Jan Remmerswaal. Begeleiden van groepen

Transcriptie

1

2 Jan Remmerswaal Begeleiden van groepen

3 Toegang tot de website Aan ieder exemplaar, van de derde druk, van Begeleiden van groepen is een unieke inlogcode toegekend die gratis en onbeperkt toegang geeft tot de online versie van dit boek. Op de bijbehorende website staan ruim 130 meerkeuzevragen, ondersteunende documenten als schema s, tips en tools en hyperlinks naar videomateriaal. Surf naar extras. bsl.nl/begeleidenvangroepen, registreer u met onderstaande activeringscode en maak uw eigen account aan. Activeringscode: Technische ondersteuning nodig? Heeft u problemen met inloggen of andere technische problemen met het gebruik van de website? Neem dan contact op met: onlineklantenservice@bsl.nl. Opgedragen aan Myra en mijn vijf kinderen Esther, Ismene, Sanne, Jonas en Gawein, de rijkste en levendigste groep in mijn leven

4 Jan Remmerswaal Begeleiden van groepen Groepsdynamica in praktijk Derde druk

5 ISBN Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 752 Basisontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Eerste druk 1992 Tweede druk 2006 Derde druk 2015 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

6 V Woord vooraf Begeleiden van groepen is een mooi vak. In de ruim veertig jaar dat ik dit professioneel doe, heb ik veel geleerd over het functioneren van groepen en, eerlijk gezegd, ook veel over mijn eigen functioneren in die groepen. In die jaren heb ik heel verschillende groepen van binnenuit leren kennen, vaak als begeleider, soms als deelnemer. Teams, trainingsgroepen, opleidingsgroepen, therapiegroepen, projectgroepen, werkgroepen en overleggroepen ze hebben alle bijgedragen aan een rijk scala aan ervaringen. Ik heb in deze groepen heel verschillende emoties en grote uitersten ervaren. Ik weet tot hoeveel kracht het begeleiden van groepen kan leiden en tot hoeveel werkplezier, enthousiasme, inspiratie, diepgang, steun, sympathie, blijdschap en voldoening. Nuttige tegenwind Maar ik heb ook de andere kant van groepen ervaren: besluiteloosheid, conflict, apathie, desinteresse, onmacht, emotionele chantage, machtsmisbruik, uitstoting, zondebokvorming en pestgedrag. Op zulke momenten kon ik sterk twijfelen aan de zin van mijn werk. Toch hebben die zwarte momenten me achteraf wel wat opgeleverd. De negatieve groepservaringen hebben me aan het denken gezet. Omdat ik geen vrede kon hebben met het vastlopen van een groepsproces, ging ik op zoek naar achterliggende patronen, naar visies van anderen en naar interventiemogelijkheden. Zo hebben juist mijn negatieve ervaringen bijgedragen tot meer kennis over het begeleiden van groepen. En ik denk niet bij mij alleen. Ik vermoed dat dit ook geldt voor andere auteurs op het gebied van groepsdynamica en het begeleiden van groepen. Als u een ervaren professional in het begeleiden van groepen bent, herkent u dit wellicht ook bij uzelf. Als u zich nog voor dit vak aan het bekwamen bent, wens ik u daarom naast goede ervaringen ook een flinke portie tegenwind toe, die u aan het denken kan zetten en die u kan stimuleren tot het zoeken van antwoorden op uw vragen. Veel van die antwoorden zult u naar ik hoop vinden in dit boek. Maar even belangrijk zijn de eigen antwoorden die u kunt vinden in overleg met ervaren collega s tijdens intervisie of andere leermomenten. Over dit boek Dit boek heeft een lange voorgeschiedenis. De eerste editie verscheen in In 1984, 1992 en 2006 verschenen grondig aangepaste en verbeterde edities. Nu, in 2015, presenteren we u de vijfde editie van dit boek. Weer is de tekst volledig herzien en geactualiseerd. Enkele hoofdstukken zijn vervangen door nieuwe, bijvoorbeeld die over contextniveau, emoties, methodisch handelen, online groepswerk en groepsprocessen in de schoolklas. Na een algemeen inleidend gedeelte volgen 41 thema s in alfabetische volgorde, startend met Beginfase en eindigend met Zijdeurinterventies. Verwijzingen naar vindplaatsen voor verdiepende literatuur completeren deze encyclopedie. Elk thema kan zelfstandig gelezen worden, zonder eerst de andere thema s bestudeerd te hebben. Waar van toepassing, wordt verwezen naar andere thema s in het boek. Zo is een handzaam naslagwerk ontstaan voor

