rond. 81

4 Bevolking (in miljoenen) kern 1 Hogere opbrengsten Ontdekken Hoe konden de boeren de voedselopbrengst verhogen? De bevolking van West-Europa groeide rond het jaar 1000 flink. Er moest meer eten komen voor al die mensen. De voedselproductie moest omhoog. Maar hoe? 1 Bekijk WB bron 1. a Maak in WB bron 2 een lijngrafiek van de gegevens. Jaar Inwoners in miljoenen 17 11, ,5 bron De groei van de bevolking in West-Europa. De heer pakte een stuk land af van een andere heer en gaf dat aan de boeren. Monniken legden dijken aan en pompten meren droog. b Hoe noemen we deze manier om meer landbouwgrond te krijgen? 4 Lees leertekst 1.2. Een belangrijke nieuwe uitvinding was het Arabische halsjuk. Bekijk WB bron 3a en 3b. Zet de letters van de zinnen bij het goede plaatje. A De adem wordt niet afgesneden en het dier kan harder trekken. B Het dier kan een zwaardere ijzeren ploeg trekken. C Het touw aan de horens snijdt de adem af. D Het dier heeft weinig trekkracht en kan alleen een houten ploeg trekken. E De ploeg gaat dieper doordat hij wielen heeft en een ijzeren blad. F Een houten ploeg kan niet diep de grond in bron 2 De bevolking van West-Europa tussen 500 en 1340 in miljoenen inwoners. b Bekijk nu de grafiek. Tussen 500 en 650 nam de bevolking van West-Europa toe af. Na 650 begon de bevolking toe te nemen af te nemen. Tussen 1000 en 1340 bleef de bevolking gelijk verdubbelde de bevolking nam de bevolking af. 2 Uit vraag 1 weet je dat de bevolking vanaf 1000 sterk begon te. Wat betekende dat voor het voedsel dat boeren moesten verbouwen? Er moest meer minder voedsel worden verbouwd. 3 Lees leertekst 1.1. Bekijk HB bron 1 en 2. Boeren moesten voedsel gaan verbouwen. Daarvoor was meer landbouwgrond nodig. a Hoe kwamen zij aan meer landbouwgrond? Er zijn meer antwoorden goed. Zij kochten stukken landbouwgrond van de heer. Zij kapten bossen en maakten moerassen droog. bron 3a Ploegen vóór het jaar Bij dit plaatje horen de zinnen: bron 3b Ploegen na het jaar Bij dit plaatje horen de zinnen: 5 Bekijk HB bron 3. a Een andere belangrijke uitvinding was het drieslagstelsel. Voor het jaar 1000 werkten boeren met het tweeslagstelsel. 8 2

5 HOOFDSTUK 5 De tijd van steden en staten Vul hieronder in hoe het tweeslagstelsel werkte. Jaar 1 Jaar 2 Jaar 3 Graan Braak 8 Lees leertekst 1.3. Door de nieuwe uitvindingen verbouwden de boeren meer voedsel dan zij zelf nodig hadden. Wat deden de boeren met het voedsel dat zij overhadden? Braak b Vul het schema van het drieslagstelsel in. Jaar 1 Jaar 2 Jaar 3 Jaar 4 HB H5 1 Leertekst Zomergraan Wintergraan Verwerken Wintergraan Braak Zomergraan Zomergraan 9 Lees WB bron 4. Boeren en heren hadden voordeel bij het ontginnen. Wat was het voordeel? Voor de boeren: c Vul in. In het tweeslagstelsel wordt maar de van het land bebouwd. De rest ligt. In het drieslagstelsel wordt de helft drie kwart twee derde van het land bebouwd en ligt de helft een derde een kwart van het land braak. In het drieslagstelsel kan keer per jaar worden geoogst. Het drieslagstelsel levert dus meer minder voedsel op. 6 Op HB bron 3 ligt de linker akker braak. Waarom grazen op de linker akker schapen? A De schapen ploegen met hun hoeven het land om. B De schapen maken met hun uitwerpselen het land weer vruchtbaar. C De schapen grazen veel schadelijk onkruid weg. D De schapen krijgen zo een betere kwaliteit wol. 7 Door verbeteringen in de landbouw kwam er meer voedsel dan de boeren zelf nodig hadden. Vul het schema in. schema bij vraag 7 Voor de heer: bron 4 Kloosters en heren gaven opdracht om nieuwe landbouwgronden te ontginnen. Nieuwe landbouwgrond De graven van Holland gaven opdracht aan hun horige boeren om veengebieden te ontginnen. Dat werk was zwaar. Boeren kregen van hun heer vaak als beloning de vrijheid. De boeren wilden daar graag hard voor werken. In de elfde en twaalfde eeuw werden de stormen aan de kust erger. Monniken gingen dijken aanleggen om het land tegen de zee te beschermen. Het water achter de dijken lieten zij weglopen. Er kwam meer land bij. Dat land werd eigendom van het klooster. 10 Bekijk HB bron 4. Boeren kozen vanaf de tiende eeuw ook andere beroepen. Ze werden handelaar of ambachtsman. Waarom hoefden die boeren niet meer op het land te werken? A De voedselproductie ging omhoog en daardoor waren er minder boeren nodig. Bronnen Wat is nieuw? Waarom is dit een verbetering? HB bron 2 HB bron 3 WB bron 3a en 3b 83

