Staatsschuld. Griekenland: Paard van Troje voor de EU? In de economie valt veel te leren Public debt not all that bad; it can be good

Transcriptie

1 Jaargang 23 Nummer 1 December 2011 Staatsschuld Griekenland: Paard van Troje voor de EU? In de economie valt veel te leren Public debt not all that bad; it can be good Orgaan van de Studentenvereniging voor Internationale Betrekkingen

2 Inhoud Inhoudsopgave INGEZONDEN STUKken In de economie valt veel te leren 4 maar weinig te doen Auke R. Leen Sad but true: mercantilism as the 13 rational policy in economic crisis? Charles Nysten Historisch Een buitengewoon hinderlijke 25 kwestie Jurgen Rinkel De zilvercrisis van de dertiende 29 eeuw Oskar ter Mors Wirtschaftswunder versus 31 Faillissement Max van Tongeren Journalistiek 2011: het Wit-Russische rampjaar 7 Thijs Voets Stelling: bestemming van 21 Nederland ligt in Europa Els van Oosten Interview OPinie De eurocrisis: de legitimiteit van 16 Europa bedreigd Chris Wensink Gelukkig heeft de staat de crisis 19 nog Thijs van Rijn Public debt not all that bad; it 23 can be good Edwin van der Velden Crisismanager (m/v) gezocht 37 Jos Moesman Recensie There is something about 34 Jane Eyre Floortje van Gameren Column Harmen Breedeveld 15 Maarten Rood 28 Sint Nicolaas 33 Jurgen Rinkel 39 Griekenland: Paard van Troje 10 voor de Europese eenheid? Kavish Sewnandan en Max van Tongeren 2 ATLAS - December 2011

3 Redactioneel Colofon ATLAS is het onafhankelijke orgaan van de Leidse Studentenvereniging voor Internationale Betrekkingen. Hoofdredactie Thijs van Rijn Maarten Rood Eindredactie Floortje van Gameren Jos Moesman Thijs van Rijn Thijs Voets Lay-out Maarten Rood Redactie Floortje van Gameren, Jos Moesman, Oskar ter Mors, Sint Nicolaas, Els van Oosten, Thijs van Rijn, Jurgen Rinkel, Maarten Rood, Kavish Sewnandan, Max van Tongeren, Edwin van der Velden, Thijs Voets, Chris Wensink Gastschrijvers Harmen Breedeveld, Auke Leen, Charles Nysten Redactieadres SIB t.n.v. redactie ATLAS Kaiserstraat 25 Postbus AK Leiden Tel.: Fax: De redactie heeft het recht ingezonden artikelen te weigeren, dan wel in te korten. De redactie stelt zich niet aansprakelijk voor de inhoud van het geschrevene. Geachte lezer, In uw handen heeft u het werk van een nieuwe hoofdredactie, een nieuwe eindredactie en nieuwe redacteurs. Kortom, een nieuwe ATLAS met een nieuw beleid. We hebben getracht de leesbaarheid van de AT- LAS te verbeteren en tegelijkertijd de kwaliteit te behouden. Weg zijn de ellenlange achtergrondverhalen. Daarvoor in de plaats is er meer aandacht voor journalistiek, columns en opinie. Innovatie dus en dat in deze economisch zware tijden. De hele wereld lijkt failliet, of hard op weg om dat te worden, en de hamvraag is: waar is al dat geld heen (en hoe kom je eraan?). Het zijn vooral de staatsschulden die, als molenstenen, rond de nekken van de Westerse grootmachten hangen. De crisis is op dit moment het ergst in Europa lees Griekenland, Italië, Spanje en Portugal maar de schulden hier zijn schijntjes vergeleken met die van de Verenigde Staten of Japan. De ATLAS is in de complexe materie rondom staatsschuld gedoken en deze uitgave is daarvan het resultaat. Naast artikelen over staatsschuld, zowel ingezonden als van eigen redacteurs, bevat deze ATLAS een grote verscheidenheid aan artikelen over crises en schulden. Werkt mercantilisme als beleid om een economische crisis tegen te gaan? Wat betekent de huidige crisis voor Europa? En wat is Nederland aan Indonesië verschuldigd? Zelfs de goedheiligman heeft het in zijn bijdrage over crisis. Misschien moeten we maar eens op zoek naar een crisismanager! Namens de redactie wensen wij u veel leesplezier, Thijs van Rijn Maarten Rood Hoofdredactie Bron foto voorzijde: ITY_OFFPUB/KS-CD /EN/KS-CD EN.PDF Bron foto achtezijde: ssf/2008/10/great_depression_offers_lesson.html ATLAS - December

4 Ingezonden In de economie valt veel te leren, maar weinig te doen Door Auke R. Leen De titel is afkomstig uit een boek van Frederic Bastiat (1975), lid van de Franse volksvertegenwoordiging en klassiek-liberaal, uit het midden van de negentiende eeuw. Even verder stelt hij, in hetzelfde boek, dat het verzoek van het bedrijfsleven aan de overheid zo bescheiden is als dat van Diogenes aan Alexander de Grote: Ga uit mijn licht! Bastiat verwijst hier naar het verhaal van Alexander die met z n gevolg bij de bekende filosoof Diogenes komt. Deze zat voor zijn al even bekende ton van het zonnetje te genieten, toen Alexander hem vroeg wat hij voor hem kon doen. Als we rondom ons kijken, zien we dat niets doen niet het favoriete beleid van de overheid is. Wat we zien, is het stimuleren van de gehele economie en het faciliteren van specifieke industrieën. Maar het weinige dat de overheid moet doen, zien we niet. Kortom, wat moet, indachtig Bastiat, de overheid niet en wat moet zij wel doen? Om het antwoord te vinden, moeten we veel leren. Laten we bij het begin beginnen. Wat is ons doel? Dat is individuele vrijheid. In het dagelijks leven betekent dat, dat we met onze voeten moeten kunnen stemmen: naar een andere winkel gaan; in het buitenland gaan studeren of er zelfs naartoe emigreren. Deze exit-mogelijkheid is ook een van de belangrijkste disciplinerende factoren van de markt: bedrijven die niet aan consumentenwensen voldoen, gaan failliet. Zoals een reguleerder van de financiële wereld het zei: We are not running a no-failure regime (Davies 2003). We are not running a no-failure regime Hoe werkt de individuele vrijheid in de praktijk? Want, zo luidt onze eerste reactie: Dat moet toch een chaos worden? Sinds 1776 weten we beter. Er is een neiging in ieder mens, ongeacht ras, cultuur of wat dan ook, om in zijn handelen, zijn positie te verbeteren. Als de kosten, in de ruil op de markt, omhooggaan, kopen we minder. Natuurlijk, sommigen zullen blijven kopen, zelfs al kost een kopje koffie drie euro, maar anderen die bij 1,90 euro al twijfelden, haken af zeker als het hun vijfde kopje op die dag is. Het was de ontdekking van Adam Smith in 1776 dat deze uniformiteiten in ons gedrag, de wetten van vraag en aanbod, de orde op de markt mogelijk maken. Om de ruil te laten functioneren, is wel een door de overheid geschapen kader nodig. Smith maakte dus niet de fout te stellen dat de markt overal goed werkt onafhankelijk van het bestaande politiek-juridisch-ethische kader. De markt, het systeem van de natuurlijke vrijheid, werkt alleen binnen een geschikt kader van wetten en instituties. Dat kader betreft de bescherming van eigendom inzake de te ruilen objecten, en het optreden als scheidsrechter bij conflicten daarover. Van belang is dat we beseffen dat niemand in het bijzonder het eindresultaat van het marktproces, het resultaat van al die individuele handelingen, bepaalt. Dat is het resultaat van menselijk handelen maar niet van menselijk ontwerp. It s the knowledge, stupid! Een kenmerk van de markt is dat we door decentrale besluitvorming zoveel mogelijk van de bestaande kennis gebruik maken. Dat betreft niet alleen wetenschappelijke kennis, maar ook kennis die subjectief is en aan tijd en plaats, het moment van handelen, is gebonden. Kennis die daardoor niet valt te centraliseren. Dat kosten subjectief zijn en van persoon tot persoon verschillen, kunnen we ook gebruiken bij het oplossen van problemen, zoals de Amerikaanse econoom Julian Simon (1994) dat deed met betrekking tot het probleem bij het overboeken van vliegtuigen. In vliegtuigen worden, zo de vraag er is, meer mensen geboekt dan er in kunnen. Gewoon omdat dat bedrijfseconomisch en voor de consument het goedkoopste is. Immers, op de dag van vertrek zijn er in de regel altijd wel mensen verhinderd. Een aantal stoelen zou dan onbezet blijven. Die te bezetten, doet de kosten en prijs dalen. Het probleem is, wat te doen als wel eenieder zich meldt bij de incheckbalie. In 1965 kwam Simon met een marktconforme oplossing. Je brengt het probleem onder het 4 ATLAS - December 2011