7 VI Woord vooraf zowel de beginnende als de gevorderde professional die met groepen werkt of daarvoor in opleiding is. In dit boek zijn veel praktijkervaringen gebundeld. Maar uw ervaringen zijn ook van belang. Ik hoop dat dit boek in wisselwerking met de praktijk nog verder verbeterd kan worden en vraag u daarom uw reacties op de tekst of op gedeelten daarvan aan mij te laten weten. Alvast mijn hartelijke dank hiervoor. Dankwoord Tot slot wil ik enkele mensen bedanken die me tot steun geweest zijn bij het schrijven van dit boek. Allereerst mijn vrouw Myra die al jarenlang een belangrijke inspiratiebron voor me is. Mijn vriend en collega Wim Goossens was ook nu weer een dankbaar klankbord voor mij. Frank Schalken stond me bij als coauteur in het hoofdstuk over online groepswerk (hoofdstuk 25). Janet Billson schreef speciaal voor deze uitgave een nieuwe versie van een vroeger artikel van haar over groepsprocessen in de schoolklas (hoofdstuk 27). Ik ben hen zeer dankbaar voor hun bijdragen. Op Eelco Lakwijk deed ik nooit vergeefs een beroep als ik problemen had met mijn computer; zijn steun heeft me uren ergernis en gepieker bespaard. Mijn zoon Sanne heeft me steeds bijgepraat over groepen in social media. Nog een belangrijke schakel in de totstandkoming van dit boek is Harry Haakman geweest: als tekstredacteur heeft hij het hele boek kritisch geredigeerd. Tot slot wil ik nog twee mensen noemen die een deel van de kopij becommentarieerd hebben: Erwin Koreman en Ferry Luitwieler. Jan Remmerswaal Nijmegen, januari 2015 jan.remmerswaal@mac.com

8 VII Over de auteur Jan Remmerswaal is sociaal psycholoog. Als opleider, trainer en adviseur was hij de afgelopen vijfenveertig jaar betrokken bij een groot aantal cursussen en opleidingen in het hoger onderwijs zowel universitair als (post)hbo en bij bedrijfsopleidingen in zeer uiteenlopende organisaties. Hij publiceerde twaalf boeken en een groot aantal artikelen op het gebied van groepen en het begeleiden ervan, zoals het Handboek groepsdynamica en Begeleiden van groepen. Zijn eerste boek verscheen in In 2012 publiceerde hij Persoonsdynamica, over het professioneel omgaan met emoties. Dat Jan Remmerswaal van kinderboeken, auteursfilms, oude muziek en kwarktaarten houdt, weten trouwe lezers al uit de voorwoorden in zijn andere boeken. Minder bekend is dat hij daarnaast al jaren een klein reisbureau runt, met Noorwegen en Sicilië als favoriete reisbestemmingen. Die liggen ver uit elkaar, maar toch zeggen ze iets over hemzelf: zijn introverte en extraverte kanten, verstilling en passie. Niet alleen noord en zuid lokken; ook het uiterste westen van Europa (Ierland en de Araneilanden), en de oostelijk gelegen Baltische landen (Litouwen, Letland en Estland) trekken steeds opnieuw. Wat dat over zijn innerlijk zegt, valt niet in een paar woorden te vatten. Wel dat hij zich in die landen op een diepe laag geraakt voelt, waardoor deze reizen steeds meer ook een innerlijke reis vormen.