6 B Door de bevolkingsgroei kon niet iedereen meer op het land werken. C Steeds meer mensen hadden huizen nodig. Daardoor was er minder landbouwgrond. D De heren wilden meer land voor zichzelf hebben. Zij stuurden de boeren weg. 11 Stel dat jij een boer in de middeleeuwen was. Welke producten zou jij dan naar de markt brengen? En waar - tegen zou jij die producten ruilen? Noem drie producten. Naar de markt breng ik: bron 5 Dit schreef monnik Bartholomeus Anglicus in de dertiende eeuw over ijzer. IJzer IJzer is veel nuttiger voor de mens dan goud. Ook al hebben hebzuchtige mensen liever goud dan ijzer. Zonder ijzer zouden mensen zich niet kunnen verdedigen tegen hun vijanden. En al het werk met de handen heeft ijzer nodig. Zonder ijzer zou niemand zijn grond kunnen bewerken of een huis kunnen bouwen. Ik ruil mijn producten voor: 15 e Je kunt op de site de oefentoets en samenvatting bij deze paragraaf maken. 12 Boeren gingen meer voedsel verbouwen. Dat kwam door drie vernieuwingen. a Schrijf bij elke vernieuwing op wat het gevolg was. Ontginnen: Het halsjuk: Extra 16 In vraag 1 zag je dat de bevolking van Europa tot 1340 flink steeg. In 1347 werd Europa getroffen door een zeer besmettelijke ziekte: de pest. Tussen 1347 en 1352 stierf een derde van alle Europeanen aan deze ziekte. De pest werd ook wel de Zwarte Dood genoemd. Los de rebus van WB bron 6 op. Schrijf hier de oplossing: Het drieslagstelsel: b Wat was volgens jou van deze drie vernieuwingen de belangrijkste voor het verhogen van de voedselproductie? bron 6 Rebus. 13 Waarom gebruiken de boeren in de eenentwintigste eeuw het drieslagstelsel niet meer? 14 a Lees WB bron 5. IJzer was in de middeleeuwen erg belangrijk. Wat werd er vooral van ijzer gemaakt? Er zijn meer antwoorden goed. wapens harnassen ploegen bijlen en snoeimessen fietsen b Waarom groeide de handel toen mensen meer ijzer gingen gebruiken? 17 Lees WB bron 7. Wat valt je op aan de verspreiding van de pest in Europa? De verspreiding ging snel langzaam. In enkele jaren tientallen jaren verspreidde de pest zich over Europa. De pest werd vooral verspreid door boeren handelaren. bron 7 De pest in de veertiende eeuw. De ziekte verspreidt zich In 1348 kwam de pest in Spanje, Frankrijk en Engeland. De Schotten stierven het jaar daarop bij bosjes. In 1349 spoelde een Engels schip dat wol vervoerde, aan bij de stad Bergen in Noorwegen. De bemanning was dood. De pest had Scandinavië bereikt. In 1350 had de pest zich over een groot deel van Europa verspreid, ook over de Nederlanden. 8 4

7 HOOFDSTUK 5 De tijd van steden en staten 2 Handel en steden Ontdekken Onderzoek: waarom gaf een heer stadsrechten? b Lees alle bronnen van deze paragraaf in het HB en WB. Geef in het schema aan in welke bronnen de genoemde stadsrechten voorkomen. STAP: ORIËNTATIE OP HET ONDERWERP 1 Wat weet je al over het onderwerp? In de tijd van steden en staten groeide de handel. Door werden dorpen groter. Vanaf de tiende eeuw kregen steeds meer dorpen van de heer stadsrechten. Zij werden een. 2 De vraag die je gaat onderzoeken is: waarom gaf een heer stadsrechten? STAP: INFORMATIE VERZAMELEN EN VERWERKEN Stadsrecht Recht om een muur te bouwen Recht om de stad te besturen Recht om een markt te houden Recht om recht te spreken Bron Bron op blz. 66 van het HB en en Lees leertekst 2.1 en bekijk HB bron 5. 3 Misschien woon jij in een stad. Zo niet, dan is er vast een stad bij jou in de buurt. a Noem vier dingen waar je een stad van nu aan kunt herkennen b Welke overeenkomsten zijn er tussen een stad van nu en een stad in de middeleeuwen? Er is een voetbalstadion. Er is een stadhuis waar het bestuur vergadert. Er is een marktplein in het centrum van de stad. Er zijn bioscopen. De huizen worden dicht op elkaar gebouwd. 4 Lees leertekst 2.2. Bekijk HB bron 7. Een stad mocht zich pas stad noemen als zij stadsrechten van de heer had gekregen. a De stadsrechten werden gegeven aan de burgerij. Kruis aan wie er tot de burgerij behoorde. Er zijn meer antwoorden goed. Een rijke koopman die aan de markt woonde. Een boer die vanuit zijn dorp naar de markt ging om eieren te verkopen. De heer. Een meester-timmerman die aan de rand van de stad woonde. Een knecht van deze meester-timmerman. Recht om eigen munten te slaan 5 Lees WB bron 8. In de middeleeuwen was een stad pas een echte stad als zij stadsrecht van de heer had gekregen. a Waarom is stadsrecht erg belangrijk voor de burgers van Haarlem? A Burgers hoeven dan minder pacht aan de heer te betalen. B Stadsbewoners mogen zelf de stad besturen en zijn niet meer afhankelijk van de heer. C De stad kan niet meer worden aangevallen in een oorlog. D Er kan geen hongersnood meer voorkomen. b Waarom was het stadsrecht van Haarlem gunstig voor de handel? Er zijn meer antwoorden goed. Haarlem mocht een markt gaan houden in de stad. Er kwamen door het stadsrecht minder dieven en moordenaars in de stad. De burgers van Haarlem werden rijk genoeg om een kathedraal te bouwen. Haarlem mocht zijn eigen munten slaan. 6 Haarlem mocht dankzij het stadsrecht een stadsmuur bouwen met poorten en een gracht. Haarlem was door de muur en de hoge ligging makkelijk moeilijk te veroveren. Dat was gunstig ongunstig voor de graaf, want nu kon hij zijn gebied beter minder goed verdedigen tegen indringers. 85

