Houden de media je gevangen in je eigen lichaam?

Transcriptie

1 Houden de media je gevangen in je eigen lichaam? Beleving van beelden in de media over anorexia nervosa door jongeren met anorexia nervosa. Universiteit van Amsterdam Communicatiewetenschap Bachelorthesis Jeugd en Media Entertainment Groepen in de media: Beeldvorming en identiteit Student L.A.M.G. Brouwer ( ) Begeleiders Dr. R. van Bronswijk, Dr. M.E. Klijn, Drs. A.J. Linn Datum 16 januari 2013 Aantal woorden 7.992

2 Abstract Aan de beïnvloedende rol van media bij de ontwikkeling van een eetstoornis is veel aandacht besteed. Er is echter nog weinig aandacht voor de achterliggende gedachten, emoties en gevoelens van diegene die aan deze mediaboodschappen worden blootgesteld en de manier waarop de media over deze stoornis berichten. Het doel van dit onderzoek is te achterhalen op welke manier jongeren met anorexia nervosa het beeld beleven dat de media schetsen over deze stoornis. Er is kwalitatief onderzoek uitgevoerd, door middel van focusgroepen, onder jongeren met anorexia nervosa of jongeren die anorexia nervosa hebben gehad in de leeftijd van 15 tot 25 jaar (N=9). Resultaten tonen dat de media een eenzijdig beeld schetsen over deze stoornis en dat dit beeld zeer stigmatiserend is. Daarbij speelt de manier waarop iemand die deze stoornis heeft naar zichzelf kijkt en zichzelf presenteert een belangrijke rol in de betekenisgeving van anorexia nervosa; zowel door de media als door de omgeving. 1

3 Inhoudsopgave Inleiding 4 Theoretisch kader 6 Interne standaard 6 Sociale vergelijking 7 Zelfpresentatie en sociale controle 8 Representatie van anorexia nervosa in de media 9 Beleving van anorexia nervosa: sensitizing concepts en deelvragen 10 Methode 11 Steekproef 11 Onderzoeksinstrument: interviewguide 12 Analyse 13 Resultaten 14 Betekenisgeving aan schoonheid 14 Schoonheid is subjectief 14 Schoonheid is vertekend 15 Verandering in de kijk op schoonheid 16 Betekenisgeving door de omgeving 17 Onbegrip 17 Bemoeienis 18 Betekenisgeving door de media 18 Anorexia nervosa wordt positief afgebeeld 18 Anorexia nervosa wordt negatief afgebeeld 19 Betekenisgeving door het individu 20 Controle 20 Zelfbeeld en zelfvertrouwen 21 Steun 21 2

4 Conclusie en discussie 22 Literatuur 24 Appendix Appendix I Focusgroepen Appendix II Interviewguide Appendix III Concept-indicatormodel 3

5 Inleiding "I thought this could be a chance to use my suffering to get a message across, and finally put an image on what thinness represents and the danger it leads to - which is death... (BBC News, 2010). Deze uitspraak is van Isabelle Caro; het Franse model dat in 2007 gezicht was van de No Anorexia campagne van het modemerk Nolita. Op de advertentiefoto poseert de naakte Caro die op dat moment volgens de nieuwssite 1,65 meter is en 32 kilo weegt. Inmiddels is ze overleden aan de gevolgen van haar ziekte: anorexia nervosa. De advertentie heeft voor veel ophef gezorgd en geleid tot kritiek naar de mode-industrie en haar (te) dunne modellen. Volgens onderzoek hebben modellen invloed op de totstandkoming van een negatief lichaams- en zelfbeeld bij jonge meisjes (Arciszewski, Berjot & Finez, 2012; Dittmar, 2009; Harrison, 2001). Naast de mode-industrie is er mogelijk nog een tweede partij die kritiek verdient. Het schoonheidsideaal dat in massamedia wordt gepropageerd, geeft een kunstmatig en onrealistisch beeld van hoe vrouwen eruit zouden moeten zien (Fitzsimmons-Craft, Harney, Koehler, Danzi, Riddell & Bardone-Cone, 2012). Voornamelijk jonge vrouwen streven naar dit schoonheidsideaal, maar voor de meerderheid is dit onmogelijk om te bereiken (Bell & Dittmar, 2011). Volgens Bell en Dittmar (2011) en Tiggeman (2003) kan blootstelling aan dit schoonheidsideaal leiden tot meer ontevredenheid over het lichaam en specifiek ontevredenheid over het gewicht. In deze kwalitatieve studie zal met focusgroepen onderzoek worden gedaan naar de beleving van jonge vrouwen met anorexia nervosa. Uit gegevens van het Trimbos Instituut (2010a) blijkt dat er in Nederland ruim 5600 mensen anorexia nervosa hebben en daarvan 90 tot 95 procent vrouw is. Per jaar komen er ruim 1300 anorexia-nervosapatiënten bij (Trimbos Instituut, 2010b). Veel van het voorgaande onderzoek richt zich op causale relaties tussen de bloostelling aan de stereotyperende beelden in de media en de totstandkoming van een eetstoornis (Arciszewski et al., 2012; Harrison, 2001; Harrison & Cantor, 1997; Levine & Murnen, 2009). Zo kan blootstelling aan het stereotype schoonheidsideaal (dun, dunner, dunst) bijvoorbeeld op de korte termijn zorgen voor een negatief zelfbeeld en lichaamsontevredenheid (Bessenoff, 2006; Borzekowski, Robinson & Killen, 2000; Dittmar, 2009; Groesz, Levine & Murnen, 2002; Hamilton & Waller, 1993; López-Guimera, Levine, Sánchez-Carracedo & Fauquet, 2010); kenmerken die horen bij anorexia nervosa (American Psychiatric Association, 2000). Resultaten naar de effecten op lange termijn van gedateerde onderzoeken tonen aan dat vrouwen zich toen al excessief zorgen maakten over hun gewicht (Posavac, Posavac & 4

