Archeologische monumentenzorg in de gemeente Heerde

Transcriptie

1 6500 voor Chr. R A P P O R T RAAP-RAPPORT 2146 Archeologische monumentenzorg in de gemeente 3750 voor Chr voor Chr. 700 voor Chr. 150 na Chr. 320 na Chr. Archeologisch Adviesbureau 250 na Chr na Chr.

2

3 Archeologische monumentenzorg in de gemeente ir. E.H. Boshoven, E. Goossens MA, drs. S.W. Jager & ir. L.J. Keunen RAAP Archeologisch Adviesbureau BV, 2010

4

5

6 Colofon Opdrachtgever: Gemeente Titel: Status: eindversie Datum: 1 februari 2011 Auteurs: ir. E.H. Boshoven, E. Goossens MA, drs. S.W. Jager & ir. L.J. Keunen Projectcode: HEWV Bestandsnaam: RA2146_HEWV Projectleider: E. Goossens MA Projectmedewerkers: ir. L.J. Keunen, ir. E.H. Boshoven & drs. S.W. Jager ARCHIS-vondstmeldingsnummer: niet van toepassing ARCHIS-waarnemingsnummer: niet van toepassing ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer/CIS-code: niet van toepassing Bewaarplaats documentatie: niet van toepassing Autorisatie: dr. N.W. Willemse ISSN: RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. Leeuwenveldseweg 5b 1382 LV Weesp Postbus GB Weesp telefoon: telefax: raap@raap.nl RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V., 2010 RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.

7 Inhoud 1 Inleiding Achtergrond, kader en doelstelling Wat zijn archeologische waarden en verwachtingen? Opzet van het onderzoek Leeswijzer Dankwoord Methoden en bronnen Algemeen Toelichting op de paleolandschappelijke analyse Toelichting op de archeologische inventarisatie Toelichting op de inventarisatie van locaties met een hoge archeologische verwachting op basis van historisch-geografisch onderzoek Beperkingen en onzekerheden van het bronnenmateriaal Het archeolandschap van de gemeente Algemeen Geologie en ontstaansgeschiedenis van het landschap De bewoningsgeschiedenis van de gemeente De bewoningsgeschiedenis van de gemeente in de pre- en protohistorie (tot 900 AD) Het landschap van de gemeente in de historische tijd (900 - heden) Toelichting op het archeologisch verwachtingsmodel Principes en nauwkeurigheid Vestigingsfactoren en locatiekeuze Toelichting op de kaartbijlagen Het archeologisch verwachtingsmodel van de gemeente Archeologische vindplaatsen in de gemeente Locaties met een hoge archeologische verwachting (op basis van historisch-geografisch onderzoek) Terreinen met een archeologische status (AMK-terreinen) Bodemverstoringen Reeds archeologisch onderzochte gebieden

8 Literatuur Gebruikte afkortingen Overzicht van figuren, tabellen en bijlagen Bijlage 1. Vindplaatsencatalogus Bijlage 2. Archeologische monumentencatalogus Bijlage 3. Catalogus van archeologische onderzoeksmeldingen

9 V O S S E N M E E R D R O N T E R M E E R I J S S E L V E C H T RAAP-RAPPORT Inleiding 1.1 Achtergrond, kader en doelstelling Ter ondersteuning van het op te stellen gemeentelijk beleid ten aanzien van de archeologische monumentenzorg (AMZ) heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau in opdracht van de gemeente twee archeologische kaarten vervaardigd (schaal 1:10.000). Kaartbijlage 1 betreft de archeolandschappelijke eenhedenkaart, kaartbijlage 2 de archeologische waarden- en verwachtingenkaart. Beide kaartbijlagen bedekken het gehele gemeentelijke grondgebied (figuur 1). N765 N760 N377 N377 N377 N331 N758 N307 N760 N50 K A M P E N N307 N764 N758 N340 N340 Z W O L L E N331 A28 N35 D A L F S E N N763 A28 N309 N306 N337 N757 H A T T E M N308 N794 N35 O L D E B R O E K N308 A50 N306 N309 N337 N348 A28 A28 N35 N310 E L B U R G N794 S P E E T N310 N795 N309 N309 E P E N794 H E E R D E A50 N337 O L S T - W I J H E N337 N756 N348 N35;N348 R A A L T E N332 N348 N332 A50 N792 N348 N337 D E V E N T E R N344 Figuur 1. Ligging van de gemeente ; inzet: ligging in Nederland (ster). 7