8 7 Welk nadeel kon een stadsmuur voor de heer hebben? bron 8 Haarlem kreeg in 1245 stadsrechten. 8 Waarom gaf een heer stadsrecht aan een stad? Er zijn meer antwoorden goed. Voor vijanden van de graaf was een stad met stadsrechten moeilijker in te nemen. De heer wilde de stad toch niet verdedigen als er oorlog kwam. De heer wilde de stad niet meer zelf besturen. De heer kreeg van de burgers geld voor zijn oorlogen en hofhouding. STAP: VRAAG BEANTWOORDEN 9 Je geeft nu antwoord op de vraag: voor wie waren stadsrechten gunstig? Zet een kruisje in de goede kolom. Soms kun je in beide kolommen een kruisje zetten. Stadsrecht Goed te verdedigen Gunstig voor de heer Gunstig voor de stadsbewoners Graaf Willem II geeft stadsrecht aan Haarlem Haarlem was een hooggelegen dorp aan het riviertje de Spaarne. Haarlem was goed te verdedigen. Daarom was het voor de graaf belangrijk. Op 23 november 1245 kreeg Haarlem stadsrechten van graaf Willem II van Holland. In het stadsrecht staan de rechten en plichten van de inwoners van de stad. De stadsbestuurders mochten zelf besluiten nemen en nieuwe regels maken. Ook mochten zij voortaan rechtspreken, een markt houden en hun eigen munten slaan. HB H5 2 Leertekst Verwerken 11 Lees leertekst 2.1. Dorpen die gunstig gelegen waren, groeiden in de tijd van steden en staten uit tot steden. Lees WB bron 8 en 9. Vul voor elke stad in waarom die plek gunstig gelegen was. WB bron 8: Haarlem werd gebouwd op een hooggelegen plek. Dat was gunstig, omdat WB bron 9: Brugge ontstond bij een kasteel. Dat was gunstig, omdat Zelf de stad besturen Brugge lag bij twee riviertjes. Dat was gunstig voor Markt houden bron 9 Brugge was het middelpunt van de Europese handel. Niet meer zo veel rondrijden door het land Zelf rechtspreken Eigen munten slaan Geld voor oorlogen en hofhouding Geen herendiensten meer doen STAP: NABESPREKEN 10 Vul in: Ik vond de informatie om de vragen van het onderzoek te beantwoorden gemakkelijk moeilijk te vinden. Het onderzoek ging vlot lastig. De bronnen gaven wel geen duidelijke informatie. Ik vond het onderzoek interessant saai. De handel neemt toe Tussen twee riviertjes bouwde de graaf van Vlaanderen een kasteel. Boeren uit de buurt gingen bij het kasteel wonen. Daar was het veilig. Zo ontstond de stad Brugge. Brugge werd in de dertiende eeuw een belangrijke handelsplaats. Kooplieden uit Zuid-Europa en Noord-Europa ontmoetten elkaar in Brugge. Vanuit Brugge liepen vele handelsroutes naar het oosten. 12 Lees leertekst 2.3 en bekijk WB bron 10. De handel groeide na het jaar a Waaraan zie je dat Brugge een handelsstad was? 8 6

9 HOOFDSTUK 5 De tijd van steden en staten b Waardoor groeide de handel? Er zijn meer antwoorden goed. De wegen werden veiliger toen de Vikingen stopten met plundertochten. Uit Azië en Afrika werden nieuwe producten naar Europa gebracht. De landsheer verlaagde de belastingen. Mensen hadden zo meer geld om producten te kopen. Koningen veroverden andere landen en brachten rijke buit mee. b Waar kun je aan zien dat de kerk belangrijk was voor de mensen in de middeleeuwen? 14 De bouw van de Sint-Jan in Den Bosch duurde ruim 150 jaar. Waarom duurde de bouw zo lang, denk je? A De mensen konden alleen voor de bouw betalen als het economisch goed ging. B Het duurde soms lang om bouwmaterialen te halen. C Er was een tijd lang geen grote kerk nodig, omdat de bevolking kleiner werd. D Er waren soms niet genoeg werklieden om te bouwen. 15 e Je kunt op de site de oefentoets en samenvatting bij deze paragraaf maken. Extra 16 e Zoek op internet op of de stad bij jou in de buurt stadsrechten heeft en vul in: De stad bij mij in de buurt heeft wel geen stadsrechten. Zij heeft de stadsrechten gekregen in het jaar 17 Zoek uit welke gebouwen in jouw stad al in de middeleeuwen in die stad stonden. Je kunt op allerlei plaatsen informatie vinden: internet, bibliotheek, heemkundekring, VVV-kantoor, enz. Schrijf hieronder op welke gebouwen je hebt gevonden. bron 10 Hijskraan in de haven van Brugge. 13 Bekijk HB bron 8. Waarschijnlijk heeft de stad bij jou in de buurt in het centrum een grote kerk. Misschien is die kerk zelfs een bisschopskerk, een kathedraal. a Waarom stond de kerk in het centrum van de stad? Je mag meer antwoorden aankruisen. De kerk was een duur en kostbaar gebouw. Iedereen wilde het goed kunnen zien. De kerk was een kwetsbaar gebouw en raakte snel beschadigd als de stad werd aangevallen. In het centrum stonden weinig huizen dus daar was genoeg ruimte voor een grote kerk. Het geloof was erg belangrijk voor de mensen. De kerk stond midden tussen de mensen. 87