5 Ingezonden principe van de ruil. Het gevolg is, mits de ruil vrijwillig is, dat je alleen maar blije gezichten op het vliegveld hebt. Je ruilt immers alleen maar als je erop vooruitgaat. Zijn oplossing was een veiling op het vliegveld te organiseren en daardoor gebruik te maken van het feit dat ieders kosten voor het opgeofferde alternatief (namelijk het op tijd vertrekken) verschillen. De vliegtuigmaatschappij biedt net zolang hoger met geld of gratis tickets tot er voldoende vrijwilligers zijn voor een latere vlucht. Voor de zakenman of persoon die naar een begrafenis moet, heeft een vlucht later geen zin. Zij gaan niet op het aanbod in. Maar voor mensen die meer aan geld dan aan tijd hechten, levert het een gratis vlucht of meer op. Niemand kent de waarde van tijd en geld voor iedere passagier op het moment van de beslissing. Wij zijn in het Westen niet alleen rijker omdat we meer kapitaal hebben, maar vooral omdat we meer van de bestaande kennis gebruiken. Het is onze onkunde over deze zaken, die centraal staat in onze wetenschappelijke benadering van de markt. Wetenschappelijk zijn, betekent de erkenning dat we niet weten en ook niet kunnen weten wat eenieder doet handelen zoals die handelt (Hayek 1978). Wetenschappelijk zijn, betekent de erkenning dat we niet weten en ook niet kunnen weten wat eenieder doet handelen zoals die handelt Een ander belangrijk kenmerk van de markt is haar ontwikkeling in de tijd. Alan Greenspan, de oud-voorzitter van de Amerikaanse centrale bank, stelde aan het einde van de vorige eeuw: In de laatste vijftig jaar is de Amerikaanse economie in reële termen vervijfvoudigd maar in gewicht nog geen grammetje toegenomen (Smith 2006). Kortom, dé trend in een markteconomie is het toevoegen van kennis aan producten en het eruit halen van arbeid en grondstoffen (Wriston 1992). Als we het over een markteconomie hebben, hebben we het over een kenniseconomie. Het zijn synoniemen. Met de term kenniseconomie is niets nieuws onder de zon. Zoals Smith destijds sprak over het systeem van de individuele vrijheid. Verkeerde hulp Wat is de rol van de overheid? We moeten beseffen dat de uitkomsten van de markteconomie op en neer gaan; wat kunnen we anders verwachten als zijnde het resultaat van al die afzonderlijke beslissingen? Meestal gaat het opwaarts, maar soms hebben we er met z n allen behoorlijk naast gezeten. Achteraf denken we: als ik dat had geweten, had ik het nooit gedaan. Kortom, in een recessie herstellen we onze fouten. Een recessie is niet het probleem maar de oplossing. Voor de jaren dertig van de vorige eeuw voerden de overheden geen fiscaal en monetair beleid om recessies te bestrijden. Nu wel. Wat is het verschil in resultaat? Recessies duren nu nog even lang als voorheen. Met dit verschil dat overheden tegenwoordig door al het stimuleringsbeleid, na afloop van de recessie grote schulden hebben. Van een dubbele dip had voorheen nog niemand gehoord. Van de tijd van Smith tot de jaren dertig van de vorige eeuw ging de waarde van de munt op en neer, maar per saldo was de inflatie nul. Sinds de jaren dertig is echter van de waarde van de dollar nog maar een paar cent over (Friedman 1992). Recent werd dan ook gesteld dat het stimuleren van de economie neerkomt op een economische vorm van aderlating en dat het empirisch bewijs dat het helpt nul is (Barro 2011; Becker 2011). Misschien moeten we niet de totale economie maar afzonderlijke sectoren helpen de bankensector bijvoorbeeld. Maar waarom zouden we die sector helpen? We moeten niet vergeten dat de bankensector nauw met de overheid is verbonden. Medewerkers uit de financiële sector worden minister en omgekeerd. Zij weten hun specifiek belang goed als algemeen belang te verkopen. Maar het blijft speculatie of de wereld vergaat als een grote bank valt. Wat we wel weten is dat als een sector weet dat hij niet geholpen wordt de sector creatief wordt in het vinden van oplossingen. Bovendien, misschien hebben we wel te veel banken. Banken verdwijnen bij faillissement ook niet in een zwart gat; de levensvatbare delen blijven over. Wat is de prijs van het reguleren van de bankensector? De bankensector is met al die nieuwe financiële producten eigenlijk een voorbeeld van de kenniseconomie die we willen. Bankproducten zijn pure kennisproducten. Die kunnen lukken maar ook mislukken. Winsten privatiseren maar verliezen socialiseren kan nooit de juiste han- ATLAS - December

6 Ingezonden delwijze zijn. Door het bankwezen te reguleren, naar onze nu bestaande kennis, timmeren we dus iedere vooruitgang in onze kennis dicht. We worden nooit slimmer dan we nu zijn. Dit terwijl de markt juist een ontdekkingsproces is naar steeds meer kennis. Kortom, het medicijn is erger dan de kwaal. Gevraagd: kat die blaft De partijdige scheids Wat is het weinige, indachtig Bastiat, dat de overheid moet doen? Dat is het bepalen van de spelregels van de markteconomie en het rechtspreken bij conflicten. We spreken dan over constitutionele economie (Hayek 1960; Buchanan 1999). Maar wat zien we bijvoorbeeld in de Europese Unie op dit moment? We hadden de regels van het Groei- en Stabiliteitspact. En wat gebeurde toen die regels werden overtreden door Duitsland en Frankrijk? De regels werden versoepeld. Kortom, wat we hebben is geen onpartijdige scheidsrechter die de regels toepast maar een meespelende scheidsrechter die gaande het spel de regels aanpast. Of wat te denken van het begrip subsidiariteit (Fonte 2011)? Het begrip stelt dat de EU alleen dat moet doen wat de afzonderlijke landen zelf niet beter kunnen doen. Hiertoe wordt een Impact Assesment voor ieder nieuw EU-beleid gemaakt. Maar wat is de situatie? De Europese Commissie die met nieuw beleid komt, doet zelf ook deze subsidiariteitstest. Geen wonder dat het door de Commissie geprefereerde plan ook altijd het hoogste scoort (Browne en Persson 2011). Kortom, nodig is de oude constitutionele wijsheid van het scheiden van taken over verschillende instituties, zoals in een wetgevende en een uitvoerende macht. Geen meespelende scheidsrechters dus, maar het instellen van constitutionele regels die niet zomaar kunnen worden aangepast. Het is de vraag of het Nederlandse voorstel om met een nieuwe Europese Commissaris van begrotingstaken te komen, zal werken alsof we met 27 Commissarissen al niet genoeg mensen hebben die allemaal zo nodig beleid moeten voeren. Waarschijnlijk is het resultaat te voorspellen. Het is hetzelfde als een advertentie die Milton Friedman (1973) wilde zetten: Gevraagd: kat die blaft. het gedrag van dieren bepalen, zijn niet minder bepalend dan de politieke wetten die het gedrag van sociale instituties voorschrijven. Zo is ook binnen de bestaande regels en constitutie van de EU geen beter beleid te verwachten. Daarvoor is het weinige nodig dat de overheid nu nog niet doet: het geven en toezien op de regels van het spel. Zoals ook Odyssees zich door zijn makkers aan de mast moest laten vastbinden om niet voor het gezang van de sirenen te bezwijken. Bronnen Barro, R.J., Keynesian Economics vs. Regular Economics. Food stamps and other transfers aren t necessarily bad ideas, but there s no evidence they spur growth, The Wall Street Journal, 23 augustus Bastiat, F Economic Sophisms. Irvington-on-Hudson: The Foundation for economic Education p. 3 en p G. Becker, The Great Recession and Government Failure. When comparing the performance of markets to government, markets look pretty darn good, The Wall Street Journal, 2 september Browne, A. and Mats Persson, The case for European localism, Open Europe, Buchanan, James M The Logical Foundations of Constitutional Liberty. Indianapolis: Liberty Fund. Davies, H Managing Financial Crises. In The Regulation of Financial Markets, eds. P. Booth en D. Carrie. Londen: Institute of Economic Affairs. Elster, J Ulysses Unbound, Studies in Rationality, Precommitment, and Constraints. Cambridge: Cambridge University Press. Fonte, J Sovereignty or Submission. New York: Encounter Books, Friedman, M Barking Cats. Newsweek. Friedman, M Money Mischief, Episodes in Monetary History. New York: Harcourt Brace. Hayek, F.A Coping with Ignorance. Imprimis 7 (2). Hayek, F.A The Constitution of Liberty. Londen: Routledge. Simon, J.L Origins of the Airline Oversales Auction System, Regulation 17 (2). Smith, F.W Deregulation and the Global Market Revolution. Cato s Letter 4 (4). Wriston, W.B The Twilight of Sovereignty. How the information revolution is transforming our world. New York: Scribners. Dr. Auke R. Leen is werkzaam bij het Instituut voor Fiscale en Economische vakken, onderdeel van de Faculteit der Rechtsgeleerdheid, van de Universiteit Leiden. Dat kan natuurlijk niet. Maar de biologische wetten die 6 ATLAS - December 2011