9 IX Inhoud 1 Begeleiden van groepen: een procesmatige benadering Inleiding Integrale procesbegeleiding van groepen Groepsontwikkeling Situationeel leiderschap Niveaus van groepsfunctioneren Procesbegeleiding tijdens de groepsontwikkeling Voorfase Beginfase Middenfase Autonome fase Afsluitingsfase Totaaloverzicht integrale procesbegeleiding Literatuur Beginfase Beginnende groep (eerste fase van groepsontwikkeling) Taakniveau en sociaalemotioneel niveau Extern systeem en intern systeem Behoefte aan duidelijkheid Stereotypering Pseudo-interactie Taakstructuur van de groep Bijdrage van de groepsbegeleider bij beginnende groepen Groepsprocedures Taak van de groepsbegeleider in de eerste fase Fenomenen in de eerste fase Literatuur Besluitvorming Enkele besluitvormingsmanieren Besluit door de hele groep Stappen van besluitvorming op basis van overeenstemming Probleemgebieden Checklist besluitvorming en probleemoplossing in groepen Bestaansniveau Inleiding Opbouw van identiteit en relatie tot anderen Basisbehoefte aan erkenning Werken aan het zelfbeeld Andere thema s Twee polariteiten Vier vormen van angst Literatuur

10 X Inhoud 5 Cobegeleiding Functionele samenwerking Behoeften van cobegeleiders Organisatorische motieven voor cobegeleiding Voordelen van cobegeleiding Valkuilen van cobegeleiding Voorbereiding op cobegeleiding Literatuur Cohesie Inleiding Cement tussen de groepsleden Cohesieve krachten Oorsprong van cohesie Consequenties van cohesie Samenvatting Literatuur Communicatie Inleiding Pragmatische aspecten van communicatie Diskwalificaties Paradoxen en dubbele bindingen Storingen in de communicatie Betrekkingsniveau Communiceren Niet-defensieve communicatie Communicatiepatronen in groepen Analyse van de interactie Literatuur Contextniveau Inleiding Zes contexten Biografie en stigma als voorbeelden van contextinvloed Groepsidentiteit dankzij een gemeenschappelijke vijand Zondebok Context als deel van het krachtenveld van de groep Literatuur Emoties Inleiding Basisemoties Gelaagdheid van emoties Emoties tijdens transities Overdracht Overdracht in relaties Overdracht in groepen en op de werkvloer

11 Inhoud XI 9.8 Zich herhalende gezinspatronen Allergieën en crazymakers Algemene adviezen Literatuur Feedback Inleiding Feedback en hoe het werkt Wat bij feedback verondersteld wordt Regels voor feedback Johari-venster Feedback in breder perspectief Positieve en negatieve feedback Negatieve en positieve feedback in groepen Enkele effecten van feedback Feedback op groepsniveau Literatuur Functionele rollen Groepsgedrag: functionele rollen in groepen Taakrollen Procesrollen Zowel taak- als procesrollen Disfunctionele rollen (negatieve rollen) Literatuur Groepsdynamica Positiebepaling Wieg van de groepsdynamica Opkomst van de groepsdynamica in Amerika Hoofdstromingen in de groepsdynamica Wegwijzer Literatuur Groepsnormen Inleiding Uniformiteit en conformiteit Nadere definitie van groepsnormen Conformiteit en sociale invloed Regulerende werking van normen Tot besluit Literatuur Groepsontwikkeling Inleiding Basismodel van Tuckman Overeenkomst met de ontwikkeling van het individu Literatuur

12 XII Inhoud 15 Groepsontwikkeling in therapiegroepen Inleiding Ontwikkelingsmodel van Levine Parallelfase Autoriteitscrisis Opnemingsfase Intimiteitscrisis Wederkerigheidsfase Separatiecrisis en eindfase Tot besluit Literatuur Groepsontwikkeling in taakgroepen en trainingsgroepen Fasen in een taakgerichte groep Fasen in een trainingsgroep Vergelijking tussen taakgroepen en trainingsgroepen Literatuur Groepsvorming Groepsbegeleider en groepsvorming Behoefte en probleemformulering Aspecten beleidsplan De rol van de begeleider als beleidsadviseur De positie van de begeleider als beleidsadviseur Literatuur Groepswerk Inleiding Plaatsbepaling vanuit het beroepsbeeld Individu en omgeving Groepsmaatschappelijk werk nader gedefinieerd Indicaties en contra-indicaties Relatie met groepstherapie en groepstrainingen Huidige stand en toekomstperspectieven Literatuur Grote groepen Inleiding Large group interventions Kritische succesfactoren Interactie Taakaspecten en sociaalemotionele aspecten Interactieniveau Bestaansniveau Methoden voor interventies in grote groepen Literatuur