10 3 Leven en bestuur in een middeleeuwse stad Ontdekken Een middeleeuwse markt onder de loep De markt was het centrum van de stad. Daar gebeurde het! Op de markt werd gehandeld, gewerkt, bestuurd, rechtgesproken en gestraft. In de middeleeuwen mochten steden met stadsrecht een markt houden. Dat was belangrijk voor de stad. Boeren uit de omgeving kwamen naar de stad om te verkopen wat zij overhadden. Het gilde van de lakenkooplieden in Den Bosch gaf in 1530 opdracht om de lakenmarkt te schilderen. We weten niet wie het schilderij heeft gemaakt. Dit schilderij op HB bron 9 gaan we wat beter bekijken. Geef op WB bron 11 met een D aan waar je de boeren ziet. 6 In een middeleeuwse stad zag je allerlei soorten mensen. Zoek hen op in het schilderij. a Boeren heb je al aangegeven met een D. b Handelaren en kooplieden geef je een E. c Armen en gehandicapten geef je een F. d Rijkere burgers te paard geef je een G. e Gewone arbeiders zoals een sjouwer geef je een H. 1 Dit schilderij heet De lakenmarkt. Laken is een wollen stof. De lakenhandel was wel niet belangrijk voor de stad Den Bosch, want 2 De huizen van rijke kooplieden stonden in de meeste steden aan de markt. a Woonden er rijke kooplieden in Den Bosch? Leg je antwoord uit. b Geef op WB bron 11 met een A aan waar de koopmanshuizen staan. 3 a Het stadhuis stond in Den Bosch aan de markt. Waar is het stadhuis op het schilderij te zien? b Geef op WB bron 11 met een B aan waar het stadhuis staat. 4 Links op het schilderij zie je een gebouwtje. Dat is de waterput. a Als de stad werd aangevallen, was de waterput van levensbelang voor de inwoners. Leg dat uit. b Geef op WB bron 11 met een C de waterput aan. 5 De markt was belangrijk voor de boeren uit de omgeving. Zij konden daar hun producten verkopen. Waar op het schilderij zie je boeren die producten verkopen? bron 11 HB H5 3 Leertekst De lakenmarkt in Den Bosch. 8 8

11 HOOFDSTUK 5 De tijd van steden en staten Verwerken 7 Lees leertekst 3.1 en WB bron 12. Mensen met een beroep of ambacht waren lid van een gilde, dat allerlei regels had. Waarom had het gilde zulke regels? Er zijn meer antwoorden goed. De gilden wilden goedkope producten maken. Door de regels was de kwaliteit van de producten in de hele stad hetzelfde. Door de regels hoefden de verschillende winkels niet met elkaar te concurreren. Door de regels hoefden de gilden maar weinig belasting aan het stadsbestuur te betalen. De gildeleden werden beschermd tegen prutsers en knoeiers die goedkope en slechte producten maakten. A Het gilde wilde laten zien dat het niet alleen maar winst wilde maken. Het hielp ook de arme mensen. B Het gilde wilde laten zien dat het genoeg geld had om een schilderij te laten maken. 10 a Lees leertekst 3.2. Leg uit dat het stadhuis van steen was. b In het stadhuis zaten de 11 Bekijk HB bron 11. De leden van het stadsbestuur kregen geen geld voor hun werk. a Waarom zaten er vooral rijke mensen, zoals de man van HB bron 11, in het stadsbestuur? bron 12 Elk gilde had eigen regels. Gilderegels Het gilde was een vereniging van mensen met hetzelfde ambacht of beroep. Gilden hadden regels waar alle leden zich aan moesten houden. Ieder lid moest hetzelfde gereedschap en materiaal gebruiken. Hoe je een product moest maken, stond precies vast. Een voorbeeld is deze regel voor de koekenbakkers van Deventer: als zij een vat honing in het deeg deden, moesten zij altijd vier pond peper toevoegen. De leden moesten hetzelfde loon en dezelfde prijzen en werktijden hebben. Reclame was verboden. b Konden arme mensen meepraten bij het besturen van de stad, denk je? 12 Lees leertekst 3.3 en WB bron 13. Waarom zou het stadsbestuur deze wetten opschrijven? 8 Bekijk HB bron 10. Als je in de nijverheid wilde werken en een ambacht wilde leren, werd je leerling in een werkplaats. Na je opleiding werd je knecht of gezel. Als een gezel erg goed was in zijn vak, kon hij proberen meester te worden. Op de afbeelding van HB bron 10 maken twee gezellen een werkstuk om te laten zien dat zij hun ambacht echt beheersen. Voor welke twee gilden worden op de afbeelding werkstukken gemaakt? voor het weversgilde voor het houtbewerkersgilde voor het steenhouwersgilde voor het leerlooiersgilde 9 Op HB bron 9 zie je vooraan de heilige Sint-Franciscus. Je herkent hem aan de stralenkrans om zijn hoofd. Op het schilderij geeft hij gratis lappen stof weg aan arme mensen. Waarom wilde het gilde van lakenkooplieden dat Sint-Franciscus op het schilderij kwam te staan? bron 13 Uit een middeleeuws stedelijk wetboek. Straf voor het toebrengen van een wond Wie een ander een bloedende wond toebrengt met de vuist of met nagels, maar zonder wapen, betaalt een pond. Als hij het met een wapen of een ander voorwerp doet, dan moet hij twee pond betalen. 13 Bekijk HB bron 12. De straffen voor het overtreden van de wet waren vaak geldstraffen. Voor ernstige misdaden werden lijfstraffen gegeven. a De straffen in de middeleeuwen vinden wij zwaar en wreed. Welke straffen zie je op de bron? martelen op de pijnbank eenzame opsluiting een grote geldboete onthoofding door het zwaard verbranden op de brandstapel verplichte taakstraf ophangen aan de galg. 89