7 Door Thijs Voets 2011: het Wit-Russische rampjaar Journalistiek 2011 zal waarschijnlijk als een zwarte pagina in de Wit-Russische geschiedenis te boek staan. De arrestatie van oppositieleden en journalisten, inflatie, lege winkels en een niet bepaald succesvol buitenlands beleid teisterden het ex-sovjetland dit jaar. Hoe heeft het zo ver kunnen komen? Het nieuwe jaar begon al niet goed. Nadat de huidige president Alexander Loekasjenko de presidentsverkiezingen van december 2010 met 80% van de stemmen won (RIA Novosti 2010), werden de protesten die daarop volgden direct door de regering neergeslagen. Verschillende oppositieleiders en journalisten, zoals politicus en activist Andrej Sannikov, werden gearresteerd. Sannikov was met 2,6% van de stemmen de nummer twee van de verkiezingen en is oprichter van de oppositiebeweging Charta 97 (RIA Novosti 2010). Echter, de onderdrukking van de oppositie zal de gemiddelde Wit-Rus een zorg wezen. Want waar het jaar 2011 echt voor stond, was de inflatie. In oktober dit jaar bedroeg de inflatie, gerekend vanaf het begin van het jaar, 80% (Warsaw Business Journal 2011). Wat voorafging Om te achterhalen wat er precies mis ging, gaan we terug in de tijd. We hoeven niet ver te reizen: Wit-Rusland is een jong land en pas sinds 1991 onafhankelijk. Voor zowel Wit-Russen als andere inwoners van de Sovjet-Unie, kwam de onafhankelijkheid als een verrassing. Stanislaw Sjoesjkevitsj was de eerste president van het land. Als de leider van het Wit-Russische deelgebied ondertekende hij, samen met de Russische (Boris Jeltsin) en Oekraïense (Leonid Kravtsjoek) leiders, op 8 december 1991 het akkoord van Minsk. In dit verdrag werd de soevereiniteit van iedere Sovjetstaat erkend, wat in feite het einde van de Sovjet-Unie inluidde. Sjoesjkevitsj probeerde de economie te hervormen en te liberaliseren, wat hem zeer onpopulair maakte onder het volk. De Wit-Russen waren geen markteconomie gewend, na decennia deel uit te maken van de Sovjet-Unie. Toen Sjoesjkevitsj in 1994 de presidentsverkiezingen verloor (hij kreeg maar tien procent van de stemmen), stond zijn Een gewonde demonstrant staat tegenover een agent van de oproerpolitie. (foto door Michael Batiukov) opvolger al klaar: Alexander Loekasjenko. Deze kwam met in de eerste ronde 46% en in de tweede ronde met 80% van de stemmen aan de macht. Een jaar na zijn aantreden versterkte de nieuwe president zijn machtspositie door middel van verschillende referenda. Daarnaast verbeterde hij de banden met Moskou. Onder deze president ervoer het land geen economische catastrofes zoals in Rusland Ondanks de steeds verslechterde banden met het Westen en de versterking van zijn persoonlijke macht, is Loekasjenko lange tijd populair gebleven onder de Wit-Russische bevolking. René Does is hoofdredacteur van Prospekt, een nieuwswebsite speciaal gericht op Midden- en Oost-Europa. Op de vraag waarom de president zo lang populair is gebleven, weet hij een verklaring: Vooral in zijn eerste jaren was het merendeel van het Wit-Russische volk Loekasjenko dankbaar dat hij het oude Sovjetsysteem in stand hield. Onder deze president ervoer het land geen economische catastrofes zoals in Rusland en de rest van de ex-sovjetlanden. Helaas was de groei in de door de staat gecontroleerde economie kunstmatig. Zo liet Wit-Rusland begin dit ATLAS - December

8 Journalistiek jaar nog een groei van 7,6% zien. (Crooijmans 2011). De staatsgecontroleerde bedrijven bleven gewoon produceren zoals ze dat gewoonlijk deden, ook al veranderde de economische situatie. De spullen van deze fabrieken werden vervolgens in loodsen opgeslagen en zouden nooit worden verkocht. Het geld om de fabrieken draaiende te houden (en zo massale werkloosheid te voorkomen), kreeg Loekasjenko bij elkaar dankzij de goedkope Russische olie die het land ontving. Dankzij de goede relaties met Rusland kreeg het land grote hoeveelheden olie van zijn grote buurman. Deze olie werd vervolgens voor spotprijzen op de wereldmarkt verkocht, aldus Does. Met die winst kon de regering de bedrijven draaiende houden en de pensioenen blijven uitbetalen. De Wit-Russische economie is één van de meest gecontroleerde economieën ter wereld. 70% van alle activa is in handen van de staat (Sojuzniki bez doverija 2011). Een groot privatiseringsprogramma is nooit geïmplanteerd, zoals bij grote buurman Rusland. verkiezingsoverwinning, verhoogde Loekasjenko de ambtenarensalarissen met 50%, vlak voor de verkiezingen. Deze won hij dan ook, met wel liefst 80%. Niet alleen de Verenigde Staten en de Europese Unie waren het oneens met de eerlijkheid van de verkiezingen: na het bekendmaken van de uitslag demonstreerden ongeveer mensen in de straten van Minsk. Nadat de demonstranten begonnen met het roepen van Ga weg! en Lang leve Wit-Rusland, viel de oproerpolitie aan en wist deze met geweld en arrestaties de menigte te verjagen. De Russische steun aan haar kleine buurland was immers niet gratis Gasconflict Echter, in 2010 besloot Rusland de gasprijzen aan Wit- Rusland te verhogen. Voortaan kon ongeveer zes miljoen ton olie worden gekocht voor 35,6% van de gemiddelde wereldmarktprijs. Voor de andere vijftien miljoen tonnen die het land wilde opkopen, moest de volle honderd procent moesten worden betaald. Als gevolg daalde de olieexport met 40% en de productie in eigen land met 30% (Sojuzniki bez doverija 2011). Vanzelfsprekend kwam dit de Wit-Russische economie niet ten goede. Om dit op te lossen besloot Loekasjenko iets te doen wat je niet meteen van een autoritaire leider zou verwachten: hij ging naar de rechtbank. De economische rechtbank van de Gemenebest van Onafhankelijke Staten wilde hier geen uitspraak over doen en gaf de twee landen een maand om hun geschillen met elkaar op te lossen. Op 9 december 2010 besloot Rusland het tarief van 100% te annuleren. De verkiezingen van 2010 Ondanks het feit dat het land wederom kon genieten van goedkope Russische olie, verslechterde de economische situatie drastisch. Om zich te verzekeren van zijn derde Eén kilo suiker? Dat wordt dan 3600 roebel alstublieft. Inflatie Ondertussen was de koopkracht van veel Wit-Russen dankzij de royale salarisverhoging flink gestegen. Does: Van dit geld kochten de Wit-Russen nieuwe flatscreentv s of andere luxeproducten. Door de enorme stijging van de import sloeg de handelsbalans over. Hierop volgde een valutacrisis en inflatie. Eind mei kreeg men voor één dollar (Wit-Russische) roebel op een wisselkantoor. Op het moment van schrijven is diezelfde wisselkoers gestegen naar roebel per dollar, hoewel dat cijfer gerust hoger kan liggen aangezien veel valuta in het land op de zwarte markt wordt verhandeld. Veel handel in buitenlandse valuta is er echter niet, aangezien dollars, euro s en Russische roebels schaars zijn en wachttijden bij wisselkantoren soms meer dan een etmaal duren. Om toch harde valuta voor de staatsbegroting in te zame- 8 ATLAS - December 2011

9 Journalistiek len, heeft de regering haar tafelzilver (lees: oliebedrijven) verkocht. Zo werd Beltranskaz, de beheerder van de oliepijplijnen in het land, voor vijftig procent aan het Russische Gazprom verkocht. De Russische steun aan haar kleine buurland was immers niet gratis, meent Does. In ruil voor de economische en politieke steun wilde de Russische Federatie een groot stuk van de Wit-Russische economie in handen krijgen. Door de snelle geldontwaarding gaan Wit-Russen massaal hun salarissen spenderen, voordat de prijzen de volgende dag nog hoger liggen. Hele winkels worden opgekocht en veel producten zijn schaars. Het mag duidelijk zijn dat de spaartegoeden van gezinnen en ouderen niets meer waard zijn geworden. Toch zal Loekasjenko niet snel van de troon worden gestoten Heeft de president een oplossing? Op de vraag of de president een oplossing heeft voor de slechte economische situatie, is René Does kort: Nee - Loekasjenko is nu afhankelijk van Rusland. De banden met het Westen zijn, door de onderdrukking van de demonstraties van vorig jaar, afgesneden. Zo heeft de Europese Unie een zwarte lijst opgesteld. Op deze lijst staan 245 namen van Wit-Russische oligarchen en andere leden van de elite, die dankzij hun aanwezigheid op de lijst niet meer naar lidstaten van de Europese Unie kunnen reizen. Er is genoeg ruimte voor nog veel meer namen, en daar wordt aan gewerkt, aldus een anonieme EU-diplomaat tegen de nieuwswebsite EUobserver.com. Maar de president zoekt naar nieuwe spelers. Zo heeft China toegezegd voordelige leningen aan het land te verstrekken in ruil voor Wit-Russische bouwprojecten, die door Chinese bedrijven mogen worden uitgevoerd. Does: Waarschijnlijk heeft Loekasjenko geen keuze, aangezien meer Russische steun voor hem ongewenst is. In dat geval moet hij nog meer bedrijven verkopen. Ook het IMF kan geen soelaas brengen. Voor financiële steun eist de kredietinstelling dat de salarisverhogingen worden teruggedraaid, strenge bezuinigingen en het verhogen van de prijs voor gas, water en elektriciteit; maatregelen die voor Loekasjenko ondenkbaar zijn. De toekomst Ondertussen ziet de toekomst voor het land er slecht uit. De wereldeconomie is nog steeds niet hersteld van de economische crisis, economische groei zit er voorlopig nog niet in. Waarschijnlijk zal het een satellietstaat van Rusland worden, als de Wit-Russische bedrijven op dit tempo worden opgekocht, zegt Does. Toch zal Loekasjenko niet snel van de troon worden gestoten. Hoewel hij door de inflatie en de slechte economische situatie een stuk minder populair is geworden, is er geen aansprekend oppositiefiguur achter wie iedereen zich kan scharen. Ondertussen verlaten veel jonge Wit-Russen, zowel hoog- als laagopgeleid, het land op zoek naar werk in Rusland of West-Europa. De ouderen blijven achter, en de gelukkigen die wel zeker werk hebben, houden zich koest. Does: Heel misschien ontstaat er een revolutie van binnenuit, door de elite. Maar zoiets is, net zoals in de Koude Oorlog, moeilijk te voorspellen. Bronnen Crooijmans, H Staatsgeleid en failliet. Elsevier. RIA Novosti. Belarus presidential election results. en.rian.ru/infographics/ / html. EUobserver.com. EU sanctions causing pain for Lukashenko. Nils van der Vegte Sojuzniki bez doverija. Master thesis. Leiden: Universiteit Leiden. CBC News. Belarus election ends with violent protests. us-presidential-election.html. Eastern Partnership Community. Belarus inflation rises to 89 percent. Warsaw Business Journal STRATFOR: In Belarus, inflation adds to economic woes stratfor-in-belarus-inflation-adds-to-economic-woes. html. ATLAS - December