6 Posavac, 1998), meer ontevreden waren over hun lichaam (Harrison & Cantor, 1997) en uiteindelijk een eetstoornis als anorexia nervosa konden ontwikkelen bij blootstelling aan het schoonheidsideaal (Fabian & Thompson, 1989; Stice, Schupak-Neuberg, Shaw, & Stein, 1994). Een recente review van López-Guimerà et al. (2010) naar de effecten op lange termijn, toont aan dat hoe vaker iemand wordt blootgesteld aan media die het schoonheidsideaal propageren, hoe groter de kans dat vrouwen eetgestoord gedrag ontwikkelen. Aan de beïnvloedende rol van media bij de ontwikkeling van een eetstoornis is al veel aandacht gegeven. Weinig aandacht gaat echter uit naar de achterliggende gedachten, emoties en gevoelens van diegene die aan deze mediaboodschappen worden blootgesteld en de manier waarop de media over deze stoornis berichten. Het onderzoek naar anorexia nervosa vanuit communicatiewetenschappelijk opzicht dat nu bekend is, is vrijwel altijd gedaan onder jongeren die niet aan deze stoornis lijden. Dit onderzoek richt zich daarom op de beleving van jongeren met anorexia nervosa en zal specifiek ingaan op het beeld dat in de media wordt geschetst over deze stoornis en op welke manier jongeren die aan deze stoornis lijden hiermee omgaan. De onderzoeksresultaten geven een meervoudige kijk op het onderwerp: het beeld dat vanuit de media wordt geschetst en het beeld vanuit de jongeren zelf. Media maken deel uit van ons dagelijks leven en veel informatie wordt daar dan ook vandaan gehaald. Een belichting vanuit meerdere invalshoeken kan leiden tot een meer gewogen beeldvorming over anorexia nervosa. Het is daarom van belang om inzicht te krijgen in de manier waarop anorexia-nervosapatiënten in het dagelijkse leven omgaan met media en op welke manier dat eventueel gevolgen heeft voor het verloop van hun ziekte. Wellicht kan deze (andere of gewijzigde) begripsvorming in de omgeving van jongeren met anorexia nervosa leiden tot andere gespreksvormen of benadering(en) van het vraagstuk. De centrale onderzoeksvraag in deze studie is: RQ: Hoe beleven jongeren met anorexia nervosa het beeld dat over anorexia nervosa in de media wordt neergezet? In deze thesis wordt ingegaan op factoren die een rol kunnen spelen in de vorming van een identiteit onder jongeren met anorexia nervosa. Allereerst komen de vorming van een interne standaard, de rol van sociale vergelijkingen volgens Festinger (1954) en de zelfdiscrepantietheorie van Higgins (1987) aan bod. Vervolgens wordt het self van Goffman (1957) besproken, waarin de manieren waarop mensen zichzelf kunnen presenteren centraal 5

7 staat. Daarna wordt ingegaan op de representatie van anorexia nervosa in de media. Deze theoretische achtergronden vormen de basis voor de vorming van sensitizing concepts, die dienen als leidraad bij het analyseren van de bevindingen. Na een verantwoording van de onderzoeksmethode worden de bevindingen van dit onderzoek uitgebreid besproken. Deze thesis sluit af met de beperkingen van dit onderzoek en suggesties voor vervolgonderzoek. Theoretisch kader Om de beleving van jongeren met anorexia nervosa met betrekking tot het beeld dat de media schetsen te onderzoeken, is het van belang te begrijpen op welke manier de identiteit bij hen tot stand komt en welke factoren daarbij een rol kunnen spelen. Tevens wordt besproken op welke manier de media omgaan met deze eetstoornis en welke invloed dat kan hebben op deze groep. Interne standaard De media brengen ideeën, waarden, normen, attituden en gedragingen over die een sociale realiteit construeren voor degenen die die media gebruiken en kunnen daarmee een proces van internalisatie aanwakkeren; het overnemen van normen, waarden en overtuigingen van anderen, zodat men daar zelf sterk in gaat geloven (Aronson, Wilson & Akert, 2005). Door de vorming van zo n interne standaard kan het schoonheidsideaal, dat door de media wordt gecommuniceerd, dus eigen gemaakt worden door vrouwen (Fitzsimmons-Craft, Harney, Koehler, Danzi, Riddell & Bardone-Cone, 2012). Het huidige westerse schoonheidsideaal benadrukt buitensporig de wenselijkheid van het dun zijn (Tiggeman & Miller, 2010). Door internalisering van dit beeld, wordt dit voor velen niet haalbare ideaalbeeld de norm (Benowitz-Fredericks, Kaylor, Meredith & Vassagar, 2012, Dittmar, 2009; Harrisson, 2001). Hedendaagse schoonheidsidealen worden verspreid door sociaal-culturele invloeden, ouders, leeftijdgenoten en de media (Tiggeman & Miller, 2010). Confrontatie met het stereotyperende schoonheidsideaal leidt tot (bovenmatige) druk, die velen niet kunnen weerstaan en dat heeft nadelige gevolgen. Uit een meta-analyse van Groesz et al. (2002) blijkt dat vrouwen die problemen met het eigen lichaamsbeeld hebben, kwetsbaarder zijn voor de invloeden van het schoonheidsideaal. Er bestaat een correlatie tussen blootstelling aan stereotyperende beelden met betrekking tot het schoonheidsideaal en eetstoornissen (Harrison, 2001; Harrison & Cantor, 1997; Moriarty & Harrison, 2008). Keery, Van den Bergh en Thompson (2004) stellen in hun tripartiete beïnvloedingsmodel van lichaamsbeeld en verstoord eten dat drie invloeden - ouders, leeftijdsgenoten en de media - het lichaamsbeeld 6

8 en eetproblemen beïnvloeden door middel van twee mediërende mechanismen: de eerder benoemde internalisering van het schoonheidsideaal en sociale vergelijkingsprocessen. Dit beïnvloedingsmodel geeft echter geen verklaring voor een mogelijke rol die media kunnen spelen en dat niet iedereen die een eetprobleem heeft, ook daadwerkelijk een eetstoornis ontwikkelt. Sociale vergelijking Een mogelijke verklaring waarom mensen zich laten beïnvloeden door de media wordt gegeven in de sociale vergelijkingstheorie van Festinger (1954). Deze theorie gaat ervan uit dat elk individu een bepaalde drive heeft om een nauwkeurig beeld van zichzelf te krijgen; zogeheten zelfevaluaties. Mensen vormen een beeld van zichzelf door zich constant te vergelijken met anderen, in het bijzonder om de niveaus van eigen vaardigheden en successen te bepalen (Bessenoff, 2006; Lindler, Tantledd-Dunn & Jentsch, 2012). Indien er voor een persoon een standaard ontbreekt om zichzelf mee te vergelijken, of wanneer iemand zich ergens onzeker over voelt, zal diegene zich willen vergelijken met anderen (Aronson et al., 2005). Mensen met eetstoornissen vergelijken zichzelf met anderen op verschillende aspecten: uiterlijk, gewicht en eetgewoonten (Lindler et al., 2012; Benowitz-Fredericks et al., 2012). Volgens Festinger (1954) maken mensen twee soorten vergelijkingen: opwaartse en neerwaartse. Bij opwaartse vergelijkingen vergelijkt iemand zichzelf met iemand die sociaal beter is dan anderen, omdat iemand streeft naar het hoogste niveau wat bereikt kan worden. Een opwaartse vergelijking treedt bij iemand met anorexia nervosa bijvoorbeeld op bij een vergelijking met een dunner of aantrekkelijker persoon (Lindler et al., 2012). Neerwaartse vergelijkingen dienen om onze ego s te stimuleren. Hierbij vergelijken we ons met anderen die sociaal minder zijn dan wij. Op die manier voelt een persoon zich beter over zichzelf. Dit is een vorm van zelfbescherming en zelfversterking (Aronson et al., 2005). De opwaartse vergelijkingen schetsen vooral het ideaalbeeld en zorgen voor een negatief effect op de zelfevaluatie van een persoon (Lindler et al., 2012); iemand is immers niet zo dun en mooi als die ander. Deze opwaartse vergelijkingen zorgen voor meer ontevredenheid met het eigen lichaam (Bessenoff, 2006; Tiggemann, 2003), een lager zelfvertrouwen en ongezonde afwijkende eetgewoonten (Benowitz-Fredericks et al., 2012; Hesse-Biber, 2006). De zelf-discrepantietheorie van Higgins (1987) geeft een completer beeld van de gevolgen van opwaartse sociale vergelijkingen. Volgens Higgins (1987) wordt ons gedrag door drie determinanten van het self bepaald: actual self (wie we denken dat we zijn), de ideal 7