12 b Lijfstraffen werden op het marktplein in het openbaar uitgevoerd. Dat trok veel publiek. Leg uit dat de straffen in het openbaar werden uitgevoerd. schema bij vraag 17 Platteland Stad Boeren 14 De rechters vonden een bekentenis voldoende bewijs om iemand te veroordelen. Ook als een verdachte was gemarteld. Leg uit dat rechters in Nederland daar tegenwoordig anders over denken. Bescherming door de heer Belangrijkste gebouw: Rechtspraak door de heer Belangrijkste gebouw: Rechtspraak door het 15 a De straffen en boetes verschilden van stad tot stad. Hoe kon dat? Eén antwoord is goed. A De heer stelde voor elke stad andere regels en wetten vast. B Elk stadsbestuur stelde eigen wetten en straffen vast. C In sommige steden werden ernstiger misdaden gepleegd dan in andere steden. D Sommige steden hadden een grotere gevangenis en konden meer gevangenisstraffen geven. b Verschillen de wetten en straffen nu in Nederland nog steeds van stad tot stad? Mensen zijn geen lid van een vereniging Mensen met hetzelfde zijn lid van een. 18 e Je kunt op de site de oefentoets en samenvatting bij deze paragraaf maken. Extra 19 De verschillende gilden hadden een wapen (een teken) waaraan zij herkenbaar waren. Dit wapen had altijd te maken met het werk dat bij het gilde hoorde. Teken hieronder een gildewapen voor een van de volgende ambachten: bakker, smid, timmerman of schoenmaker. Schrijf onder de tekening welk ambacht je hebt gekozen. 16 Vul in: Een stad werd niet bestuurd door de maar door de van de stad. Het stadhuis was het bewijs dat een stad had. Mensen die hetzelfde hadden, waren verenigd in een. Je werd eerst leerling en daarna. Je moest een meesterproef doen om te worden. Stadsbestuurders mochten spreken. De straffen waren meestal erg. 17 Vergelijk het leven in de middeleeuwse stad met het leven op het platteland. Hoe leefden de mensen in de stad? Beantwoord de vraag door het schema in te vullen. Gebruik de leertekst. Ambacht: 9 0

13 HOOFDSTUK 5 De tijd van steden en staten 4 Wie heeft de macht? Ontdekken Kruip in de huid van Filips de Goede Filips de Goede bestuurde een groot rijk. Hij had veel geld nodig. Toen hij nieuwe belastingen invoerde, kwam de sterke stad Gent in opstand. In deze paragraaf ga je onderzoeken of de reactie van Filips op de Gentse opstand een verstandige keuze was. G Je doet dit onderzoek samen met je buurman of buurvrouw. Bespreek de vragen en antwoorden. 1 Bekijk HB bron 14 en lees leertekst 4.1. Het rijk van de Bourgondische hertogen werd in de vijftiende eeuw steeds kleiner groter. Filips de Goede wilde zijn land besturen vanuit verschillende plaatsen één centrale plaats. Hij werd bij het besturen van de Nederlanden geholpen door edelen ambtenaren. 2 Bekijk HB bron 15 en lees WB bron 14. In 1451 erfde Filips Luxemburg. Om welke twee redenen was de erfenis van Luxemburg belangrijk voor Filips? Luxemburg was een groot gebied. Doordat Filips Luxemburg kreeg, werd hij nog machtiger. Luxemburg was een onbelangrijke kleine stad. Luxemburg lag ver van zijn andere gebieden af. 3 Welk nadeel had de erfenis van Luxemburg voor Filips? Het gebied waar hij de baas was, werd groter kleiner, dus gemakkelijker moeilijker te besturen. Filips moest meer minder ambtenaren in dienst nemen. Dit kostte. 4 Lees WB bron 15. Filips de Goede voerde nieuwe belastingen in op zout en graan. De inwoners van de machtige stad Gent wilden niet betalen. Filips kreeg ruzie met de inwoners van Gent. Hoe reageerden de Gentenaren? A Zij betaalden de hertog de belastingen, omdat zij geen ruzie met hem wilden. B Zij vroegen de bisschop om de ruzie op te lossen. C Zij maakten veel slachtoffers in het Gentse leger. D Zij lieten zien dat er met hen niet te spotten viel en veroverden het kasteel van Gavere. 5 Filips koos voor oorlog tegen de stad Gent. Streep door en vul in. a De Slag bij Gavere werd gewonnen door. Filips zal tevreden ontevreden zijn geweest over de uitslag van het gevecht. b Welk voordeel had de overwinning voor Filips? Hij maakte aan alle steden duidelijk dat c Welk nadeel had de keuze van Filips? A Andere steden kwamen tegen de hertog in opstand. B De inwoners van Gent waren nog bozer op Filips. 6 a Vind jij de keuze van hertog Filips verstandig? Ja Nee, want b Is jouw buurman/buurvrouw het met jouw antwoord eens? Schrijf op waarom wel/niet. bron 14 Filips de Goede was hertog van 1419 tot Filips de Goede, heer der Nederlanden Hertog Filips de Goede was een machtige man. Hij had bijna heel de Nederlanden in zijn bezit. Hij erfde Brabant en Limburg in In 1433 kreeg hij Holland en Zeeland. Hij erfde Luxemburg in Filips wilde de macht van de steden en gewesten beperken. Hij probeerde leden van stadsbesturen en bestuurders van gewesten aan zijn kant te krijgen door hun geschenken of adellijke titels te geven. Zo kreeg hij meer macht in de besturen. bron 15 Hertog Filips de Goede verslaat de Gentenaren. De Slag bij Gavere Het kasteel van Gavere was belangrijk voor Filips de Goede. Gewapende Gentenaren veroverden het kasteel. Daarop verklaarde Filips aan de stad Gent de oorlog. Op 23 juli 1453 werd de slag uitgevochten. De Gentenaren hadden de zon in het gezicht. De Gentse kanonnen begonnen te vuren. Zij doodden veel soldaten van Filips de Goede. Plotseling ontplofte met een oorverdovend lawaai het Gentse kruit. De Gentse soldaten sloegen op de vlucht. Salvo s van Bourgondische boogschutters zorgden voor veel slachtoffers in het Gentse leger. Velen die aan de pijlen ontkwamen, verdronken in de Schelde. De trotse stad Gent was verslagen. De volgende dag werd de vrede getekend. HB H5 4 Leertekst 91