10 De archeolandschappelijke eenhedenkaart biedt inzicht in de geomorfologische en bodemkundige opbouw van het landschap in de gemeente (voor zover relevant voor de archeologie). De geomorfologische opbouw wordt hiervoor gecategoriseerd in diverse archeolandschappelijke eenheden. De archeologische waarden- en verwachtingskaart geeft de bekende archeologische waarden in de gemeente weer en geeft voor het gehele gemeentelijk grondgebied vlakdekkend de archeologische verwachtingszones. De archeologische waarden- en verwachtingskaart maakt op perceelsniveau inzichtelijk waar bekende archeologische waarden zich bevinden en/of wat de kans is deze aan te treffen, zowel in de bebouwde kom als in het landelijk gebied. 1.2 Wat zijn archeologische waarden en verwachtingen? Het begrip archeologische waarden is lastig te omkaderen. Ten eerste is de scheidslijn tussen archeologische en bouwhistorische waarden onduidelijk. Over het algemeen geldt voor archeologische waarden dat het reeds bekende fysieke resten en artefacten van menselijke bewoning in het verleden betreft die niet meer boven het huidige maaiveld aanwezig zijn. Bouwhistorische waarden zijn juist wel zichtbaar boven het maaiveld. Waar deze scheidslijn niet duidelijk is (bijvoorbeeld bij nog zichtbaar aanwezige omwalling van verdwenen kastelen of bij Celtic fields) worden deze wel bij de archeologische waarden gerekend. Ten tweede is de tijdsperiode een punt van discussie. Waar in het ene geval archeologische resten uit de Nieuwe tijd juist gezien worden als verstoring, worden zij in het andere geval juist opgevat als archeologisch belangrijk. Een en ander is mede afhankelijk van het type vindplaats en de doelstelling van het archeologisch onderzoek. Om een zo compleet mogelijk beeld te schetsen van de archeologische identiteit van de gemeente zijn op de waarden- en verwachtingskaart de archeologische resten uit alle archeologische perioden (vanaf het Paleolithicum tot en met de Nieuwe tijd) opgenomen. 1.3 Opzet van het onderzoek Voor de vervaardiging van de archeologische kaarten is een analyse van zowel aardkundige, landschappelijke als archeologische gegevens uitgevoerd. Landschappelijke gegevens zijn ontleend aan bodemkundige, geologische en geomorfologische kaarten, alsmede andere publicaties, hoogtegegevens en historisch kaartmateriaal (zie literatuurlijst). Het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) was daarnaast een belangrijk hulpmiddel bij het in detail onderzoeken van de geomorfologische opbouw van het gebied. De relatie tussen het landschap (bodem, morfologie en waterhuishouding) en archeologische waarden hangt samen met de voorkeur voor vestigingslocaties in een bepaalde periode en binnen bepaalde landschapstypen. Door landschappelijke eenheden te vertalen naar zones met een hoge, middelmatige of lage archeologische verwachting is de archeologische waarden- en verwachtingskaart vervaardigd. De beslissingsregels die ten grondslag liggen aan deze kaart zijn in de vorm van een verwachtingsmodel opgenomen in dit rapport (zie hoofdstukken 5 en 6). Daarnaast is door inventarisatie van bodemverstoringsgegevens en het AHN een globale indruk verkregen van de kwaliteit (gaafheid en conservering) van de verwachte archeologische resten. 8