13 Inhoud XIII 20 Interventies Inleiding Taakgerichte interventies Groepsgerichte interventies Persoonsgerichte interventies Krachtenveldanalyse Inleiding Krachtenveldanalyse Sterkte-zwakteanalyse op groeps- of teamniveau Literatuur Leiderschap Leiderschapsstijlen Fundamentele leiderschapsdimensies Situationeel leiderschap Literatuur Methodisch handelen Inleiding Wat is methodisch handelen? Begeleider gaat aan begeleiding vooraf Voorfase Uitvoeringsfase Eindfase Algemene thema s Bijlage: Vragen bij de niveaus van groepsfunctioneren Literatuur Middenfase Groepsfunctioneren in de tweede fase van groepsontwikkeling Behoefte aan emotionele betrokkenheid in de groep Collectieve verdedigingsmechanismen Verbale interactie in de middenfase Voorlopig relatiepatroon Relatiepatroon in de groep Ondersteuning groepsfunctioneren als hoofdthema in de tweede fase Rol begeleider in de tweede fase van groepsontwikkeling Open groepsklimaat (latere middenfase) Online groepswerk Wat is online groepswerk? Kiezen voor online groepswerk Vormen van online groepswerk Groepschat Online communiceren Competentieprofiel online groepswerker Literatuur

14 XIV Inhoud 26 Procesanalyse Hulpmiddelen voor observatie en procesanalyse Observatie van functionele rollen Observatie van gedragsvormen Leiderschap Normen en waarden Interactie en participatie Groepsproces Besluitvorming en conflicthantering Taak- en relatieprocessen Literatuur Schoolklassen Inleiding Groepsprocessen Medeverantwoordelijkheid Groepsnormen en conformiteit IJsbrekers: werkvormen in beginfase Communicatie tussen alle betrokkenen Stimuleren tot participatie Veilig groepsklimaat Twee niveaus Heterogene input Opkomende leiders Informele contacten Subgroepen Non-verbale signalen Einde van het schooljaar Tot besluit Literatuur Soorten groepen Inleiding Groepstypologie Cognitief georiënteerde groepen (hoofd centraal) Belevings- en ervaringsgeoriënteerde groepen (hart centraal) Gedrags- en vaardigheidsgeoriënteerde groepen (handen centraal) Taak en proces Taak en relatie als keerzijden van een munt Taakfuncties en procesfuncties Literatuur Teambegeleiding Inleiding Teambegeleiding: vorm, inhoud en doelstellingen Positie en rollen van de teambegeleider

15 Inhoud XV 30.4 Spanning tussen gezamenlijke doelen en individuele behoeften Gesloten teams en los-zandteams Begeleiden van gesloten teams Begeleiden van los-zandteams Enkele ontwikkelingen Literatuur Teambuilding Inleiding Definities en doelstellingen Effectieve teams Aanpak van teambuilding Motieven voor teambuilding Geen teambuilding Resultaten van teambuilding Literatuur Teamcoaching Inleiding Coaching als vorm van professioneel begeleiden Soorten teams Effectieve en minder effectieve teams Zeven aspecten van teamfunctioneren Proces van teamcoaching Alternatieven voor teamcoaching Tot besluit Literatuur Teamrollen Inleiding Teamroltheorie Acht rollen Niet-geslaagde teams en teamleden zonder teamrol Ontstaan van teamrollen Schillen van de persoonlijkheid Teamrol en taalgebruik Literatuur Themagecentreerde interactie Inleiding Levend leren Ontstaan themagecentreerde interactie TGI als methodiek Werkmodel TGI Leiding geven aan een groep volgens themagecentreerde interactie Literatuur