9 self (wie we willen zijn) en het ought self (wie we denken dat we moeten zijn voor onze omgeving). De ideal self en de ought self ziet Higgins (1987) als gidsen; deze sturen ons om op zoek te gaan naar nieuwe vormen van het actual self. Opwaartse sociale vergelijkingen dienen om het self te verbeteren. Wanneer er discrepantie bestaat tussen het actual self en het ideal self zal de persoon negatieve emoties ervaren (Arciszewski et al., 2012). Volgens Dittmar, Halliwell en Stirling (2009) blijkt dat hoe groter de discrepantie tussen iemands lichaamsperceptie en het ideale lichaamsbeeld is, hoe negatiever het lichaamsbeeld zal zijn. Deze op het lichaam georiënteerde zelf-discrepanties zijn belangrijk om eetstoornissen te begrijpen (Arciszewski et al., 2012), omdat deze leiden tot ontevredenheid met het eigen lichaam (Benowitz-Frederick et al., 2012; Bessenoff, 2006; Harrison, 2001). Deze ontevredenheid kan leiden tot negatieve gedachten en lage eigenwaarde over het lichaam en uiterlijke verschijning (Bell & Dittmar, 2011). Andere factoren die worden bepaald door discrepantie tussen het actual self en het ideal self (matig tot geen zelfvertrouwen, overmatig met het eigen lichaam bezig zijn en psychologisch afwijkend functioneren), worden versterkt door constante aanwezigheid van stereotyperingen met betrekking tot het schoonheidsideaal (Levine & Murnen, 2009). Zelfpresentatie en sociale controle Een discrepantie bij jongeren met anorexia nervosa tussen het actual self en het ideal self, betekent nog niet dat de mensen om hen heen dat ook door hebben. De stoornis is namelijk erg zelf-georiënteerd is (Arciszewski, 2012). Het belangrijke concept om jongeren met een eetstoornis te begrijpen dat niet is meegenomen in de theorieën van Festinger en Higgins, is zelfpresentatie. Volgens Goffman (1959) kan het self zowel een speler als een unieke persoonlijkheid zijn. Menselijke gedragingen zijn afhankelijk van tijd, plaats en publiek en het self geeft een idee van wie men als persoon is, welke vanuit de directe omgeving opgedaan kan worden. Iedereen speelt dus dagelijks een rol die afhankelijk is van de sociale context waarin men zich begeeft. Door het spelen van een rol geeft een persoon als het ware aan te voldoen aan de verwachtingen die aan die rol verbonden zijn. Eén van de kenmerken van anorexia nervosa volgens Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (American Psychiatric Association, 2000) is dat iemand sterk ontevreden is met het lichaam. Het doel om het ideal self te bereiken ligt bij personen met deze stoornis erg hoog; alles wordt gedaan om af te vallen en meer tevreden te worden met het eigen lichaam. Echter, dit idee, deze rol, het bereiken van het ideal self - botst met de sociale rol die iemand op dat moment moet vervullen. 8

10 Interactie in een rol met het publiek ziet de speler van het self dan ook als een soort optreden. Het doel van dit optreden is een consistente impressie achter te laten, die overeenstemt met de gewenste zelfpresentatie van een bepaalde rol. Indien dit optreden slaagt, zal het publiek de speler geloven in de rol die hij speelt. Het vervullen van een sociale rol gebeurt ook online. Uit onderzoek naar het gebruik van sociale netwerksites onder Amerikaanse jongeren met een psychologische stoornis blijkt dat sociale zelfpresentatie één van de belangrijkste motieven is om sociale netwerksites te gebruiken (Tiggeman & Miller, 2010). Indien iemand zijn publieke rol speelt, staat diegene in de belangstelling, ofwel is frontstage. Voor mensen met anorexia nervosa is deze rol erg belangrijk (Tiggeman & Miller, 2010). Frontstage hebben mensen namelijk sociale controle en kan men bepaalde indrukken manipuleren (Aronson et al., 2005). Naast de speler bestaat er volgens Goffman (1959) ook een unieke persoonlijkheid als onderdeel van het self. De unieke persoonlijkheid komt voornamelijk backstage naar voren. Mensen kunnen dan zichzelf zijn en voelen zich op hun gemak (Aronson et al., 2005). Representatie van anorexia nervosa in de media Veel studies die onderzoek doen naar media en eetstoornissen, richten zich op causale relaties tussen de blootstelling aan het schoonheidsideaal en de ontwikkeling van een negatief zelfbeeld en laag zelfvertrouwen die vervolgens anorexia nervosa kunnen uitlokken (Arciszewski et al., 2012; Bell & Dittmar, 2009; Benowitz-Fredericks et al.,2012; Borzekowski et al., 2000; Dittmar et al., 2009; Fitzsimmons-Craft et al., 2012; Harrison, 2001; Tiggeman, 2010; Tiggeman & Miller, 2010). Deze onderzoeken zijn bijna allen uitgevoerd onder Amerikaanse, Engelse of Australische vrouwelijke middelbare scholieren, variërend tussen de 12 en 20 jaar. Ondanks het feit dat deze onderzoeken in westerse landen zijn uitgevoerd, kunnen deze resultaten niet gegeneraliseerd worden naar Nederlandse vrouwen in deze leeftijd. Bij veel onderzoek ligt de nadruk op causale relaties bij eetstoornissen. Er zijn maar weinig onderzoeken die kijken naar de manier waarop er over eetstoornissen wordt gepraat en wat de attitude is over anorexia nervosa. Onderzoek van Crisafulli, Von Holle en Bulik (2008) naar framing van anorexia nervosa in de media, toont aan dat anorexia nervosa daarin vaak wordt toegeschreven aan psychosociale oorzaken in plaats van biologische oorzaken. Anorexia nervosa wordt puur naar voren gebracht als sociaal-cultureel fenomeen, waarin tieners en voornamelijk meisjes bezwijken voor het beeld van de zogenaamd ideale schoonheid, door onder andere glossy s en modetijdschriften. Volgens Saguy en Gruys (2010) is de omvang van het lichaam alleen te wijten aan persoonlijke keuzes en niet aan sociale of 9