11 Ten behoeve van de vervaardiging van de archeologische waarden- en verwachtingskaart is een inventarisatie van bekende archeologische vindplaatsen uitgevoerd. De inventarisatie omvat zowel de in archieven geregistreerde vindplaatsen als nog niet eerder gemelde vindplaatsen. 1.4 Leeswijzer Dit rapport vormt een methodische en inhoudelijke toelichting op beide kaartbijlagen. Hoofdstuk 2 geeft een toelichting op de gehanteerde methoden en bronnen. Hoofdstuk 3 bevat achtergrondinformatie met betrekking tot het landschap. Hoofdstuk 4 behandelt de bewoningsgeschiedenis van de gemeente. Hoofdstuk 5 vormt de toelichting op het gehanteerde archeologische verwachtingsmodel. Hoofdstuk 6 betreft de toelichting op de kaartbijlagen en behandelt achtereenvolgens de verschillende archeolandschappelijke eenheden en bijbehorende verwachting; de archeologische en cultuurhistorische vindplaatsen; en de archeologische monumententerreinen. De resultaten van de archeologische inventarisatie zijn opgenomen als bijlagen: de vindplaatsencatalogus (bijlage 1) biedt een zo volledig mogelijk overzicht van archeologische vindplaatsen die in het verleden binnen de gemeente zijn gedaan; bijlage 2 is een catalogus van in de gemeente voorkomende archeologische monumenten en bijlage 3 van de archeologische onderzoeken. Zie tabel 1 voor de dateringen van de in dit rapport genoemde geologische en archeologische perioden. Enkele vaktermen worden achter in dit rapport beschreven (zie verklarende woordenlijst). Het onderzoek is uitgevoerd volgens de normen die gelden in de archeologische beroepsgroep c.q. de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie versie 3.1 (KNA). RAAP Archeologisch Adviesbureau en de door RAAP toegepaste procedures zijn goedgekeurd door het College voor de Archeologische Kwaliteit (CvAK), dat valt onder de Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIKB) Dankwoord Voor het vervaardigen van de vindplaatsencatalogus voor de gemeente wordt de r Historische Vereniging bedankt voor het leveren van haar bijdrage. 1 Zie 9

12 10

13 2 Methoden en bronnen 2.1 Algemeen De ruimtelijke verspreiding van archeologische vindplaatsen, met name nederzettingsterreinen, is niet willekeurig, maar sterk gerelateerd aan de opbouw van het landschap (zie kaartbijlage 1). Reliëf, bodemtypen en waterhuishouding zijn door de eeuwen heen sterk van invloed geweest op de gebruiksmogelijkheden voor de mens. Vindplaatsen uit de Prehistorie komen in de regel voor op hoge, droge plaatsen nabij water. Grote dekzandruggen, rivierduinen en oeverwallen hebben vaak een zeer lange bewoningsgeschiedenis. Maar ook kleinere landschapselementen, zoals geïsoleerde lage dekzandkopjes in moerasgebieden, blijken bewoond te zijn geweest. Uitgebreide kennis van het (vroegere) landschap, de landschapsgenese, geomorfologie en bodemgesteldheid is daarom van groot belang voor een goed begrip van de ligging en verspreiding van bekende archeologische vindplaatsen in het gebied. Met deze kennis is de aanwezigheid van archeologische resten in het huidige landschap tot op zekere hoogte te voorspellen en kan een verwach km : Figuur 2. De gemeente op het AHN. 11