16 XVI Inhoud 35 Valkuilen bij het begeleiden van groepen Inleiding Te veel voorbereiden Te ambitieuze doelen Stappen overslaan Te individugericht werken Verantwoordelijkheid te veel bij jezelf houden Eenzijdig omgaan met schuldvraag als het slecht loopt Te sterke hechting aan begeleider toelaten Jezelf buiten schot houden Aandacht voor slechts één niveau Stappen overslaan in groepsontwikkeling Veiligheid en vertrouwen Inleiding Vertrouwen als ontwikkelingsthema Betrouwbaarheid en vertrouwen Klimaat van vertrouwen als basis voor groepsontwikkeling Stijlen van groepsbegeleiding Interventies ter bevordering van veiligheid en vertrouwen Literatuur Veranderingsprocessen Lewin over geplande verandering Soorten verandering Geplande en ongeplande verandering Vertragen en onthaasten Vergelijking van de twee soorten verandering Verbinding tussen beide soorten verandering Literatuur Voorfase Ontstaan van een groep Behoefte aan groepsvorming binnen een sociaal systeem Signalering Groepsvorming in de context van organisaties Groepsvorming binnen de maatschappelijke context Programma van wensen Literatuur Weerstand Wat is weerstand? Overlevingsstrategieën en levenstechnieken Omgaan met weerstand Groepsafweer Overzicht van afweermechanismen Literatuur

17 Inhoud XVII 40 Zelfbeeld Inleiding Ontwikkeling van het zelfbeeld Sociale vergelijkingsprocessen Eigen keuzen Beschadigd of negatief zelfbeeld Stigma Verinnerlijking van positieve beelden Zelfbescherming Zelfpresentatie Zelfpresentatie in sociale media Levenstechnieken Weerstand als vorm van zelfbescherming Literatuur Zelfsturing Zelfsturende of autonome groep Begeleiding groepsproces in derde fase Praktijkvragen Literatuur Zijdeurinterventies Inleiding Benaderingen via de voordeur, zijdeur en achterdeur Achterliggende methodische overwegingen Voorbeelden van zijdeurinterventies Indicaties voor zijdeurinterventies Contra-indicaties voor zijdeurinterventies Literatuur Register

18 1 1 Begeleiden van groepen: een procesmatige benadering 1.1 Inleiding Integrale procesbegeleiding van groepen Groepsontwikkeling Voorfase Beginfase Middenfase Autonome fase Afsluitingsfase Situationeel leiderschap Directieve stijl Overtuigende stijl Participerende stijl Delegerende stijl Niveaus van groepsfunctioneren Inhoudsniveau Procedureniveau Interactieniveau Bestaansniveau Contextniveau Procesbegeleiding tijdens de groepsontwikkeling Betekenis voor de deelnemer Rol van de begeleider Voorfase Betekenis voor de deelnemer Rol van de begeleider Leiderschapsstijl 11 zie filmpje op de site bij dit boek J. Remmerswaal, Begeleiden van groepen, DOI / _1, 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

19 1.7.4 Niveau Interventies per niveau Beginfase Betekenis voor de deelnemer Rol van de begeleider Leiderschapsstijl Niveau Interventies per niveau Middenfase Betekenis voor de deelnemer Rol van de begeleider Leiderschapsstijl Niveau Interventies per niveau Autonome fase Betekenis voor de deelnemer Rol van de begeleider Leiderschapsstijl Niveau Interventies per niveau Afsluitingsfase Betekenis voor de deelnemer Rol van de begeleider Leiderschapsstijl Niveau Interventies per niveau Totaaloverzicht integrale procesbegeleiding 19 Literatuur 19