10 Interview Griekenland: Paard van Troje voor de Europese eenheid? Interview met prof. dr. B. Steunenberg Door Kavish Sewnandan en Max van Tongeren Tegenwoordig staat de Griekse staatsschuld volop in de belangstelling van de wereldwijde media. Kan Griekenland zijn schulden afbetalen? Wat zijn hier de oorzaken voor en wat betekent een eventueel Grieks faillissement voor de Europese eenheid? Wij spraken hierover met professor Steunenberg, die veel onderzoeken schreef over besluitvorming binnen de Europese Unie. Hij zal uitvoerig ingaan op de vraag hoe de Europese Unie en Griekenland de schuldencrisis zoveel mogelijk moeten beperken en wat voor lessen er kunnen worden getrokken. Wat zijn volgens u de voornaamste oorzaken van de Griekse staatsschuld? De oorzaken zijn een aantal factoren. De voormalige regering van Griekenland vond bij haar aantreden in 2009 een lijk in de kast. Men dacht te maken te hebben met een begrotingstekort van circa drie procent, dit bleek echter twaalf tot vijftien procent te zijn. Ook voor de staatsschuld bleken eerdere cijfers niet te kloppen. Dit ontzettend grote financieringstekort en schuld getuigen van een creatieve boekhouding. De Grieken stonden er dus veel slechter voor en hier zijn een aantal oorzaken voor te noemen. Ten eerste kwam de economie niet goed mee met andere economieën in Europa. Zo waren er geen (noodzakelijke) hervormingen doorgevoerd en had men te maken met verstikkende, nationale belemmeringen. Een goed voorbeeld hiervan is het systeem van het vrachttransport, waarvoor een beperkt aantal vergunningen beschikbaar was. Die vergunningen kon je voor veel geld kopen en ze ontwikkelden zich tot een plaatsvervangende pensioenvoorziening voor vrachtwagenchauffeurs. Tegelijkertijd remt dat systeem nieuwe toetreders tot die markt en daarmee het concurrentievermogen. Daarnaast verborgen de economische voorspoed van eind jaren 90 en de lage rentestand de problemen, terwijl in feite de reële economie doorkwakkelde. De voormalige regering van Griekenland vond bij haar aantreden in 2009 een lijk in de kast Wat vindt u van de huidige inspanningen van Europese regeringsleiders om de eurocrisis te bestrijden en vindt u het terecht dat Frankrijk en Duitsland het initiatief nemen? Het is goed dat ze het initiatief nemen, het is ook broodnodig. Maar de regeringsleiders van de eurolanden zijn te laat, te langzaam en niet doortastend genoeg. Het bestuurlijke arrangement van de monetaire unie werkt niet. Dit wisten we eigenlijk al, maar door deze crisis openbaart zich dat nu heel duidelijk. Er moet sprake zijn van een politieke unie, vooral op monetair gebied, wil je de nationale onevenwichtigheden kunnen aanpakken. Of het gaat lukken is maar de vraag. Toen Duitsland en Frankrijk rond 2003 in de problemen kwamen met betrekking tot hun financieringstekort hebben we de gestelde eisen niet behouden, maar aangepast. Dat heeft de geloofwaardigheid van het Stabiliteits- en Groeipact geen goed gedaan en illustreert de beperkte betrokkenheid van sommige landen. Vandaag de dag hebben we nog steeds grote moeite met het nemen van beslissingen, aangezien iedereen vetorecht heeft en ingrijpende maatregelen kunnen worden tegengehouden. Dit moet anders. De besluitvorming duurt nu nog veel te lang, soms zelfs jaren, zoals we hebben gezien. Dit vormt een groot probleem, omdat financiële markten in secondes reageren. Die gevolgen daarvan werken meteen door naar bedrijven en in onze nationale economieën. Wat vindt u ervan dat Duitsland en Frankrijk nu een duidelijke voortrekkersrol op zich nemen? Berlijn en Parijs worden nu gedwongen om nauw samen te werken. Deze twee landen, en dan met name Duits- 10 ATLAS - December 2011

11 Interview land, zijn economische zwaargewichten die de kar moeten trekken in Europa. De visie van deze landen is heel bepalend voor de rest van de eurozone. De coöperatie tussen Duitsland en Frankrijk is echter wel een schoolvoorbeeld van een gelegenheidshuwelijk. Beide partners weten dat zij elkaar nodig hebben, maar hebben zeer verschillende belangen en daarmee visies over hoe de problemen aangepakt moeten worden. De coöperatie tussen Duitsland en Frankrijk is echter wel een schoolvoorbeeld van een gelegenheidshuwelijk Het Europese onbegrip uit zich voornamelijk richting de Griekse politiek, maar ook richting de Griekse bevolking, waarbij een stereotype beeld van de Griek is ontstaan. Deze zou lui en corrupt zijn en ook nog eens te veel staken. Hoe zou u dit beeld nuanceren en in hoeverre valt de Griekse bevolking eigenlijk iets te verwijten? De Griekse bevolking valt niet echt iets te verwijten. Je zou kunnen zeggen dat ze in het verleden de verkeerde leiders hebben gekozen. De Griekse politiek valt wel veel te verwijten, maar mijn grootste verwijt gaat uit naar de ontwerpers van de euro, die hadden Griekenland nooit tot de euro mogen laten toetreden. Daarnaast zijn er ook fouten gemaakt ten tijde van de toelating van Griekenland tot de EU. Destijds is de Griekse economie namelijk niet op eenzelfde wijze hervormd zoals we dat nu verwachten van nieuwe lidstaten. Die fout is echter wel te verklaren. Het land kwam net uit een dictatuur en lag strategisch ten opzichte van het toenmalige Oostblok. Kern van deze missers is dat politici slechts met de korte termijn rekening houden en daarom vaak meer structurele problemen op de langere termijn niet willen aanpakken. Neem Nederland nu als voorbeeld: alle politici weten dat het Nederlandse pensioenstelsel hervormd moet worden, maar ze blijven het maar uitstellen. Niemand durft zijn of haar handen hieraan te branden. Het debat rondom de vergrijzing staat eigenlijk al jaren stil, terwijl men dit in de jaren 80 van de vorige eeuw al zag aankomen. Dat is dertig jaar wachten, pappen en nat houden. Brengt volgens u de Griekse staatsschuld en dreigende faillissement de Europese eenheid nadrukkelijk in gevaar? Griekenland kan formeel niet failliet gaan. Het ontwerp dat nu voorligt is een de facto faillissement, maar dit is maar een deel van de oplossing. Het ontwerp dat er nu ligt (gedeeltelijke schuldsanering en steun via het Europees noodfonds, KS) zal de crisis niet oplossen. Dat vergt aanpassingen in Brussel en Athene. De Europese Unie zal haar bestuurlijke arrangement moeten veranderen, waardoor de euro niet meer door een lidstaat voor langere tijd wordt gegijzeld. Dat betekent een betere controle op het nationale begrotingsbeleid, eerdere signalering van problemen en een meer proactief optreden door bijvoorbeeld de Europese Commissie. Verder moet worden nagedacht over het terugdringen van de renteverschillen tussen economisch zwakke landen (zoals Griekenland, Italië en Spanje, KS) en de landen met een sterkere economie (Duitsland en Nederland, KS) en hoe keuzes op financieel-economisch terrein democratisch zijn gelegitimeerd. Daarnaast zijn in Griekenland structurele hervormingen noodzakelijk, waarbij de Europese Commissie een belangrijke rol zou moeten spelen. Dit is een grote kans voor Griekenland om zichzelf weer op de rails te krijgen. Dat is belangrijk voor Griekenland, maar ook voor andere Europese landen om in de toekomst nog een deel van de Griekse staatsschuld afgelost te krijgen. Bent u van mening dat Griekenland uit de eurozone moet stappen, of desnoods hieruit moet worden gezet? Als we Griekenland nu uit de eurozone zouden zetten, dan zou dat getuigen van een symbolische politieke actie. Deze maatregel gaat namelijk voorbij aan het probleem. Als dreigmiddel is het waarschijnlijk goed om een stok achter de deur te houden, maar we zullen met Griekenland om de tafel moeten om te praten over hervormingen en het terugdringen van de schuld. Dit vergt van Griekenland een lang en pijnlijk proces. De aflossing van een deel van de schuld is een kwestie van de lange termijn, waarbij je wellicht kunt denken aan een periode van zeker vijftig jaar. Als u nu gebruikmaakt van uw bestuurskundige visie, wat is dan de juiste oplossing voor de Europese Unie? ATLAS - December