14 tingsmodel worden geformuleerd (zie hoofdstukken 5 en 6). Dit verwachtingsmodel vormt de basis van de archeologische verwachtingskaart: een kaart waarop de verwachte relatieve dichtheid aan archeologische resten vlakdekkend is weergegeven (kaartbijlage 2). 2.2 Toelichting op de paleolandschappelijke analyse De archeolandschappelijke eenhedenkaart van de gemeente is gebaseerd op de aardkundige kenmerken van het (huidige) landschap. Deze zones zijn begrensd aan de hand van geologische, geomorfologische en bodemkundige gegevens (schaal 1:25.000). Voor het controleren en opschalen van deze brongegevens naar kaartschaal 1: is gebruik gemaakt van het Actueel hoogtebestand Nederland (AHN) (figuur 2). Aan de hand van dit met behulp van laser-altimetrie verkregen digitale hoogtebestand is een uiterst gedetailleerde kaart te vervaardigen van het huidige reliëf in het onderzoeksgebied. Hierdoor ontstaat een goed beeld van de kleinschalige landschapsvormen (geomorfologie). Het gebruikte digitale hoogtemodel uit het AHN betreft het 5 x 5 m digitaal hoogtemodel (DHM). 2 Het DHM is ingewonnen met gemiddeld anderhalf tot twee meetpunten per 16 m². De hoogte van de punten wijkt gemiddeld 5 cm af van de werkelijke maaiveldhoogte met een standaardafwijking van 15 cm. De hoogtegegevens zijn ingelezen, bewerkt en geanalyseerd in Vertical Mapper (versie 3.0; Northwood Technologies) binnen de GIS-module MapInfo (versie 9.5; MapInfo Corporation). Voor het grootste deel van de gemeente is een bodemkaart 1: beschikbaar die door Stiboka is gekarteerd in 1955 (Van Liere & Steur, 1955). Voor het IJsseldal is daarnaast gebruik gemaakt van de zanddieptekaarten van het Rivierengebied en het IJsseldal (Cohen e.a., 2010). Verder is gebruik gemaakt van de volgende (grootschalige) kaarten: - de Bodemkaart van Nederland 1:50.000, kaartbladen 27 West-Hattem (Stiboka, 1982) en 27 Oost-Hattem (Stiboka, 1966); - de Geomorfologische kaart van Nederland 1: (geraadpleegd via ARCHIS); - de geomorfologische en bodemkaart van de Veluwe, schaal 1: (ten Houte de Lange, 1977); - de topografisch militaire kaart 1850 (voor analyse zandverstuivingen en cultuurdekken). 2.3 Toelichting op de archeologische inventarisatie Ten behoeve van de vervaardiging van de archeologische waarden- en verwachtingskaart is een inventarisatie van bekende archeologische vindplaatsen uitgevoerd. Het doel hiervan was het verschaffen van een overzicht van de bekende archeologische vindplaatsen in de gemeente en het verzamelen van informatie ten behoeve van het vaststellen van de archeologische verwachting van de diverse landschappelijke eenheden. De landschappelijke ligging, aard ouderdom, verspreiding, gaafheid en conservering van bekende archeologische vindplaatsen kunnen namelijk aanwijzingen verschaffen over de aanwezigheid van gelijksoortige, nog onbekende archeologische resten op andere, vergelijkbare locaties. Tijdens de inventarisatie is in een belangrijke mate 2 Van Heerd e.a., 2000; 12