14 Verwerken 7 Lees leertekst 4.1 en bekijk HB bron 15. De Bourgondische hertogen wilden de Nederlanden vanuit één punt besturen. Zij konden dit centraal bestuur het beste doen vanuit Brussel Den Bosch, want 8 a Welke zinnen passen bij een centraal bestuur? Edelen besturen hun gebied op hun eigen manier. De landsheer maakt voor het hele land dezelfde wetten. Steden hebben weinig met de landsheer te maken. De landsheer bestuurt vanuit één plaats zijn hele gebied. De landsheer heeft ambtenaren in dienst die hem helpen bij het bestuur. b Leg uit dat de edelen niet blij waren met een centraal bestuur. 9 Lees leertekst 4.2 en bekijk HB bron 15. Het leek erop dat er eind vijftiende eeuw één Nederlandse staat zou komen: een gebied waarvan de inwoners onder hetzelfde bestuur vallen. Wat past bij een staat? Er zijn meer antwoorden goed. Alle inwoners spreken dezelfde taal. In het hele land gelden dezelfde regels en wetten. Het land heeft altijd een koning of koningin als staatshoofd. Het land wordt centraal bestuurd. 10 Was het gemakkelijk om in de Nederlanden een centraal bestuur te vestigen? Kijk nog eens naar paragraaf 3. bron 16 De burgers van Gent knielen in hun hemd voor Filips de Goede en geven zich over. 12 Nederland is nu wel niet een staat, want 13 Lees leertekst 4.3 en bekijk HB bron 15. In welke landen van nu lagen de gebieden van de hertogen van Bourgondië? 14 Bekijk HB bron 13. Naast Jan en Margaretha staan Willem VI van Holland en Maria van Bourgondië. Ook zij 11 Bekijk WB bron 16. Leg uit dat het hertog Filips wel goed uitkwam dat hij juist de stad Gent op de knieën kreeg. trouwden die dag. a Hoe kregen de Bourgondische hertogen Holland in hun bezit? b Bekijk HB bron 16. Karel de Stoute voegde Limburg en Gelre bij de Nederlanden. Hoe deed hij dat? c Bekijk HB bron 15. Noem twee tegenwoordige Nederlandse provincies die niet bij de Bourgondische Nederlanden hoorden. 9 2

15 HOOFDSTUK 5 De tijd van steden en staten 15 Bekijk WB bron 17. De Nederlanden bestonden in de vijftiende eeuw uit kleine landjes die men gewesten noemde. Maak de volgende zinnen af. De mensen uit de verschillende gewesten konden elkaar moeilijk verstaan, doordat zij Handelaren moesten vaak geld wisselen, want Er was geen eenheid in regels en wetten, omdat Extra 18 Bekijk WB bron 18. De vorsten in de middeleeuwen hadden soms vreemde namen. Bijvoorbeeld Roderik de Kleine, Dirk de Ronde of Hendrik met de Baard. Zoek bij elke bijnaam de goede verklaring. A Karel de Dikke 1 was niet bang. B Filips de Goede 2 was een moedige krijger. C Jan zonder Vrees 3 was heel dapper. D Filips de Schone 4 hield van eten en drinken. E Hendrik de Leeuw 5 zorgde goed voor zijn volk. F Karel de Stoute 6 was een knappe man. De goede combinaties zijn: bron 18 In de stamboom van de Bourgondische hertogen kom je vreemde bijnamen tegen. bron 17 Verschillen tussen de gewesten. 16 Geef aan welke veranderingen er in de vijftiende eeuw in de Nederlanden waren voor de: hertog: Stamboom van het huis van Bourgondië Jan II de Goede ( ) koning van Frankrijk en hertog van Bourgondië Filips II de Stoute ( ) hertog van Bourgondië Jan zonder Vrees ( ) Filips III de Goede ( ) Karel de Stoute ( ) Maria de Rijke ( ) Filips de Schone ( ) Filips de Schone is de laatste uit het huis van Bourgondië die de Nederlanden persoonlijk regeerde. Zijn macht nam toe af. gewesten en steden: Hun macht nam toe af. edelen: Hun macht nam: toe af. ambtenaren: Hun macht nam toe af. 17 e Je kunt op de site de oefentoets en samenvatting bij deze paragraaf maken. 93

16 onderzoek historische personen 5 Floris V Bijna iedereen in Nederland kent het verhaal van de moord op de Hollandse graaf Floris V. Graaf Floris V leefde aan het einde van de dertiende eeuw. Waarom werd deze graaf in 1296 bij het kasteel Muiderslot vermoord? Wie was Floris V? 1 a Bekijk HB bron 1. Graaf Floris was een ridder geestelijke boer ambachtsman. Dat is te zien aan zijn b Het is niet zeker dat graaf Floris er werkelijk zo uitgezien heeft. Waarom is dat niet zeker? b Welke tegenwoordige provincies maakten deel uit van het graafschap Holland? 3 Lees HB bron 2. Waarom voerde Floris V oorlog tegen de West-Friezen? Er zijn twee antwoorden goed. De West-Friezen wilden Holland veroveren. Floris wilde de dood van zijn vader Willem II wreken. Floris wilde West-Friesland bij het graafschap Holland voegen. In West-Friesland was veel goud dat Floris V wilde hebben. 2 Bekijk HB bron 15 (paragraaf 4). a Het graafschap Holland was veel groter dan de tegenwoordige provincies Noord- en Zuid-Holland. Geef op WB bron 1 met een kleurtje het graafschap Holland aan. Holland De tijd van Floris V Maak vraag 4 en 5 met je buurvrouw of buurman. 4 G a Waarom koos graaf Floris het paleis bij Den Haag als vaste woonplaats? Tip: Kijk nog eens in paragraaf 4. b Welk begrip uit paragraaf 4 past bij het besturen van Holland vanuit Den Haag? A stadsrechten B ontginnen C gewesten D centraal bestuurz 5 G Lees en bekijk HB bron 3. Bij het paleis van graaf Floris ontstond een dorp. Waarom wilden mensen bij het paleis gaan wonen? Kijk nog eens naar paragraaf 2. A Het paleis was heel mooi om te zien. B Bij het paleis was veel handel. Daar konden mensen geld mee verdienen. C De mensen gingen in het paleis naar de kerk. D De graaf was een wijze man. Die kon men vaak om raad vragen. 6 Lees HB bron 5 en WB bron 2. Floris V had als bijnaam der keerlen god (= god van de boeren). a Vonden boeren en stadsbewoners deze bijnaam een erenaam of een scheldnaam, denk je? Licht je antwoord toe. Een erenaam scheldnaam, omdat bron 1 De Nederlanden rond het jaar