12 Interview Er is geen grote theorie om deze crisis op te lossen. Wat we wel kunnen vaststellen is dat het huidige bestuurlijke arrangement niet deugt. De casus Griekenland moet door de EU als een uitdaging worden gezien en met beide handen worden aangegrepen. We moeten ervan leren. Tegelijkertijd hebben we in de afgelopen twintig jaar gezien dan de EU wel degelijk in staat is geweest om ingrijpende hervormingen op relatief korte termijn tot een goed einde te brengen. Negen lidstaten zijn in een periode van De Griekse bevolking valt niet echt iets te verwijten. Je zou kunnen zeggen dat ze in het verleden de verkeerde leiders hebben gekozen een referendum te houden over dit soort kwesties, aangezien de burger inspraak moet hebben. De timing in Griekenland had echter niet slechter gekund De auteurs bedanken prof. dr. B. Steunenberg voor het meewerken aan dit interview. Ter afsluiting: samen met dr. Antoaneta Dimitrova schreef Bernard Steunenberg een zeer interessant blog over de positie van democratie in Europa ten tijde van de voortdurende eurocrisis. Dit blog is voor iedere student met Europese interesse zeer de moeite waard en is te vinden op: ongeveer tien jaar van een centraal geleide economie tot een goedlopende markteconomie en een democratische rechtstaat omgevormd. Dat is natuurlijk een fantastische prestatie en geeft hoop voor het oplossen van de huidige problemen. Als we nu tot slot specifiek kijken naar Griekenland, zien we dat er een min of meer gedwongen privatisering plaatsvindt. Wat zijn hiervan de gevaren? Het gevaar van gedwongen privatisering is dat je eigendommen te goedkoop aanbiedt. Voor speculanten is het erg interessant om in deze situatie op de voorste rij te gaan zitten om goedrenderende onderdelen op goedkope wijze te vergaren. De Griekse overheid, maar ook de vertegenwoordigers van de Europese Centrale Bank, de Europese Commissie of het IMF moeten dit goed in de gaten houden. Tot slot wil ik benadrukken dat bij het kiezen van de aard van de hervormingen de burger niet mag worden vergeten. Daarom is het een goed idee om bijvoorbeeld Prof. dr. B. Steunenberg (53) is wetenschappelijk directeur van het Instituut Bestuurskunde en daarnaast hoogleraar Bestuurskunde aan de Universiteit Leiden. Professor Steunenberg werkt al sinds 1999 op het instituut en schreef diverse onderzoeken over besluitvorming binnen de Europese Unie. Hij promoveerde op: Ombuigingsbeleid en politieke besluitvorming: een politiek-economische theorie getoetst voor politie. Enschede: University of Twente, 22 juni ATLAS - December 2011

13 Ingezonden Sad but true: mercantilism as the rational policy in economic crisis? By Charles Nysten In the past year global leaders have repeatedly pledged to keep their national economies open. Such statements nevertheless ring hollow when stacked against the daily policy practice of a wide array of countries. Global Trade Alert (an independent academic think tank) has recorded increased violations of the pledge of free trade among industrialized nations since the start of crisis (2009, 2-3). More anecdotal evidence confirms this trend. One can point to the American stimulus bill which contained buy American provisions, one can point to the discriminatory support of the French and German governments of their national car industries and one can lay blame on the Chinese for their continued undervaluation of their currency which harms other countries economic recovery. In essence, what we observe is a global economic playing field that is becoming ever more tilted in favour of national interests. Despite the economic case for liberalism and free trade, what does explain the allure of mercantilism? This article gives a polemical written to induce debate argument for the relevance of mercantilism in economic crises. The theory of mercantilism finds its philosophical foundation in the 16 th and 17 th centuries as a set of economic policies (city)states should pursue to achieve military security and maximize wealth. Viner (1948,10) rightly outlines that mercantilism sees both power and wealth as complementary elements. Wealth is essential to exercise power effectively and power is vital to protect or procure wealth. Though the specific policies the theory of mercantilism prescribes might have changed since the 16 th and 17 th centuries, its central assumptions have been retained. Mercantilism borrows heavily from the realist school of thought in international relations to construct its own worldview. As such it believes in a world of utility maximizing (nation)states that have to operate in an anarchic international system. The invidious eye of mercantilists on the prosperity of other nations was strongly criticized by Adam Smith and David Hume. Especially the mercantilists zero-sum conception of trade was ridiculed in Adam Smith s seminal contribution to the liberal theory of trade which made evidently clear that from the pursuit of economic self-interest of free individuals the public good could emerge as by an invisible hand. Or in more lyrical terms: It is not from the benevolence of the butcher, the brewer, or the baker, that we expect our dinner (Smith 1776 / 1998, 22). Smith also showed that the social optimum was not reached when home markets where sheltered and trade with other nations was kept to a minimum. Specialization according to the (absolute) advantage of each respective nation would allocate resources in a more efficient manner, that would leave every nation better off. In a mercantilist world, trade is kept to a minimum to avoid dependency and to avoid bestowing benefits on other countries; such is inefficient. It is not from the benevolence of the butcher, the brewer, or the baker, that we expect our dinner Mercantilism as a policy of necessity? Smith s ideas on the international economy make intellectual sense. However, absolute free trade is not a practice we observe in the world economy, especially not in times of crises in the international system. An example can be found in the crisis of the 1930 s: The Great Depression. If we review the policies of the two most important states at the time, the United States and the United Kingdom, we see a clear trend of economic nationalism and protectionism. Both countries pursued national solutions for a problem that could only effectively be solved on the international level. Both put their own economies first by introducing high tariff levels that shielded their respective economies from the rest of the world and both devalued their currencies by leaving the gold standard. Protectionism was increased in the US by the infamous Smoot- Hawley Tariff Act of 1930 and in the UK by the Ottowa ATLAS - December

14 Ingezonden Agreement. Both countries also devalued their currencies by leaving the gold standard, the United Kingdom did this as early as 1931 were the United States waited as long as By devaluing their currencies they diverted demand away from other countries to the British and American home markets. Clearly, the above mentioned policies of the United Kingdom and the United States did not bring the social optimum any closer. So why did both countries opt for these policies and depart from liberal economics? A mercantilist might hold that this is because the liberal theory of economics is build on assumptions that do no hold in an anarchical international system of unequal states, especially not in times of economic slowdown. In the national economy the butcher and the consumer act as relative equals. In that way both can gain the butcher gets paid and the customer his meat while both pursue their self-interest. In the national economy this harmony of interest is possible. However, this notion of harmony of interest can not be extrapolated to the international economy (Carr 1981, 42-61). On the international stage states are not equal, they are endowed with different resources and have different capabilities. In the international scene power relations and anarchy do matter, or to return to our example: a monopolist butcher would extort his customers by asking higher prices and an armed customer unhindered by a judicial system might decide to rob the butcher to get his meat on the cheap. The distributive effects of an international optimum might be adverse for specific states Also important is the notion that the social optimum of free trade is reached on the international level, without regard for the specific effects on the British or American economy. The distributive effects of an international optimum might be adverse for specific states; specifically on the short run. Politics is still organized in (nation)states, an international optimum might therefore be great from a cosmopolite perspective, it is of no direct value to the national politician who might see his national industry loose out. Mercantilism as a strategy of protectionism and undervaluation is therefore a strategy that optimizes short-term pay-offs by foregoing on the international social optimum that might ensue in the long run. Hence it can be a rational strategy of nations or politicians who want to optimize their short-term pay-offs during a crisis or an election cycle. Or more generally, mercantilism is a rational strategy in an anarchic international environment, since anarchy will make it near impossible to reach the social optimum. This because other countries have a strong incentive to free ride on the open economies of other nations. Hence no state will open its economy because the coordination problem cannot be overcome. This leads us to the following conclusion: in an anarchic world system no state has an a priori incentive to become a free trader; mercantilism is the rational policy and free trade the exception. Sources Boyle, Chris The Mystery of Modern Wealth: Mercantilism, Value, and the Social Foundations of Liberal International Order. European Journal of International Relations 14 (3): Carr, E. H The Twenty Years Crisis, : an introduction to the study of international relations. London: Macmillan Press. Global Trade Alert Broken Promises: a G20 Summit Report: Executive Summary. London. List, F The National System of Political Economy. London: Longmans, Green and Co. Sally, R Free trade versus protection. In Trade Policy, New Century. London: Institute of Economic Affairs, chapter 2, Smith, A An inquiry into the nature and causes of the wealth of nations. New York: Oxford University Press. The New York Times, Statement from the G20 Summit, 15 th of November The New York Times, China criticizes Buy American provision in U.S stimulus bill, 5 th of November The Economist, Back in the driving seat, 14 th of March Viner, J Power Versus Plenty as Objectives of Foreign Policy in the Seventeenth and Eighteenth Centuries. World Politics (1:1): Walter, Andrew Adam Smith and the liberal tradition in international relations. Review of International Studies (22:1): ATLAS - December 2011