11 biologische factoren. Stewart, Keel en Schiavo (2006) geven aan dat juist psychologische factoren als emotionele en mentale staat en persoonlijkheid oorzakelijke factoren zijn in de ontwikkeling van anorexia nervosa en niet de biologische factoren. Mensen met een eetstoornis worden meer gestigmatiseerd in vergelijking tot mensen met zware depressies, paniekaanvallen, schizofrenie en dementie (Stewart et al., 2006). Stigma s ontstaan door negatieve schema s die worden gebruikt als een manier om te generaliseren. Een stigma doet afbreuk aan iemands reputatie. Over anorexia nervosa en in het bijzonder anorexia-nervosapatiënten - heerst het stigma dat ze er even de schouders onder moeten zetten en dat ze de ziekte aan zichzelf hebben te wijten (Crisafulli et al., 2008; Stewart et al., 2006). Tegelijkertijd vinden Saguy en Gruys (2010) dat anorexia-nervosapatiënten in de media worden afgeschilderd als slachtoffers van een groot aantal complexe factoren die buiten hun macht liggen (p. 235), in vergelijking tot andere patiënten met eetgestoord gedrag, zoals binge eaters. Deze verwachting ontstaat op grond van het idee dat mensen met anorexia nervosa meer begrip krijgen, omdat ze worden gezien als personen die een cultureel gewaardeerd ideaal (slankheid) nastreven. Daarbij blijkt dat anorexia nervosa vaak wordt geportretteerd als een jong, blank meisje, uit een welgestelde familie. Opvallend is dat onderzoek naar de houding ten opzichte van anorexia nervosa in de maatschappij een tegengesteld resultaat laat zien (Stewart et al., 2006). Het blijkt dat in een experiment met diverse verschillende soorten psychische stoornissen, de personen met anorexia nervosa als het meest negatief worden gezien. Participanten die beoordelingen moesten geven, vonden dat anorexia nervosa wordt ontwikkeld door een gebrek aan steun van familie en vrienden en een gebrek aan zelfdiscipline (Stewart et al., 2006). Dit resultaat komt overeen met het onderzoek van Crisafulli et al., (2008). Hieruit blijkt dat ongeveer twee derde van de studenten van een Amerikaanse universiteit, anorexia-nervosapatiënten een beetje, gemiddeld, of zelfs heel erg de schuld geven van hun stoornis. Beleving van anorexia nervosa: sensitizing concepts en deelvragen Het onderzoek naar anorexia nervosa dat vanuit communicatiewetenschappelijk oogpunt is gedaan, is voornamelijk kwantitatief van aard. Er is weinig informatie beschikbaar over de manier waarop anorexia nervosa in de media wordt neergezet. Hetgeen wel beschikbaar is, heeft als uitgangspunt de maatschappij. Dit onderzoek richt zich daarom op de groep mensen zelf; de beleving en ervaring van anorexia nervosa in de media. Vanuit de besproken theorieën zijn drie sensitizing concepts en vier deelvragen opgesteld, die antwoord geven op 10

12 de hoofdvraag. Sensitizing concepts zijn richtinggevende concepten voor het analyseren van de data (Bowen, 2006). Sensitizing concepts geven volgens Blumer (1954, p.7) general sense of reference and guidance in approaching empirical instances ( ) and merely suggest directions along which to look. De sensitizing concepts die in deze thesis worden gebruikt zijn: internalisering van het schoonheidsideaal, zelfpresentatie en stigmatisering van anorexia nervosa. Aansluitend bij de sensitizing concepts en de hoofdvraag zijn de volgende vier deelvragen opgesteld: - Op welke manier gaan anorexia-nervosapatiënten om met het schoonheidsideaal? - Op welke manier presenteren anorexia-nervosapatiënten zichzelf? - Hoe gaan anorexia-nervosapatiënten met de omgeving om? - Welk beeld schetsen de media over anorexia nervosa? Methode Bij het onderzoeken van belevingen moet de onderzoeksmethode voldoende ruimte geven voor eigen mening van de participant. Een kwalitatieve onderzoeksstrategie is het meest geschikt om antwoord te krijgen op de vraagstelling en een focusgroep is een geschikte onderzoeksmethode om begrip te krijgen van belevingen. Het gaat er in een focusgroep om dat individuen een bepaalde kwestie bespreken als leden van een groep, waarmee een thema verder kan worden uitgediept. De toegevoegde waarde ten opzichte van individuele interviews is dat naast individuele meningen, extra informatie gehaald kan worden uit de interactie binnen de groep en de gezamenlijke betekenisgeving die wordt gegeven aan een specifiek onderwerp (Bryman, 2008). Het proces en de dynamiek binnen de groep kan een goed beeld geven over bepaalde rollen die iemand speelt, of ze willen voldoen aan de verwachtingen die aan die rol verbonden zijn en welke invloed dat kan hebben op de antwoorden die iemand geeft. De looptijd van dit onderzoek maakt het vrijwel onmogelijk meerdere focusgroepen te organiseren, uit te werken en te analyseren. Daarom is in samenwerking met twee andere onderzoekers, die zich op een ander deelgebied van mediabeleving en identiteitsvorming bij anorexia nervosa richten, de interviewguide ontwikkeld, zodat ook de verkregen data van de andere focusgroepen bruikbaar zijn bij de analysefase. Steekproef Vrouwen in de leeftijd variërend van 15 tot 25 jaar zijn geselecteerd om te participeren in drie 11

13 focusgroepen (N=9) (zie voor gedetailleerde informatie appendix I). Door een vrij brede doelgroep te kiezen, worden zo min mogelijk potentiële deelnemers uitgesloten; het werven van deelnemers met een dergelijke stoornis is moeilijk. De geïnterviewden zijn geselecteerd met een doelgerichte steekproef. Deze manier van selecteren biedt de mogelijkheid om variatie in de steekproef te creëren en alleen die personen te selecteren die direct relevant zijn tot de onderzoeksvraag (Bryman, 2008). De geïnterviewden zijn geworven door het plaatsen van een oproep op diverse anorexia-nervosasites en via persoonlijke digitale kanalen van de onderzoekers (Facebook en Twitter). Om potentiële deelnemers te prikkelen, is in de oproep gebruik gemaakt van een incentive: onder de deelnemers van elke focusgroep wordt een H&M bon verloot van 15, -. De geïnterviewden zijn geselecteerd aan de hand van twee criteria: leeftijd en het hebben van anorexia nervosa. Het bleek dat ook vrouwen die anorexia nervosa hebben gehad zich aan wilden melden. Daarop is besloten het criterium het hebben van anorexia nervosa uit te breiden naar: personen die anorexia nervosa hebben, of in het verleden hebben gehad. Diegene die anorexia nervosa in het verleden hebben gehad spreken uit ervaring. De beleving van deze participanten is van hetzelfde belang als van de participanten die momenteel nog anorexia hebben. Alle deelnemers hebben een informed consent ontvangen en deze voor akkoord getekend. Bij de deelnemer jonger dan achttien jaar, is een informed consent door de ouders ondertekend. Alle geïnterviewden zijn op de hoogte gesteld van de video-opnames; één deelnemer heeft hier bezwaar tegen gemaakt, maar wel ingestemd met een video-opname waar zij buiten beeld blijft. Onderzoeksinstrument: interviewguide Tijdens de focusgroepen is gebruik gemaakt van een interviewguide met zes topics (zie appendix II). Allereerst wordt geprobeerd het mediagebruik in kaart te brengen; dit eerste topic vormt de basis voor de rest van de focusgroep. Vervolgens wordt geprobeerd een beeld te krijgen wat wordt gezien als schoonheid en het schoonheidsideaal, door de deelnemers trefwoorden te laten opschrijven van wat zij onder schoonheid verstaan. Dit topic is voornamelijk van waarde in combinatie met de gezamenlijke betekenisgeving van het schoonheidsideaal (topic drie), het beeld van de media over schoonheid (topic vier) en het beeld van de media over anorexia nervosa (topic vijf). Er kan een vergelijking gemaakt worden tussen het schoonheidsideaal en het beeld dat volgens de deelnemers wordt geschetst in de media. Door specifiek te kijken naar de verschillen tussen het eigen schoonheidsideaal, 12