20 1.3 Groepsontwikkeling Inleiding De begeleider van groepen moet in zijn werk met veel groepsverschijnselen en dynamieken rekening houden. Zo veel, dat hij gemakkelijk het overzicht kan verliezen. Daarom heeft Goossens (2004) gezocht naar een relatief eenvoudig model van procesbegeleiding waarin slechts drie aspecten een hoofdrol spelen. Hij heeft zijn aanpak integrale procesbegeleiding van groepen (IPG) genoemd. De drie belangrijkste aspecten in zijn model zijn: a groepsontwikkeling, b leiderschapsstijlen, en c niveaus van groepsfunctioneren. Ze komen in dit hoofdstuk eerst afzonderlijk en daarna in hun onderlinge samenhang aan bod. 1.2 Integrale procesbegeleiding van groepen Basisgedachte van het model van integrale procesbegeleiding van groepen is dat de rol van de begeleider mee-evolueert met de groepsontwikkeling. Hij past daarbij niet alleen zijn stijl aan aan de ontwikkeling van de groep, maar kan tevens, door zijn stijl te veranderen, de groep stimuleren tot een volgende ontwikkelingsfase. Daarbij spreekt hij de groep aan op hoe deze communiceert. De ene keer gaat zijn aandacht vooral uit naar de inhoud van wat de groep bespreekt, een andere keer richt hij zich meer op hoe de groepsleden met elkaar omgaan. Anders gezegd: hij richt zich op verschillende niveaus van groepsfunctioneren. Elk niveau van groepsfunctioneren kent zijn eigen specifieke interventiemogelijkheden. Daar kan de begeleider gebruik van maken. Dit betekent dat de begeleider op meerdere sporen tegelijkertijd loopt. De integrale benadering van Goossens brengt samenhang tussen met elkaar samenhangende fenomenen in hun onderlinge samenhang. Hij noemt zijn manier van procesbegeleiding integraal, omdat de verschillende onderdelen van procesbegeleiding tot een geheel gesmeed worden. Integratie betekent dus het opgaan van de afzonderlijke fenomenen en dynamieken in een groter geheel, waardoor een eenheid tot stand komt. Bij integrale procesbegeleiding worden de volgende aspecten op elkaar afgestemd: fase van groepsontwikkeling; leiderschapsstijl vanuit het model van situationeel leiderschap; niveau waarop de groep in de betreffende fase vooral functioneert; betekenis hiervan voor de deelnemers; rol van de groepsbegeleider. Hierna komen deze drie eerste aspecten uitgebreid aan bod. Groepsontwikkeling (zie 7 paragraaf 1.3), leiderschapsstijlen (zie 7 paragraaf 1.4) en de niveaus van groepsfunctioneren (zie 7 paragraaf 1.5). Het vierde aspect (betekenis voor de deelnemer) en het vijfde aspect (rol van de groepsbegeleider) komen nader aan bod bij de bespreking van begeleiding in de opeenvolgende fasen van groepsontwikkeling (zie 7 paragraaf 1.6). 1.3 Groepsontwikkeling We gingen eerst uit van een model met vier fasen, met een beginfase, middenfase, fase van de autonome groep en afsluitingsfase. Maar dat is niet het hele verhaal. Elke groep is namelijk al eerder ontstaan. Voorafgaand aan de eerste groepsbijeenkomst heeft zich meestal al heel wat afgespeeld. We voegen daarom een voorfase toe aan ons model. Zo ontstaat een vijffasenmodel, dat we in deze paragraaf beschrijven. In de voorfase en eerste fase van groepsvorming staat het taakniveau van de groep centraal. In de latere fasen gaat het tevens steeds meer om het functioneren van de groep. Vooral de middenfase blijkt hierin cruciaal te zijn. Er bestaan ook andere modellen van groepsontwikkeling. Deze zullen we in dit boek eveneens ter sprake brengen, zie 7 hoofdstuk 14, 15 en 16. In de andere modellen worden andere termen gebruikt, omdat ze op verschillende contexten betrekking hebben en dus op andere aspecten de nadruk leggen. Toch valt er in bijna alle modellen een patroon te zien van beginfase, middenfase en eindfase. Dit algemene model wordt in deze paragraaf besproken.