15 Column Groupthink Harmen Breedeveld Groupthink: a mode of thinking that people engage in when they are deeply involved in a cohesive in-group, when the members strivings for unanimity override their motivation to realistically appraise alternative courses of action ( Janis 1982, 9). Zolang als de euro er is, zijn er vragen over de levensvatbaarheid ervan. Kunnen de zo verschillende Europese economieën succesvol samengaan in een muntunie zonder diepgaande economische en politieke integratie? Velen dachten van niet. Econoom en Nobelprijswinnaar Milton Friedman was pessimistisch. De euro was a big gamble and I m not optimistic. De econoom Nouriel Roubini waarschuwde in 2006 voor a collapse of [the] European Monetary Union en wees specifiek op groeiende problemen in Italië, Portugal en Griekenland. Een gedwongen vertrek van Italië uit de Eurozone binnen vijf jaar (dus 2011) was niet ondenkbaar. Om de euro tot een succes te maken, aldus deze sceptici, moesten politieke leiders diepgaande economische en politieke hervormingen doorvoeren; meer integratie en afstemming van de economieën van de eurolanden en meer politieke integratie. De vraag was of dat haalbaar was in een conservatief Europa. We weten nu dat de twijfels over de euro terecht waren; echte politieke en economische hervormingen zijn er nooit van gekomen. Maar waarom hebben onze leiders deze twijfels, en de sceptici die ze verwoordden, toch zo lang en zo massaal genegeerd? Het antwoord is groupthink. De politieke en maatschappelijke elites in Europa wilden de euro invoeren. Dit was een nieuwe stap naar integratie in Europa, de volgende zet in het Europese project. Het geloof in Europa was groot en de gezamenlijke druk voor unanimiteit en conformiteit enorm. Voor twijfels en alternatieven was simpelweg geen plaats. In de euforie mocht zelfs Griekenland meedoen met de euro, hoewel er ook in 2000 al voldoende vragen waren over de geloofwaardigheid van zijn begrotingscijfers. In de jaren tussen de introductie van de euro en het uitbreken van de crisis hadden Europese regeringsleiders de mond vol van hervormingen en versterking van de Europese economieën, maar daden bleven uit, zeker in Zuid-Europa. En dat wisten ze van elkaar. Ze hoopten eenvoudig dat de goede tijden zouden voortduren en dat de problemen met de tijd een oplossing zouden vinden. Ook na het uitbreken van de schuldencrisis in 2010 domineert groupthink. Steeds weer nemen de Europese leiders halve maatregelen een te klein noodfonds, beperkte aankopen van staatsobligaties door de Europese Centrale Bank, beperkte schuldsaneringen, doorgaande bezuinigingen in heel Europa. Ze hopen dat dit de crisis keert en de goede oude tijd terugbrengt. Ondertussen wordt de crisis onbeheersbaar. Italië verliest snel de toegang tot de kapitaalmarkten en dat zou het einde kunnen betekenen van de euro. En toch aarzelen de Europese leiders. Als moderne Nero s kijken ze toe vanuit Den Haag, Berlijn, Brussel en Parijs hoe de eurozone brandt. Soms tokkelen ze iets op hun harpen over de noodzaak tot comprehensive solutions en hoe het falen van de euro het falen van Europa is. Maar ze blijven aarzelen. Ze hopen dat de crisis zich niet verder uitbreidt. Ze hopen dat alle analyses niet kloppen. Ze hopen dat iemand anders zal betalen. Maar hoop is geen strategie. De euro en de Europese integratie zijn alleen nog te redden als we de harde vragen durven te stellen en de pijnlijke consequenties durven te accepteren. Politici moeten eerlijk zijn: de redding van de euro wordt ongekend kostbaar en betekent jaren van pijnlijke hervormingen. Brussel moet meer macht krijgen. Burgers moeten de eindkeuze hierover krijgen, want zulke veranderingen zijn niet haalbaar zonder een sterk democratisch mandaat. Ik ben een optimist: Europa kan dit. Ons continent kent een enorme welvaart en grote reservoirs aan goodwill en onderling vertrouwen. Dit is niet de jaren dertig. Maar de tijd van aarzelen is voorbij. Zijn we bereid om de harde vragen te stellen en om de consequenties te accepteren? Of blijven we steken in groupthink? ATLAS - December

16 Opinie De eurocrisis: de legitimiteit van Europa bedreigd Door Chris Wensink De huidige Europese schuldencrisis heeft op onplezierige wijze de zwaktes van de onderlinge samenwerking binnen de euro aan het licht gebracht. Vanaf de totstandkoming van de eenheidsmunt is een aantal politieke fouten gemaakt, die in grote mate heeft bijgedragen aan de crisis van nu. Reeds ten tijde van de invoering van de euro in 1999 waren voortekenen van de latere problemen zichtbaar. Mijns inziens verkeert niet alleen de munt zelf in gevaar: tevens vormt de schuldencrisis een bedreiging voor de legitimiteit van het project van Europese integratie. Voor de Europese Unie (EU), die democratische waarden hoog in het vaandel draagt, is dat een serieuze zaak. Tien jaar geleden, op 14 juli 2001, meldde NRC Handelsblad onder de kop Zalm à la carbonara dat het financieringstekort van de Italiaanse staat veel te hoog was. Niet alleen werden de doelstellingen van de Europese Commissie ruim overschreden: ook kwam het in Europees verband in beton gegoten maximumtekort van drie procent van het bruto binnenlands product (BBP) van het land in beeld. In vroeger tijden zou in dergelijke omstandigheden de Italiaanse lire gekelderd zijn; sinds de invoering van de euro in 1999 deed een dergelijk effect zich echter niet meer voor en dus was slechts een bescheiden dip in de koers van de eenheidsmunt waarneembaar. De Nederlandse minister Zalm had in 1997 ernstig bezwaar gemaakt tegen deelname van Italië aan de euro en aan minister-president Kok laten weten dit niet te zullen meemaken. Na zware Nederlandse druk had de toenmalige Italiaanse regering onder premier Prodi toegezegd de overheidsfinanciën versneld te saneren en duurzaam te maken. Aldus werd Italië in 1998 toegelaten tot de euro. Nu, in 2001, constateerde de krant dat alle inspanningen van de Nederlandse regering zinloos waren geweest en gedane toezeggingen slechts hadden gediend als politieke smeerolie om Italië deel te kunnen laten nemen aan de euro. Minister Zalm stond in zijn hemd (NRC Handelsblad 2001). De Europese schuldencrisis in het kort De huidige schuldencrisis is een combinatie van politieke en economische problemen, die voor een groot deel te herleiden zijn tot het ontwerp van de Economische en Monetaire Unie (EMU) en de euro. Landen die toetreden tot de euro geven twee belangrijke economische instrumenten op: enerzijds zijn zij niet langer in staat een eigen monetaire politiek te voeren, anderzijds verbinden zij zich eraan hun economie niet te stimuleren met ruime overheidsbestedingen. Het laatste werd geregeld in het Stabiliteits- en Groeipact (SGP). Wat betreft de monetaire politiek: voorheen hadden afzonderlijke landen de mogelijkheid indien gewenst hun eigen munt te devalueren, waarmee hun concurrentiepositie versterkt kon worden. Met de invoering van de eenheidsmunt kwam er logischerwijs ook een centraal, door de Europese Centrale Bank (ECB) gevoerd monetair beleid, dat er juist op gericht was de inflatie laag te houden. Het SGP, daarnaast, was erop gericht de overheidsfinanciën van de lidstaten beheersbaar te houden. Deze landen dienden geen structurele begrotingstekorten te hebben en waren in slechte tijden gebonden aan het maximumtekort van drie procent van het BBP en een maximale staatsschuld van zestig procent. Landen met een slechte financiële positie in de regel hoge schulden in combinatie met lage groeiverwachtingen betalen op de geldmarkt een hogere rente over hun staatsschuld, hetgeen uiteindelijk kan leiden tot verdere verslechtering van hun financiële en economische vooruitzichten. Hierdoor kan een land in een negatieve spiraal terechtkomen: het moeten opbrengen van steeds hogere rentelasten over de staatsschuld maakt deze op den duur onhoudbaar. Van dergelijke situaties werd gevreesd dat ze de eurozone zouden verplichten monetaire, of daarmee vergelijkbare, steun te bieden aan in geldnood verkerende lidstaten, daar uittreding uit de euro grote en onvoorspelbare gevolgen zou kunnen hebben. Derhalve werd het SGP geïntroduceerd teneinde te voorkomen dat eurolanden financieel uit de pas zouden lopen. Eén van de weinige overgebleven manieren voor nationale overheden om de economische 16 ATLAS - December 2011