14 de gezamenlijke betekenisgeving en de manier waarop de media volgens de deelnemers dit beeld neerzetten, wordt het sensitizing concept internalisering van het schoonheidsideaal van belang bij deze topics. Het doel van topic vier is te achterhalen wat de deelnemers vinden van het beeld dat de media schetst van schoonheid. Het gaat er bij dit topic niet zozeer om of dit beeld van schoonheid overeenkomt met het beeld uit de vorige topics, maar echt om de beleving van dit beeld. Het sensitizing concept zelfpresentatie wordt hierbij in acht genomen: de manier waarop antwoorden worden geformuleerd en non-verbaal gedrag is hier erg belangrijk. Het idee bij topic vijf is dat door alle voorgaande topics iedereen dermate op haar gemak is gesteld, dat ze bij dit topic niet dichtslaan, gezien anorexia nervosa hier voor het eerst wordt genoemd. Het sensitizing concept stigmatisering van anorexia nervosa is bij dit topic van belang, omdat de manier waarop de media met anorexia nervosa omgaan invloed kan hebben op de manier waarop de deelnemers over het onderwerp spreken. Analyse Na het transcriberen van de focusgroepen zijn de transcripten gecodeerd met behulp van het computerprogramma Atlas.Ti. Bij elke analysefase zijn de eerder besproken sensitizing concepts in acht genomen. Allereerst zijn de transcripten open gecodeerd. Dit is het proces van het opbreken, onderzoeken, vergelijken, conceptualiseren en categoriseren van data (Bryman, 2008, p.543). Hiermee wordt alleen hetgeen dat relevant is voor de hoofdvraag geselecteerd. De tweede fase is het axiaal coderen. Hierbij worden de codes, zoals geformuleerd bij het open coderen, aan elkaar verbonden, waarbij rekening wordt gehouden met de context; het groepsproces, de dynamiek in de groep en non-verbaal gedrag. De drie focusgroepen variëren in grootte. Daarom wordt ook gekeken naar eventuele verschillen tussen de groepen: in welke mate worden de deelnemers binnen de groepen door elkaar beïnvloed, welke rol neemt elke deelnemer aan, is die rol gedurende het gesprek verandert en is dit voor de groepen onderling verschillend? Tevens wordt gelet op emoties; zowel verbaal als non-verbaal. Bijzondere aandacht gaat uit naar mogelijke verschillen tussen de manier waarop er vanuit ratio wordt gesproken en wanneer er vanuit het gevoel wordt gesproken of non-verbaal gehandeld. Naast analyse op groepsniveau wordt gekeken op individueel niveau. Uitspraken van individuele deelnemers worden met elkaar vergeleken om te bepalen of iemand consistent is met antwoorden of in de loop van het gesprek (vaak) van menig verandert. Er wordt ook gelet op mogelijke verschillen tussen deelnemers die zich in diverse fasen van de stoornis bevinden. 13

15 Na het axiaal coderen volgt de fase van selectief coderen. In deze fase worden één of meerdere kerncategorieën geselecteerd, waaraan de bestaande codes worden toegewezen. De categorieën die zijn geformuleerd, vormen de basis voor het concept-indicator model (zie appendix III). Resultaten De betekenis die aan anorexia nervosa wordt gegeven is schematisch weergegeven in het concept-indicatormodel (zie appendix III) en wordt onderverdeeld in vier hoofdcategorieën: de betekenis die wordt gegeven aan schoonheid, de betekenisgeving aan anorexia nervosa door de omgeving, de betekenisgeving aan anorexia nervosa door de media en de betekenis aan anorexia nervosa door het individu. De hoofdcategorieën vallen uiteen in twee of drie dimensies per categorie. Betekenisgeving aan schoonheid De geïnterviewden geven aan dat er op drie manieren betekenis wordt gegeven aan schoonheid. Allereerst geven de meeste geïnterviewden aan dat schoonheid subjectief is en dat hét schoonheidsideaal niet bestaat. Opvallend is dat veel van de geïnterviewden zich wel vergelijken of hebben vergeleken met beelden van mooie vrouwen die ze in de media zien. Ten tweede geven de media een vertekend beeld van schoonheid, zodat men eigenlijk niet meer goed weet wat schoonheid is. De geïnterviewden geven aan dat er wel een duidelijk verschil is tussen de schoonheid die door de ogen van iemand met een eetstoornis wordt ervaren en wat schoonheid daadwerkelijk is, of hoe schoonheid zou moeten zijn. Dit onderscheid in schoonheid is voor de meeste geïnterviewden heel duidelijk, maar om daar ook naar te handelen wordt als moeilijk ervaren. Ondanks het feit dat schoonheid als subjectief wordt ervaren, kunnen sommige van de geïnterviewden wel aangeven wat schoonheid voor hen persoonlijk is. Hierbij wordt een duidelijk onderscheid gemaakt in uiterlijke en innerlijke kenmerken van schoonheid. Deze derde kijk op schoonheid laat vooral bij de geïnterviewden die al uitbehandeld zijn, zien dat dit beeld van schoonheid in de loop der tijd verandert. Schoonheid is subjectief De meeste van de geïnterviewden ervaren schoonheid als subjectief. Schoonheid blijkt voor het merendeel per individu afhankelijk; de één vindt rondingen mooi, de ander bruin haar en witte tanden. Kim (25) zegt daar zelfs het volgende over: Beauty is in the eye of the 14