17 HOOFDSTUK 5 De tijd van steden en staten b Vonden de edelen de bijnaam een erenaam of een scheldnaam, denk je? Licht je antwoord toe. Een erenaam scheldnaam, omdat bron 2 Floris V wilde zijn graafschap Holland goed besturen. Floris V: der keerlen god Floris V wilde de economie van zijn gebied verbeteren. De boeren leden veel schade door oorlogjes van edelen. Graaf Floris maakte daar een einde aan. Floris beschermde het land ook tegen overstromingen en hij zorgde ervoor dat het beter ging met de handel. De mensen waren daar heel blij mee. Zij vonden de graaf een goede heer. 7 De heren van Amstel en van Woerden waren geen vrienden van Floris V. Daar waren twee redenen voor. Vul in. Floris had hun ingepikt en de heren moesten voortaan naar luisteren. waren het er niet mee eens dat Floris tegen de edelen beschermde. 8 G Op het knipvel op bladzijde 137 lees je het verhaal van de moord op graaf Floris V. Het verhaal is in stukken gehakt. Probeer samen met je buurman de stukken weer aan elkaar te passen. Wat is de goede volgorde? Gebruik de intro in het HB. De goede volgorde is: 9 Bekijk HB bron 4. Floris V had het Muiderslot zelf laten bouwen. Daar werd hij door de edelen opgesloten. a Welke zin is goed, denk je? Floris werd in het Muiderslot opgesloten: A omdat een graaf recht had op een luxe gevangenis. B omdat het moeilijk was om de graaf uit het sterke Muiderslot te bevrijden. b In 1296 werd graaf Floris V van Holland door edelen vermoord. Welke redenen voor de moord zijn goed? Er zijn meer antwoorden goed. Floris liet een paleis bouwen bij het latere Den Haag. Floris had de gebieden van de moordenaars bij zijn graafschap gevoegd. Floris had West-Friesland veroverd. Floris had de boeren van Kennemerland te veel geholpen. Floris had de macht van de edelen beperkt. Meningen over Floris V 10 Bekijk HB bron 6. In Rijnsburg (provincie Zuid-Holland) staat bij de resten van een oude abdij een monument voor Floris V. Floris V en een groot deel van zijn familie zijn in de abdij van Rijnsburg begraven. De inwoners van de provincie Zuid-Holland vinden dat Floris een standbeeld heeft verdiend. Welke reden zullen zij daarvoor hebben? A Floris V was een machtige vorst die bijna heel Nederland in zijn bezit had. B Floris V was gevreesd bij het volk omdat hij het onderdrukte. C Floris V was de eerste koning van Holland. D Floris V heeft veel gedaan voor de gewone mensen van Holland. Wat vind jij van Floris V? 11 Veel mensen vinden dat graaf Floris V een belangrijke rol heeft gespeeld in de geschiedenis van Nederland. Hij is zelfs opgenomen in de canon van de Nederlandse geschiedenis. Was Floris V inderdaad zo belangrijk voor de geschiedenis van Nederland? Licht je antwoord toe. 95

18 onderzoek Hoe leefden 6 De kruisridders In de twaalfde en dertiende eeuw trokken christenen naar Palestina. Zij wilden Jeruzalem bevrijden van de Turken. Waren deze kruistochten een succes? HB H Bekijk WB bron 2. a Kleur het kruis op de kleding van deze kruisvaarder in de goede kleur. b Hoe komen we aan de naam kruistocht? 6.1 God wil het! 1 Al voor 1096 maakten christenen uit Europa tochten naar Palestina. Waarom gingen zij daar naartoe? A In dat land waren veel kostbaarheden te roven. B Zij gingen daar bidden om vrij te zijn van zonden. C Zij wilden in Palestina gaan studeren. D Zij wilden de mooie gebouwen in Jeruzalem gaan bewonderen. 2 Bekijk HB bron 1 en 2 en lees de introtekst in het HB en WB bron 1. a Jeruzalem lag in en was in handen gevallen van de. b Jeruzalem moest volgens de paus worden bevrijd, omdat... A de stad in handen was gevallen van de vijanden van God. B de inwoners van de stad om hulp hadden gevraagd. bron 1 De oproep om Jeruzalem te bevrijden door paus Urbanus II in God wil het! Robert de Monnik schreef een paar stukjes op van de toespraak van de paus. Hij schreef: Uit de omgeving van Jeruzalem hebben wij treurige berichten gehoord. Moslims hebben Jeruzalem ingenomen. Een deel van de inwoners is gevangen, anderen zijn ellendig vermoord. Gods kerken zijn vernield. De koninklijke stad Jeruzalem is in handen van vijanden die Gods wet niet kennen. God vraagt u: Bevrijd Jeruzalem. Ga op weg! God wil het! God wil het! 3 Waarom gingen veel edelen na de vraag van de paus op kruistocht? Kies de belangrijkste reden. A De edelen wilden graag oorlog gaan voeren tegen de islamitische Turken. B De paus beloofde deelnemers aan de kruistocht veel goud en kostbaarheden. C De deelnemers hoopten op een plaatsje in de hemel. D Veel edelen zagen de kruistocht als een groot avontuur. bron 2 Een kruisvaarder. HB H De kruistochten 5 Bekijk HB bron 1. Een groot aantal kruisvaarders ging te voet of met paard en wagen over land naar Jeruzalem. a Sommige mensen dachten dat zij in een paar weken terug zouden zijn. Klopte dat? b Uit welk land kwamen de meeste kruisvaarders? A Engeland C Duitsland B Nederland D Frankrijk 6 De derde kruistocht ging over land en over zee. De legers vertrokken vanuit de havens van naar Palestina. 7 G Bekijk HB bron 3. Kruisvaarders moesten op hun reis naar Palestina veel meenemen. Veel voorraden werden over zee aangevoerd. Bedenk samen met je buurman/ buurvrouw minimaal zes dingen die kruisvaarders mee moesten nemen. 8 Bekijk HB bron 3 en lees HB bron 5. In 1099 veroverden de kruisvaarders Jeruzalem. a Wat blijkt uit deze bronnen? Er zijn meer antwoorden goed. 9 6