17 Opinie groei te stimuleren was dan ook het nemen van structurele hervormingsmaatregelen. Economische hervormingen, zoals het verhogen van de pensioenleeftijd en de flexibilisering van de arbeidsmarkt, liggen echter politiek gevoelig (Het Financieele Dagblad 1998; Bolkestein 2008, 88-9). Vanaf het begin is het SGP met voeten getreden, bijvoorbeeld met de toetreding van Italië dat niet aan de voorwaarden voldeed. Reeds in 2004 was het, na een publicatie van Eurostat (2004), duidelijk dat de staatsfinanciën van Griekenland, die uiteindelijk in 2010 de directe aanleiding voor de crisis vormden, uit de pas liepen. De sterke euro maakte het lange tijd mogelijk voor met name Zuid- Europese overheden om structureel te veel uit te geven en pijnlijke hervormingen achterwege te laten: Duitsers en Nederlanders zijn boos op de Grieken [maar ook Italianen, Spanjaarden en Portugezen] omdat dezen op de pof leefden. [maar] Dat hebben ze altijd gedaan, zodra de kans zich voordeed. De euro, met zijn goedkope leningen, bood die kans (Eppink 2011). Niettemin werd ook door de grootste eurolanden, Duitsland en Frankrijk, het pact genegeerd (e.g. Bolkestein 2008, 90-1). De huidige situatie laat zich, nog verergerd door de financiële crisis van na 2007, tekenen door landen met hoge staatsschulden, begrotingstekorten en bleke economische vooruitzichten. Op de geldmarkt heerst twijfel over de houdbaarheid van de schulden van deze landen en worden hoge rentes geëist. In weerwil van het SGP zijn reeds enkele landen, hoofdzakelijk Griekenland en Portugal, in de eerder genoemde negatieve spiraal terechtgekomen: bij rentepercentages van 7,5 procent op tienjarige staatsobligaties waren deze landen de facto niet meer in staat hun schulden te financieren en waren zij gedwongen de Europese Unie en het Internationaal Monetair Fonds (IMF) om noodkredieten te verzoeken. Op de details daarvan zal ik niet ingaan; essentieel is dat Griekenland en Portugal kleine economieën zijn en dat de crisis dreigt over te slaan naar Italië en Spanje. Deze economieën zijn dermate groot dat het voor de overige eurolanden onmogelijk zou zijn om ze van noodleningen te voorzien, waardoor een dreigend faillissement ervan verstrekkende gevolgen zou hebben (NRC Handelsblad 2011, 2011a). Hoewel de afloop van de crisis onvoorspelbaar is, is het geen overdrijving om te stellen dat de toekomst van de euro onzeker is (e.g. NRC Handelsblad 2011b). De legitimiteit van Europa en de crisis Hoewel het beginsel van legitimiteit op vele manieren kan worden beschreven moet hier volstaan worden met de essentie ervan: de mate waarin de bevolking een politiek systeem, doch ook specifieke wetten, als geldig beschouwt. Legitimiteit is derhalve niet gelijk aan legaliteit: een legaal volgens geldende wetten tot stand gekomen regel of besluit kan wel degelijk illegitiem zijn en vice versa. Aldus kan een politiek systeem als legitiem worden beschouwd wanneer de onderdanen over het algemeen zijn autoriteit, of recht om beslissingen te nemen, erkennen (e.g. Hague en Harrop 2007, 11-3). In hun werk inzake de legitimiteit van internationale organisaties, zoals de EU, stellen Buchanan en Keohane dat het beginsel ten eerste een element van morele instemming van het volk inhoudt. Overigens vereist legitimiteit geen algehele instemming: om te kunnen regeren is het immers noodzakelijk te beslissen over mensen en groepen met verschillende achtergronden en standpunten (Buchanan en Keohane 2006:409-11). Ten tweede is voor legitimiteit van internationale organisaties een component nodig van acceptatie door de regeringen van landen waarover besloten wordt. Hierbij impliceert daarentegen de instemming van een democratisch gekozen regering niet ook de instemming van de onderdanen, daar de democratische controle op regeringen zich nooit kan uitstrekken over internationale organisaties (Ibid., 414). De erkenning van de autoriteit van internationale organisaties door onderdanen dient dus zowel rechtstreeks te zijn als via de eigen, gekozen regering. Naar mijn inzicht is de legitimiteit van de Europese Unie, die al te wensen overliet voor de crisis (e.g. McLaren 2007), in gevaar gekomen; gezien de noodzaak van Europese samenwerking een ernstige zaak. Om te beginnen worden de maatregelen ter bestrijding van de crisis nauwelijks gedragen door de bevolking, zowel in de Noord- Europese landen die het leeuwendeel van de noodkredieten moeten opbrengen, als in de Zuid-Europese landen die in ruil voor de leningen verregaande bezuinigingen en hervormingen moeten doorvoeren. De Duitse bondskanselier, Angela Merkel, zag zich in eigen land gesteld voor een meerderheid van 84 procent van de bevolking die het uitkeren van leningen aan andere eurolanden afkeurde (Dow Jones News Service 2010). In Portugal, Grieken- ATLAS - December

18 Opinie land en Italië brachten de crisismaatregelen dermate heftige reacties teweeg dat zelfs regeringen ten val kwamen (Europese Commissie 2011, 13-5; NRC Handelsblad 2011c, 2011). De vooraanstaande Duitse econoom Anton Börner formuleert de situatie als volgt: Worden de ingrijpende economische hervormingen in de schuldenstaten gedragen door de kiezers daar? En, omgekeerd, in hoeverre zijn de Duitse kiezers werkelijk bereid hun geld aan Griekenland en hun soevereiniteit aan Brussel af te staan? In de schuldencrisis lopen we tegen de grens van de democratie op. Je kunt als staat je economie niet hervormen als de meerderheid van de bevolking dat afwijst. En je kunt niet als Duitse regering geld op de rekening van het noodfonds in Brussel blijven storten als 80 procent van de Duitsers zegt dat dat geen goed idee is (NRC Handelsblad 2011b, nadruk door mijzelf ). Echter, naast het twijfelachtige draagvlak voor de crisismaatregelen, staat mijns inziens tevens in bredere zin de legitimiteit van de Europese samenwerking op het spel. De Europese integratie, met de euro als meest prestigieuze project, lijkt te zijn voortgeschreden zonder dat acht werd geslagen op de risico s. Immers, hoewel uiteraard niemand een decennium geleden de huidige crisis precies had kunnen voorspellen, waren de voortekenen toen reeds zichtbaar. De opstelling van de Nederlandse regering ten aanzien van Italië in 1997 was niet uit de lucht gegrepen en blijkt nu, om en nabij, de juiste te zijn geweest. Al in 1963 merkte de toenmalig Nederlands minister van Financiën, H.J. Witteveen, op dat met een eenheidsmunt zonder voorafgaande politieke integratie landen elkaar een blanco cheque zouden geven (Bolkestein 2008, 84). Niettemin heeft de situatie van nu daar veel van weg: Nederland tekende voor een monetaire unie; niet voor een schuldenunie. Maar sluipenderwijs dreigt de monetaire unie steeds meer een schuldenunie te worden: steeds minder kredietwaardige landen moeten opdraaien voor steeds meer landen die onkredietwaardig zijn.de verschillen tussen eurolanden, die nu pijnlijk opspelen, waren binnen de EU lange tijd moeilijk bespreekbaar (Eppink 2011b, 2011; zie ook Bolkestein 2008a). Zonder de voordelen die de euro heeft gebracht te willen wegcijferen, zie ik geen aannemelijke redenen waarom burgers geen vraagtekens zouden zetten bij de wijze waarop Europa geregeerd is. De euro, als meest verregaande vorm van samenwerking tot nu toe, was bedoeld om welvaart te brengen en in stand te houden en, hoewel dit wellicht ook mogelijk zou zijn, is haar voortbestaan twaalf jaar na invoering onzeker. Dat, samen met het feit dat veel van de huidige problemen wellicht voorkomen hadden kunnen worden indien men prudenter was geweest, zou de publieke opinie ten aanzien van het Europese project wel eens zeer negatief kunnen beïnvloeden. Nog afgezien van het feit dat momenteel landen noodgedwongen onder curatele van het IMF en de EU staan en andere landen grote sommen geld moeten overmaken aan deze zwakke broeders, kan een dergelijke afname van het draagvlak voor Europa voor langere tijd van invloed blijven. Voor een organisatie van democratische landen, die bovendien anderen de les leest, is dat een groot potentieel probleem en het zal leiderschap vergen om de legitimiteit van de integratie te herwinnen. Instructief kan in dat opzicht het contrast zijn tussen de uitspraak van de Franse president Sarkozy dat het fout was om Griekenland tot de euro toe te laten en de mening van Europees Commissaris Almunia dat degene die spreekt van een mogelijk Grieks vertrek uit de euro ons proces van integratie niet begrijpt (NOS 2011; Trouw 2011). Hoewel er op dit moment geen alternatief lijkt te zijn voor de vanuit democratisch oogpunt twijfelachtige crisismaatregelen binnen de eurozone dreigt voor het Europese project, waarvan de euro onderdeel is, een gebrek aan draagvlak. Enerzijds kan dit worden toegeschreven aan het gewicht van de genomen maatregelen. Echter, anderzijds zou het legitimiteitsprobleem van de EU wel eens van structureler aard kunnen blijken te zijn en de integratie niet zonder meer op dezelfde voet kunnen worden voortgezet als in het verleden. Bronnen Bolkestein, F De Economische en Monetaire Unie. In Bolkestein, F. Overmoed en onverstand. Beschouwingen over politiek, ed. F. Bolkestein. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker. Hague, R. en M. Harrop.2007.Comparative government and politics. New York: Palgrave Macmillan. McLaren, L Public opinion and the EU. InEuropean Union Politics, eds. M. Cini. Oxford: OxfordUniversity Press. NRC Handelsblad. Grieks kabinet wil snel zaken doen met Europese Unie, 12 november 2011 (c). Trouw. Europees gezin worstelt met Grieks exit, 10 september ATLAS - December 2011