16 beholder. Hét schoonheidsideaal bestaat volgens sommige geïnterviewden niet eens en als het al bestaat is het een cultureel fenomeen. Niet alleen is het per land verschillend, maar ook gedurende de tijd is schoonheid veranderd. Volgens Emma (16), Lieke (18) en Isa (18) bestaat er wel een schoonheidsideaal en is hetgeen dat nu schoonheid is algemeen geaccepteerd en iets dat we gewend zijn. Ondanks het idee dat schoonheid volgens de geïnterviewden subjectief is of niet bestaat, zijn er in verhouding meer externe kenmerken van schoonheid benoemd, die ook sterk met elkaar overeenkomen: slank/dun, lang haar, verzorgd en iemand met een eigen stijl. Een aantal geïnterviewden geeft aan dat dit beeld volgens hen toch wel uit tijdschriften, van tv of van straat komt. Schoonheid is vertekend Bij de geïnterviewden zijn duidelijk twee vormen van een vertekend beeld te herkennen. Ten eerste wordt er volgens sommigen een onrealistisch beeld van schoonheid door de media neergezet. Hierbij wordt voornamelijk gewezen op gephotoshopte beelden in tijdschriften en een overvloed aan programma s zoals Holland s Next Top Model. Er wordt wel een onderscheid gemaakt in soorten tijdschriften; het zijn voornamelijk de tijdschriften die zich richten op jongere vrouwen. De afweging die wordt gemaakt om dergelijke beelden met het schoonheidsideaal te plaatsen, wordt door de meeste geïnterviewden wel begrepen, maar er is bij een enkeling totaal geen begrip voor. Carmen (18): Ja, ja het is ook op zich wel logisch dat ze altijd mooiere dingen plaatsen. - Ja tuurlijk!- Lieke (18): Ik bedoel als je kijkt naar foto s van de Hunkemöller ofzo, ik bedoel ze gaan daar niet mensen neerzetten met benen met cellulitis en dat soort dingen. Dus dat strijken ze ook allemaal glad. In de twee focusgroepen met drie en vier deelnemers, waarvan het merendeel zich meer bewust is (geworden) van de beelden in de media, is bij sommigen een verandering in mening op te merken. Bij het bekijken van fotoadvertenties met aan de ene kant een gephotoshopt beeld en aan de andere kant een beeld van hoe het model er in het dagelijks leven uitziet, blijkt toch dat ze het gephotoshopte beeld mooier vinden, ondanks het feit dat bijna allen aangeven dat schoonheid subjectief is. Degenen die eerder aan hebben gegeven dat het schoonheidsideaal wel bestaat, vinden het gephotoshopte beeld mooier en proberen als het ware de rest ervan te overtuigen dat dat beeld ook mooier is. Toch weten de geïnterviewden uit deze groepen dat het gephotoshopte beeld ongezond en niet realistisch is. Opmerkelijk is dat in de focusgroep van twee personen Isa (18) zegt: 15

17 Nou mijn eerste reactie is: zoals die linker (het gephotoshopte beeld) zou ik er ook wel uit willen zien. En als ik vervolgens in de spiegel kijk, dan krijg ik meer hetzelfde effect als rechts (het model zoals ze in het dagelijks leven is). Opvallend is dat de meesten aangeven dat het vertekende beeld van schoonheid dat door de media wordt getoond niet meteen een eetstoornis hoeft uit te lokken, maar dat dit afhankelijk is van andere factoren. Uiteraard kan het een rol spelen en kunnen dat soort beelden bij meiden die er gevoelig en vatbaar voor zijn, zorgen voor een bepaalde trigger. Het is daarbij belangrijk te vermelden dat sommigen zeggen dat je als anorexia-nervosapatiënt in je eigen wereld zit en je op hele andere dingen let. Als je een eetstoornis hebt, ben je heel erg gericht op het willen zijn zoals die ander. Hoe meer je daar op gaat richten, des te meer die beelden zullen opvallen. Ten tweede is de manier waarop schoonheid onder anorexia-nervosapatiënten wordt geïnterpreteerd vertekend. Enkelen geven aan dat er een bepaalde scheiding is in de manier van denken; er is een bepaalde eetgestoorde of anorectische manier van denken en een normale manier van denken. Sommigen weten dat de manier waarop ze schoonheid zien, bijvoorbeeld dun, dunner, dunst niet reëel en mooi is en vrouwelijke rondingen daarentegen wel, maar toch op de vertekende manier blijven denken. Eva (20) vindt dan ook dat alles dunner moet zijn, terwijl ze weet dat het niet goed voor haar is en ze het eigenlijk niet mooier vindt. Eigenlijk wordt pas door de meesten achteraf ingezien dat het slecht is. Het gaat hier om het besef van eindelijk iets goed doen dat je hebt als anorexia-nervosapatiënt. Eva (20): En, ja het is gewoon een hele vertekende wereld die je op dat moment hebt en je bent trots op jezelf. Je zet voor jezelf een bepaald streefpunt neer. En als jij dat doel haalt, ook als is het maar 1 kilogram en de week er na 2, dan ben je er blij om. De geïnterviewden geven bijna allen aan dat je als anorexia-nervosapatiënt anders naar jezelf kijkt dan naar anderen. Enkelen geven aan dat je kritischer naar jezelf kijkt of strenger bent voor jezelf, maar dat dit per fase in de ziekte wel verschilt. Verandering in de kijk op schoonheid De laatste betekenisgeving aan schoonheid is de verandering in de mening van wat schoonheid is. Dit verschil wordt duidelijk bij de geïnterviewden die in het verleden anorexia nervosa hebben gehad. Er is een contrast tussen de geïnterviewden die zich allen in een andere fase van de ziekte bevinden; waar externe schoonheid meer centraal staat bij de geïnterviewden die zich aan het begin of in het midden van het ziekteproces bevinden, staat 16

18 innerlijke schoonheid meer centraal bij diegenen die in de laatste fase van de ziekte zitten of anorexia in het verleden hebben gehad. Hoewel de geïnterviewden die zich meer op externe schoonheid richten in de meeste gevallen wel weten dat dat beeld vaak vertekend is, zoals in het voorgaande punt besproken, vinden ze het lastig om daar naar te handelen. Kim (25): Het is je wel geleerd je bent mooi zoals je bent, maar voel je dan eigenlijk wel dat dat zo is, voor jezelf? Of geloof je het niet? Nicole (18): Ja, dat is meer mijn gevoel. En ik heb het zeker geloofd. Maar op een gegeven moment is dat weggegaan en ik weet niet hoe het terugkomt. Betekenisgeving door de omgeving De geïnterviewden geven aan dat er op twee manieren betekenis wordt gegeven aan anorexia nervosa door de omgeving. Ten eerste is er onbegrip voor anorexia nervosa; veel mensen snappen bijvoorbeeld niet waarom anorexia-nervosapatiënten niet gewoon gaan eten. Hier moet wel een duidelijk onderscheid gemaakt worden in de directe omgeving en de mensen die daarbuiten staan. Daarnaast probeert de directe omgeving zich soms met de eetstoornis te bemoeien en wordt de rol van therapeut aangenomen. Onbegrip In de omgeving van de geïnterviewden heerst vaak onbegrip voor anorexia nervosa. Waarom kunnen mensen niet gewoon gaan eten? Dan is alles toch gewoon voorbij? Bij de geïnterviewden is er een duidelijke verdeling in begrip bij de directe en indirecte omgeving. Opvallend is dat bij de (in)directe omgeving die er weinig van begrijpt vaker naar het daadwerkelijke eten wordt verwezen en niet zozeer naar de psyche van degene met de eetstoornis. Daarbij geven sommige geïnterviewden aan, waarvan de ouders weten dat ze een eetstoornis hebben, dat de moeder vaak wordt aangewezen als de persoon die er het meeste begrip voor heeft. In de focusgroep met vier geïnterviewden wekt onbegrip vooral irritatie op en vormt het veel gebruikte woord irritatie, of varianten daarop, een soort factor die door iedereen begrepen wordt en waar gezamenlijk om gelachen wordt. Emma (16): En als je dan weer iets gaat eten, dat het dan gelijk is: Oh, ja je eet weer, het gaat helemaal goed! Dat kan me ONTZETTEND irriteren. Marjolein (22): Ja echt HEEL irritant! Ouders die het helemaal niet weten, wordt het vaak niet verteld uit angst voor onbegrip of bemoeienis. Onbegrip zorgt er bij sommige geïnterviewden voor dat ze liever niet aan 17