19 HOOFDSTUK 5 De tijd van steden en staten Bij de verovering van Jeruzalem doodden de kruisvaarders veel inwoners van Jeruzalem. verdedigden de moslims zich hevig tegen de kruisvaarders. roofden de kruisridders veel kostbaarheden uit de stad. sloten kruisridders en moslims vrede. b Wat valt je op aan de kleding van de kruisridders op HB bron 3? 9 Bekijk HB bron 3 en lees HB bron 5. Wat is in beide bronnen te zien en wat niet? In beide bronnen: Maar in één bron: HB H De gevolgen van de kruistochten 10 Paus Urbanus II kreeg in 1099 zijn zin toen Jeruzalem werd veroverd. Waren de kruistochten een blijvend succes? 11 Lees WB bron 3. De moslims noemden de Europese kruisridders Franken. a Wat vond de Syrische edelman van de geneeskunst van de kruisridders? Hij vond die primitief wetenschappelijk. b Dacht de Syriër dat de geneeskunst van de moslims beter was? bron 3 Usama Ibn Munqidh was een Syrische edelman ( ). Hij schreef de volgende tekst. Frankische geneeskunst Een Frankische arts vroeg aan een gewonde ridder: Wat wil je het liefst, met één been leven of met beide benen dood zijn? De man wilde leven. Onder mijn ogen sloeg de arts met twee slagen het been af. Het beenmerg spoot uit het bot. De ridder stierf even later. Onze artsen hadden hem gemakkelijk kunnen redden. Arabisch. Veel producten die de kruisridders daar leer den kennen, hielden hun Arabische benaming. Hieronder staan elf Arabische woorden met (schuingedrukt) de letterlijke vertaling. Welk Nederlands woord hoort erbij? Kies uit: alcohol cijfer koffie admiraal kabel oranje schaakmat siroop suiker magazijn katoen. Amir-al (bevelhebber) Habl (touw) Qutn (bepaalde stof) Makhazin (waar je iets bewaart) Sifr (nul, leeg) Naranj (kleur) Sukr (zoetstof) Al-kuhl (ogenzwart) Qahwah (drank) Shah mata (de koning is gestorven) Sharab (drank) 13 a Vul de goede woorden in. 1 De moslims noemden de kruisridders 2 Hij veroverde Jeruzalem in 1187: 3 Kruisvaarders naaiden op hun kleding een 4 Veel edelen zochten in Palestina 5 Zij veroverden Palestina: de 6 Hij riep op tot de eerste kruistocht: 7 De hoogste rang in de katholieke Kerk: 8 Kruisridders reisden naar Palestina vanuit b Zoek nu de ingevulde woorden op in de puzzel van WB bron 4. Streep ze door. De woorden kunnen van links naar rechts en van boven naar beneden geschreven zijn, en ook van rechts naar links en van beneden naar boven (maar niet diagonaal). c Maak van de letters die overblijven een woord dat bij deze paragraaf past. Het woord is:. s u n a b r u a p e n a o j l a k e e e a a u n k m m u d s a r z e n i k r u i s e n r f t l u g 12 G Maak deze opdracht met z n tweeën. Palestina werd bestuurd door de Turken, maar de mensen spraken er bron 4 Woordzoeker. 97

20 afsluiting Afsluiting 1 Welk begrip hoort bij de ontwikkeling? Vul achter elke ontwikkeling de goede letters in. Gebruik het overzicht en de begrippen uit je handboek. Je kunt ook terugkijken in de leerteksten van de kernparagrafen. 4 e Je kunt op de site de oefentoets en samenvatting bij dit hoofdstuk maken. Belangrijke ontwikkeling Letters De voedselproductie neemt toe, de handel begint te groeien en er ontstaan steden. Steden krijgen stadsrechten en de burgers gaan zelf de steden besturen. De heer gaat zijn gebied vanuit een centrale plaats besturen en er ontstaan staten. A centraal bestuur E burgerij B drieslagstelsel F gewesten C staat G handelssteden D stadhuis H gilde 2 In dit hoofdstuk kwamen twee belangrijke personen voor: Floris V en Filips de Goede. Streep de foute woorden door. Floris V was een graaf hertog. Filips de Goede leefde in de dertiende vijftiende eeuw. Floris V was heer der Nederlanden heer van Holland en Zeeland. Filips de Goede wilde een centraal bestuur geen centraal bestuur. Floris V Filips de Goede bouwde een paleis in Den Haag. Filips de Goede bestuurde zijn gebieden vanuit s-hertogenbosch Brussel. 3 Zet de gebeurtenissen in de goede volgorde. Kijk nog eens in het overzicht. A De Vikingen stoppen met hun plundertochten. B Boeren verhogen de productie door het halsjuk en het drieslagstelsel. C De hertog van Bourgondië bestuurt de Nederlanden. D Deventer krijgt stadsrechten. E De kruisvaarders veroveren Jeruzalem. De goede volgorde is: 9 8

21 HOOFDSTUK 1 De tijd van Grieken en Romeinen Tekenblad 99