19 Opinie Gelukkig heeft de staat de crisis nog Door Thijs van Rijn De staat is dood, leve de staat. De huidige schuldencrisis verstevigt de rol van landen op internationaal en nationaal niveau. Staten weten hun macht op verschillende manieren uit te breiden, en alle aandacht gaat uit naar hen als probleemoplossers. Er is geen echt alternatief politiek samenwerkingsverband dat de natiestaat zou kunnen vervangen; beter een imperfecte staat dan geen staat. Griekenland beheerst al een jaar het economische nieuws, politici laten de Verenigde Staten op de rand van bankroet balanceren en China krijgt problemen met een groei van slechts 9,1%, de laagste in twee jaar. Al weken staan tentjes op het Amsterdamse Beursplein met als doel het kapitalisme grondig te wijzigen en de politici weg te krijgen, maar op een verdwaalde anarchist na pleit niemand voor het opheffen van de organisatie waarin de grootste schulden zich bevinden, namelijk de staat. Hoe erg de economische crisis ook is, sprake van een crisis van de staat is er niet. Het statisme, het idee dat de wereld verdeeld is in afzonderlijke staten die de belangrijkste spelers daar op zijn, lijkt onbetwistbaar (Dunne en Schmidt 2008, ). Geen enkele Griek denkt eraan zijn land in te ruilen voor de stadsstaten gebaseerd op het klassieke Hellas of ziet voor zich hoe een failliet land zou kunnen verdwijnen. Zelfs het idee van het verkopen van enkele eilandjes ontstijgt de borreltafel niet. Het nieuws volgend lijkt het moeilijk voor te stellen, maar de PIIGS-landen hebben vermoedelijk de meest effectieve en stabiele politieke organisatievorm in de geschiedenis, namelijk de natiestaat. De meeste West-Europese landen zijn begonnen als land van een monarch, dat in de loop der eeuwen een natie schiep door een vergaande centralisatie van het overheidsgezag, een gemeenschappelijke taal en cultuur, militaire dwang en een volksvertegenwoordiging. Veel landen zijn zo niet meer dan imagined communities, waarbij oorlogen, crises en verzonnen tradities de bevolking dichter bij elkaar hebben gebracht (Anderson 1983). Veel landen zijn niet meer dan imagined communities De grote en kleine crisis der democratie Zelfs de elementen van de staat die niet noodzakelijk zijn voor het functioneren, de democratie en de rechtsstaat, staan niet ter discussie. Tijdens de crisis in het interbellum was er sprake van de grote en kleine crisis van de democratie (De Jonge 1968). De eerste hield in dat mensen twijfelden aan het nut van democratie. Sommigen hadden liever een sterke leider die opkwam voor het algemeen belang dan een ruziënd en compromissen sluitend parlement. Enkele landen, zoals Duitsland en Italië, gingen daartoe over, met de welbekende gevolgen. De kleine crisis gaat niet over de inhoudelijke vraag of democratie de juiste manier van regeren is, maar richt zich op procedurele kanten als de samenwerking tussen de poppetjes. Zo n soort crisis is een stuk gemakkelijker op te lossen. Elk land heeft wel eens zijn Berlusconi of Bush gehad, en een nieuwe generatie politici kan de onweerswolk boven de politieke situatie verdrijven (en zelfs de Nobelprijs daarvoor winnen). Misschien is er opnieuw sprake van een kleine crisis en kunnen populistische of radicale partijen zetels veroveren in de volksvertegenwoordiging, maar de grote dient zich niet aan. Dit neemt niet weg dat over de invulling van democratie en rechtsstaat vele meningen bestaan. Elk land heeft zijn politieke systeem weleens aangepast. Griekenland is sinds de onafhankelijkheid van 1830 al aan de derde republiek bezig, met daartussendoor koningen en een junta. Dat de begrippen belangrijke rechten waarborgen is duidelijk en een nieuw Grieks militair bewind is onwaarschijnlijk. Burgers verwachten veel van de staat en zijn boos als de staat niet aan hun verlangens kan voldoen. Ze menen dat de staat bepaalde plichten heeft, zoals het in stand houden van een sociaal vangnet en de zorg voor veiligheid. Demonstraties zijn het gevolg van de door bezuinigingen terugtrekkende overheid. Gelukkig maar, want als men onverschillig ertegenover zou staan, dan zou de legitimiteit van de staat echt in het gedrang komen. De bevolking zou zich kunnen verlaten op familie, de kerk of andere groeperingen om haar belangen te beschermen zoals ook gebruikelijk was het grootste gedeelte van de geschiedenis. De nachtwakersstaat van de negentiende eeuw hield zich grotendeels bezig met ex- en interne veiligheid en gaf weliswaar een bepaald minimum aan grondrechten aan ATLAS - December

20 Opinie burgers (zoals het gelijkheidsbeginsel en andere principes in de Nederlandse grondwetten), maar dit was vooral gericht op de belangen van rijkere mensen (Rijpkema 2011, 156). Tegenwoordig krijgt de overheid meer macht over de financiële sector en de economie. Zo is onder andere de afgelopen jaren het toezicht op de financiële sector uitgebreid en stelt Europa regels omtrent de betrouwbaarheid van banken. Dit wil niet zeggen dat de staat alles kan beheersen en altijd de goede oplossing kiest, maar wel dat hij zowel theoretisch als in de praktijk de belangrijkste speler op het economisch toneel is. Juridisch heeft een land immers bevoegdheden regels op te leggen en een vast inkomen aan geld, namelijk door belastingen. De staat heeft grotere mogelijkheden dan waarvan ondernemingen ooit zouden kunnen dromen. Het bedrijfsleven, zelfs bij monde van de invloedrijkste man van Nederland VNO- NCW-voorzitter Wientjes, smeekt politici dan ook de crisis op te lossen, want zelf zijn ze daartoe niet in staat (De Volkskrant 2011). Rien De kwade vox populi is natuurlijk niet alleen maar goed nieuws. De al maandenlang durende gewelddadige protesten in Griekenland en de Occupy-beweging in tientallen landen zijn ook niet af te doen met rien, om koning Lodewijk XVI van Frankrijk te citeren. Als de politieke elite een land niet onder controle kan houden is dat tot daaraantoe, maar dat zelfs de schijn niet meer opgehouden kan worden is wel een probleem. Staten lijken geen goede oplossingen ontwikkeld te hebben om enerzijds stabiliteit te waarborgen doordat een regering blijft zitten en anderzijds aan de onvrede van het volk tegemoet te komen. Het plan voor een referendum in Griekenland van de voormalig premier Papandreou was een mogelijkheid het volk inspraak te geven, evenals de vele vertrouwensstemmingen in Italië, maar een rustgevende werking ging daarvan niet uit. Europa is op dit moment de grote verliezer. De EU-lidstaten dragen geen soevereniteit over naar Brussel, er is hooguit sprake van een sharing of sovereignty, waarbij staten gezamenlijk de bevoegdheid hebben problemen aan te pakken (Cini 2009, 89). Het optreden van Merkozy is hiervan het treffendste voorbeeld. Als de voorzitter van de Europese Raad (van staatshoofden en regeringsleiders) of van de Europese Commissie al in beeld komen, dan alleen om aan te geven dat zij niet ter zake doen. Zoals op alle belangrijke momenten in de geschiedenis van de Europese Unie zijn het de staten die beslissingen nemen, al dan niet op tijd. Want laat duidelijk zijn dat alle plannen staan of vallen met het ermee instemmen door de afzonderlijke parlementen van de lidstaten. Slowakije heeft eenmaal tegen het Europees noodfonds gestemd en het is niet voor niets dat premier Rutte urenlange debatten heeft met de Tweede Kamer. Uiteindelijk besluiten zij welke oplossing er komt. En als men de landen beschuldigd van achterkamertjespolitiek, dreiging en dwang, dan zijn het de landen die dat elkaar opleggen, niet de Commissie of het Europees Parlement. Volgens sommigen is de enige oplossing uit de crisis de stichting van een Verenigde Staten van Europa Zelfs al blijkt uit de toekomst het ongelijk van de hier verkondigde opvatting, dan nog is deze waar. Want als Europa toch meer macht verwerft gebeurt dat in het raamwerk van de staat. De Europese Unie zal altijd vergeleken worden met een staat en volgens sommigen is de enige oplossing uit de crisis de stichting van een Verenigde Staten van Europa. Mensen in het algemeen en politici in het bijzonder kunnen de Europese Unie niet als iets anders zien. Zo wordt de Unie iets wat ze in het begin nooit beoogde te zijn en leeft de staat nog even door. Bronnen Anderson, B Imagined Communities. Londen: Verso. Cini, M Intergovernmentalism. In European Union Politics, eds. M. Cini en N. Pérez-Solórzano Borragán. Oxford: Oxford University Press, Dunne T. en B.C. Schmidt Realism. In The Globalization of World Politics, eds. J. Baylis, S. Smith en P. Owens. Oxford: Oxford University Press, De Jonge, A.A Crisis en critiek der democratie. Assen: Van Gorkum. Rijpkema, P.P. et al Ontwikkelingen in de theorie over rechtsvinding. In Inleiding in de rechtswetenschap, ed. P.P. Rijpkema. Veenendaal: Universal Press, De Volkskrant, De lobbykoning, 12 november ATLAS - December 2011