19 anderen vertellen dat ze een eetstoornis hebben. Volgens Marjolein (22) word je dan geassocieerd met een leeghoofdig modemeisje, wat gewoon niet terecht is. Wanneer wordt gesproken over de manier waarop anderen tegen anorexia aankijken, wordt alleen door geïnterviewden uit de focusgroepen met drie en vier geïnterviewden gesproken over zij en wij. In gesprek met elkaar voelen de geïnterviewden verbondenheid, omdat ze vaak het woord wij gebruiken om de groep anorexiapatiënten aan te geven. Kim (25) geeft als enige aan dat de oorzaak van het mogelijke onbegrip wellicht voor een deel ligt bij wij als anorexiapatiënten en dat wij er zelf ook wat aan kunnen doen, omdat het wel aan ons als eetstoornispatiënten is om dat beeld te nuanceren. Bemoeienis Anorexia nervosa zorgt in de directe omgeving voor bemoeienis, of bij sommige geïnterviewden heerst de angst voor bemoeienis. Dit laatste is voornamelijk het geval bij de twee geïnterviewden die nog niet verteld hebben dat ze een eetstoornis hebben. Hoewel de andere geïnterviewden door laten schemeren dat het uiteindelijk wel het beste is om het te vertellen, wordt er verder niet op ingegaan. De achterliggende gedachte van het niet willen vertellen aan de directe omgeving is het verlies van controle; dat ouders of anderen gaan bepalen wat goed en fout is, dat verteld wordt wanneer ze moeten eten en de rol van therapeut aangenomen wordt. De meeste geïnterviewden dragen daar een oplossing voor aan die Eva (20) kort maar krachtig verwoord: Laat dat maar aan de therapeut over. Betekenisgeving door de media De manier waarop de media betekenis geven aan anorexia nervosa kan grofweg worden opgedeeld in positief en negatief, waarbij negatief volgens de geïnterviewden het overgrote merendeel beslaat. Anorexia nervosa wordt positief afgebeeld De meeste van de geïnterviewden geven aan dat de media anorexia nervosa negatief in beeld brengen. Toch kunnen enkelen aangeven dat de media deze eetstoornis positief laten zien. Allereerst is het een positieve ontwikkeling dat er meer aandacht uitgaat naar gezondheidsproblemen, waaronder obesitas en anorexia nervosa. Er zijn meerdere documentaires die meer diepgang tonen, waaronder Vel over probleem en XXS ; deze programma s laten mensen zien dat er zoveel meer bij komt kijken dan alleen maar eten en gewicht, aldus Isa (18). Dat wil echter nog niet zeggen dat dit op een juiste manier wordt 18

20 gedaan. Binnen de groepen is een duidelijke scheiding tussen diegene die wel en niet naar dit soort documentaires (kunnen) kijken. Sommigen gaan dit soort documentaires expres uit de weg, waar anderen helemaal geen problemen hebben om ernaar te kijken. Er is hierbij echter geen duidelijke scheiding aan te tonen tussen de geïnterviewden die zich aan de begin- en de eindfase van de eetstoornis bevinden. Waar verschillende documentaires proberen anorexia nervosa op een goede manier in beeld te krijgen, gaat dit volgens Carmen (18) en Lieke (18) toch snel mis: Carmen: In eerste instantie vond ik het nog wel goed dat ze mensen in verschillende stadia lieten zien. Lieke: Ja, maar uiteindelijk stortte dat snel in. Uiteindelijk waren mensen opgenomen en dan ging het weer heel slecht. Dat levert dan waarschijnlijk meer kijkcijfers op, weet je wel. Dat idee had ik dan. Anorexia nervosa wordt negatief afgebeeld Alle geïnterviewden zijn het er over eens dat de media anorexia nervosa negatief neerzetten en dat het als hype wordt gepresenteerd. Indien je in je omgeving niemand kent die anorexia nervosa heeft, is het volgens sommige geïnterviewden logisch dat iemand zijn kennis verwerft uit de media. Waar zou je het beeld immers anders vandaan moeten halen? De media geven een te eenzijdig beeld weer van anorexia nervosa. De focus ligt onnodig veel op het eten of eigenlijk het niet willen eten- en het afvallen. Kim (25): Nou anorexia is niet eten, bulimia is eten en uitkotsen en NAO is sowieso onbekend. Het typische anorexia-meisje is dan ook een heel dun meisje, dat expres niet eet, omdat ze af wil vallen (Eva, 20). Opmerkelijk is dat in de focusgroep met twee personen niet zo n duidelijke mening wordt gegeven, hoewel bij één van de geïnterviewden regelmatig woorden in het gesprek voorbij komen die het beschreven standaardbeeld in de andere groepen ondersteunt. Dit in tegenstelling tot de andere twee focusgroepen; de geïnterviewden worden in gesprek met elkaar gelijkmatig negatiever over de manier waarop anorexia nervosa in de media wordt afgebeeld. De media stigmatiseren namelijk het beeld van anorexia nervosa. Alle geïnterviewden zijn het er in ieder geval over eens dat er te weinig aandacht wordt besteed aan de psychologische kant, zoals de bijbehorende depressies, het lage zelfbeeld en zelfvertrouwen. Interessant om op te merken is dat Kim (25) aangeeft dat ze weet dat het programma (in dit geval XXS ) uit zijn verband is getrokken en dat de heftigste verhalen worden getoond, maar dat een dergelijke documentaire, waarin dat standaardbeeld wordt getoond, toch het gevoel opwekt van minder willen eten. Deze tegenstelling komt bij meerdere geïnterviewden voor en 19