21 4 Hoofdstuk 1 Begeleiden van groepen: een procesmatige benadering Voorfase Nog voordat een groep ooit bijeen is geweest, heeft zich al een hele geschiedenis afgespeeld. In het voorstadium wordt de groep ontworpen: in gedachten of op papier worden de eerste lijnen uitgezet. Vanuit de groep gezien, ligt de oorsprong buiten de groep. Krachten vanuit de sociale context geven de aanzet. De leden van een groep zijn zich meestal nauwelijks bewust van deze externe invloeden. Kenmerkend voor de voorfase is dus dat de context van de groep centraal staat. De groep ontstaat om te voldoen aan een bepaalde niet-vervulde behoefte uit de context van de deelnemers. Hoewel de groep nog niet bestaat, vormen de latere groepsbegeleiders zich er wel een beeld van; dit is een soort ontwerp van de groep. Degene die de groep ontwerpt, creëert een eigen wensenpakket ten aanzien van doelstellingen en activiteiten. Teneinde het beeld van de toekomstige groepsleden en de groepswerker te matchen, bepleit Nora van Riet (2001) om in de voorfase al contact te zoeken met aanstaande groepsleden, zodat men elkaars beelden kan vergelijken en de wensen en doelstellingen tegen elkaar af kan zetten. Dit kan gebeuren in de vorm van een intakegesprek, waarbij informatie wordt gegeven over de groepsbijeenkomsten en tevens gevraagd wordt naar verwachtingen en leerwensen. Dit intakegesprek vindt meestal individueel plaats, maar kan ook met een hele groep gebeuren (zoals bij teambuilding of teambegeleiding). Zie ook 7 hoofdstuk 38 en Beginfase Vanaf het moment dat de groepsleden in levende lijve bijeenkomen, kunnen we spreken van een beginnende groep. Het gaat echter niet alleen om een bepaalde periode, want een groep kan gedurende vele jaren een beginnende groep blijven. Het gaat veeleer om het aanduiden van een karakteristiek. Die karakteristiek toont overeenkomst bij verschillende groepen, omdat elke groep bij aanvang voor hetzelfde probleem staat. De grenzen van de groep met haar omgeving moeten worden vastgesteld. Wat onderscheidt de groep? Wat is het typisch eigene? Wat is de identiteit van deze groep? De eerste fase wordt afgesloten wanneer iedereen weet waar hij aan toe is en zijn plaats gevonden heeft, in een structuur die is gericht op de vervulling van de toekomstige groepsactiviteiten. De beginfase wordt ook wel de oriëntatiefase of de fase van groepsvorming genoemd. De groep heeft in deze fase nog veel behoefte aan externe sturing door de leiding, omdat er nog geen eigen taaken werkstructuur tot ontwikkeling is gekomen. De deelnemers moeten zekerheid en veiligheid opbouwen over de eigen rol en positie in de groep. Deze fase eindigt meestal wanneer de groepsleden het eens zijn geworden over de groepsdoelen en tot een taak- en werkstructuur gekomen zijn. Voor een nadere uitwerking, zie 7 paragraaf Middenfase Wanneer na de eerste periode van groepsontwikkeling de mist is opgetrokken, is er een taakstructuur gevonden en is de relatie met de omgeving (context) tot klaarheid gebracht. Nu doemen er nieuwe vragen op, want het met elkaar werken vraagt om een overeenstemming over de betrokkenheid bij de groep. Hoe ervaren we het groepsfunctioneren? Hoe liggen de relaties in de groep? In de middenfase verschuift de aandacht van de groepsleden naar de interne verhoudingen binnen de groep. Vanwege de thema s die aan bod gaan komen, wordt deze fase wordt ook wel de invloeds- en affectiefase genoemd. Meestal gaan eerst invloedselementen rondom gezag, invloed en dominantie tussen de groepsleden een rol spelen. Dat kan de vorm krijgen van kritiek op de leider of van strijd om invloed of macht tussen de groepsleden. Daarna gaan in de affectiefase de persoonlijke betrokkenheid en affectie, sympathie en antipathie, onderlinge afstand en nabijheid, vertrouwelijkheid en afstandelijkheid een rol spelen. De eerdere strijd om de invloed verschuift naar een strijd om de gewenste mate van openheid. Dit valt vooral goed te zien bij therapiegroepen en trainingsgroepen (zie 7 hoofdstuk 15 en 16). De afronding van deze fase wordt gevonden in het tot stand komen van een relatiepatroon waarin