21 dat is opvallend gezien de alsmaar negatievere reacties die eerder worden gegeven. Het eenzijdige gestigmatiseerde beeld wordt in stand gehouden doordat de media alleen maar op zoek zijn naar drama en sensatie. Kim (25): Alle focus ligt op diegene die dramatisch haar bord wegschuift. Dat is natuurlijk HET beeld en dat al die andere mensen gewoon hun bord aan het leegeten zijn en gewoon doen wat hoort is natuurlijk geen goede en boeiende tv. Toch is er bij een paar geïnterviewden begrip voor het eenduidige beeld. Het is moeilijk om deze stoornis goed in beeld te brengen, omdat de stoornis per individu verschillend is. Marjolein (22) bevestigt dit: Ik denk niet dat je het kan laten zien. Vervolgens geeft ze wel een contrasterend beeld, dat volgens de anderen eerder werd beschreven als het standaardbeeld : de één heeft laxeerpillen, de ander kotst, de ander sport. Door deze negatieve insteek van de media ontstaat de eerder genoemde irritatie bij de geïnterviewden. De geïnterviewden stimuleren elkaar onbewust in een negatieve toon: wat mateloos irriteert is dat mensen denken dat ze er ineens alles van weten (Emma, 16) en dat mensen doen alsof het een fase is (Carmen, 18), waar je dan wel weer overheen groeit (Lieke, 18). Volgens sommigen denken mensen zo, omdat anorexia nervosa in de media wordt neergezet als het meisje dat niet eet en door wel te eten het probleem is opgelost. Marjolein (22) geeft aan dat wij (als anorexiapatiënten) het zelf ook versterken. Marjolein (22): Ik kan me ook zo ontzettend ergeren aan boeken, die geschreven zijn door meisjes die het zelf hebben gehad. Ze versterken alleen maar de vooroordelen, omdat ze dan lekker die dramatische periode laten zien, terwijl het daarna pas begint. Daardoor worden ook wel vooroordelen versterkt. Interessant is dat Kim (25) eerder aangaf dat wij er iets aan kunnen doen. Betekenisgeving door het individu De geïnterviewden hebben duidelijk overgebracht dat anorexia nervosa meer is dan alleen maar niet willen eten en willen afvallen. Om anorexia nervosa beter te kunnen begrijpen is het van belang in te zien op welke manier de geïnterviewden als individu betekenis geven aan anorexia nervosa. Er zijn drie kenmerken die volgens de geïnterviewden bij anorexia nervosa horen, die tijdens de gesprekken herhaaldelijk naar voren zijn gekomen: controle, zelfbeeld/ zelfvertrouwen en steun. Controle Anorexia draait volgens bijna alle geïnterviewden niet zozeer om het eten en het afvallen, maar controle is de belangrijkste factor. Controle is voor een enkeling een middel om grip op 20

22 het leven te krijgen. Voor velen is het een middel om het gevoel te krijgen ergens wél goed in te zijn en iets te bereiken wat ze zelf voor elkaar hebben gekregen. Saar (20): En ik denk dat een eetstoornis heel duidelijk controle geeft: je ziet het aan jezelf, je voelt het zelf en je kunt het zelf in de hand hebben, want jij bepaalt wat je eet. Door gecontroleerd en obsessief ergens mee bezig te zijn, komt de omgeving op de achtergrond en kunnen vervelende dingen worden vergeten. Afvallen is dan voor enkele geïnterviewden niet zozeer het doel, maar meer het middel om de controle in handen te houden. Zelfbeeld en zelfvertrouwen Wat volgens velen bijdraagt aan de ontwikkeling van een eetstoornis als anorexia nervosa, is het hebben van weinig zelfvertrouwen en een laag zelfbeeld. Dit lage zelfbeeld komt volgens sommigen door de constante vergelijking met anderen. Een paar geïnterviewden zien modellen die het huidige (ongezonde) schoonheidsideaal uitstralen als voorbeeld en vergelijken zich daar mee. Anderen hebben mensen in de eigen omgeving waar ze zich mee vergelijken. De geïnterviewden die momenteel geen anorexia nervosa meer hebben, kunnen heel duidelijk het verschil tussen het anorectische denken en het gezonde denken aangeven. Bij het anorectische denken denkt iemand dat er altijd iemand is die beter is dan zij. Daarom is controle zo belangrijk volgens sommigen. Door controle te nemen op één specifiek punt, het gewicht, kan men iets bereiken waar men goed in is. Dat blije moment kan volgens enkelen snel veranderen in iets negatiefs. Met name op pro-ana sites, waar volgens de geïnterviewden een constante competitiesfeer hangt, wordt je gewezen op het feit dat je misschien 100 calorieën minder had kunnen eten, of die dag meer had kunnen sporten om nog een extra ons af te vallen. Toch blijven volgens Saar (20) meisjes erin geloven, wat een dergelijke stoornis alleen maar erger maakt: Ja, ik snap wel dat anorectische meisjes in dingen geloven omdat ze erin willen geloven. Je bent met iets bezig en je komt er steeds verder, dieper in te zakken en door dat soort dingen te geloven accepteren ze dat gewoon heel snel en gaan ze er zelf wel op voortborduren. Dat helpt eigenlijk op een slechte manier. Steun Waar de omgeving vaak begrip tekort komt, zoeken meiden met anorexia nervosa elkaar vaak op, op bijvoorbeeld pro-ana sites of volgens sommige geïnterviewden de minder controversiële sites die een gezonde levensstijl stimuleren zoals Proud2Bme.nl. Op dergelijke 21

23 sites wordt steun en herkenning gevonden, wat sommigen erg belangrijk vinden tijdens het ziekteproces. Mede door het heersende onbegrip is herkenning die wordt gevonden in dergelijke sites fijn. Zoals Marjolein (22) zegt: Niemand begrijpt het zoals iemand die het heeft gehad of heeft. Toch geven velen de voorkeur aan Proud2Bme boven pro-anasites. Pro-ana sites zijn volgens enkelen gevaarlijk, waar iedereen elkaar zieker maakt. Sommige geïnterviewden hebben tips van pro-anasites gehaald om sneller af te vallen, maar anderen motiveren om weinig te eten of zichzelf te straffen gaat velen veels te ver. Een paar begrijpen heel goed dat meiden met anorexia nervosa daar steun zoeken; je hebt immers aan één woord genoeg om begrepen te worden. De geïnterviewden die actief zijn (geweest) op pro-anasites weten heel goed dat het niet goed is wat ze doen, maar dat besef komt pas later. Het zoeken van steun, herkenning en motivatie zijn vaak de grootste drijfveren om actief te zijn op pro-anasites. Conclusie en discussie Het doel van dit onderzoek was om met focusgroepen inzicht te verschaffen in de beleving van jongeren met anorexia nervosa van het beeld over deze stoornis, aan de hand van het analyseren van de manier waarop anorexia-nervosapatiënten omgaan met het schoonheidsideaal, de manier waarop deze groep zichzelf presenteert, hoe deze groep met de omgeving omgaat en de manier waarop de media deze stoornis tonen. De focusgroepen tonen dat anorexia nervosa op verschillende manieren beleefd wordt: vanuit het oogpunt van het individu, vanuit de omgeving en vanuit de media. Wanneer er wordt gekeken naar de manier waarop anorexia nervosa in de media wordt neergezet vanuit het oogpunt van het individu, is het belangrijk om te weten dat deze groep op een andere manier naar zichzelf en naar schoonheid kijkt -en dus dingen anders beoordeelt- dan een gezond iemand. Iemand met anorexia nervosa is constant bezig, veelal bewust, met het maken van vergelijkingen. Deze vergelijking is niet altijd een vergelijking met het heersende schoonheidsideaal, maar is veelal een vergelijking met iemand in de omgeving. Dit constante vergelijken ligt in lijn met de opwaartse vergelijkingen die Festinger (1954) in zijn sociale vergelijkingstheorie beschrijft; velen gaan ervan uit dat er altijd iemand dunner en mooier is dan zijzelf en kijken daarom tegen die persoon op. Helaas stimuleert dit een negatieve kijk op het eigen lichaam, met als gevolg dat het zelfvertrouwen afneemt. Het is belangrijk om te begrijpen dat de geïnterviewden met anorexia nervosa weten dat ze twee kanten binnen hun persoonlijkheid hebben: de anorectische kant en de gezonde 22