15 gesteund op gegevens uit de digitale database ARCHIS van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Hierbij moet opgemerkt worden dat de vondstmeldingen en vindplaatsgegevens uit ARCHIS niet gelijkwaardig van kwaliteit zijn. Het kan zijn dat de plaatsaanduiding van de vindplaats slechts globaal is vastgelegd (binnen een vierkante kilometer). Vindplaatsen met een vage plaatsbepaling zijn van mindere waarde dan vindplaatsen waarvan de locatie exact bekend is. De vindplaatsen staan als losse punten op de kaart en hebben voornamelijk een signalerende functie; het is namelijk niet zeker of de vindplaatsen wel juist zijn geplaatst. Veelal is het oppervlak met archeologische resten niet vastgesteld en dient er rekening te worden gehouden met een ruime zone (bij nederzettingsresten > 100 m) rondom de (centrum)coördinaat. Vindplaatsen met een AMK-status (geregistreerde archeologische monumenten) zijn als vlakken aan het kaartbeeld toegevoegd. Op de waarden- en verwachtingskaart zijn in aanvulling op de bekende archeologische vindplaatsen locaties opgenomen waar op basis van historische bronnen archeologische resten verwacht worden. Het betreft voornamelijk locaties van boerderijen waarvan de ouderdom waarschijnlijk teruggaat tot de Late Middeleeuwen. Samengevat zijn voor de inventarisatie van bekende archeologische gegevens de volgende bronnen gebruikt: - de digitale database ARCHIS (peildatum januari 2010); - de AMK-Gelderland (peildatum januari 2010); - gegevens van de r Historische Vereniging; - overige gegevens uit bestudeerde bronnen (zie literatuurlijst achterin dit rapport). 2.4 Toelichting op de inventarisatie van locaties met een hoge archeologische verwachting op basis van historisch-geografisch onderzoek De inventarisatie van de nederzettingslocaties in de gemeente is hoofdzakelijk gebaseerd op goed toegankelijk kaartmateriaal, zoals de kadastrale minuutplans uit 1832 en de Chromotopografische Kaart des Rijks (ook wel aangeduid als bonneblaadjes, naar de bonneprojectie), vervaardigd rond Daarnaast is relevante (secundaire) literatuur over de historie van doorgenomen. Hiervoor werd gebruik gemaakt van de eigen collectie van RAAP. Helaas ontbreekt voor de Veluwe een eenduidig en gepubliceerd overzicht van middeleeuwse goederen, zoals bijvoorbeeld voor Salland en Twente wel bestaan in de vorm van schattingsregisters. 3 Er heeft geen primair bronnenonderzoek plaatsgevonden. Op basis van een geschatte ouderdom is bepaald in welke straal rondom de bekende locatie van een erf zich sporen van voorgangers in de bodem kunnen bevinden. Het betreft dan onder meer verkleuringen in de bodem op de plekken waar de palen van de gebinten hebben gestaan. Gemiddeld genomen verschoven de erven minder naarmate we dichter bij de huidige tijd komen. Vóór 1200 koos men bij de bouw van een nieuwe boerderij een locatie tot wel 200 meter van de oude vandaan. Na 1200, toen bouwmethoden en duurzaamheid van de gebouwen veranderden, werd 3 Zie bijvoorbeeld Keunen & De Roode,

16 die mobiliteit steeds beperkter. Tegenwoordig bouwen we een nieuw huis vaak op exact dezelfde plek als die van zijn afgebroken voorganger. In beginsel hebben de erven in het dekzandgebied daarom een buffer met een straal van 200 meter rond de historisch bekende boerderijlocatie uit de 19e eeuw gekregen. Uiteraard is het zaak daar de erven van na de middeleeuwen uit te filteren en hieraan een buffer met een kleinere straal toe te kennen. Zoals aangegeven is dit voor de Noordwest-Veluwe niet eenvoudig, onder meer vanwege de beperkte beschikbaarheid van getranscribeerde en gepubliceerde middeleeuwse bronnen. Alleen tijdrovend historisch onderzoek zal uitsluitsel kunnen geven over de ouderdom van elk historisch erf. Toch kunnen we op basis van literatuur en stedenbouwkundige en landschapshistorische patronen al aan een bepaalde categorie erven in het zandgebied een buffer met een straal van 50 in plaats van 200 meter toekennen. Dat geldt onder meer voor bebouwing die sterk gerelateerd is aan de doorgaande infrastructuur. Dat geldt naast de gewone woningen ook voor bijzondere gebouwen, zoals scholen en windmolens. In een aantal gevallen is in plaats van een automatisch gegenereerde buffer met een zekere straal gekozen voor een meer exacte begrenzing van het gebied waar archeologische overblijfselen van gebouwen, overblijfselen van tuinaanleg etc. te verwachten zijn. Het betreft de oudere buitenplaatsen Vosbergen, Zwanenberg, De Bilt, Burggraaf en Bonenburg, de dorpskernen, Vorchten en Veessen en het terrein van het klooster Hulsbergen. Historische bronnen laten ons daarnaast nog andere landschapselementen zien die een archeologische dimensie hebben. Voorgangers van huidige bruggen en sluizen, bijvoorbeeld, kunnen zich immers nog in de bodem bevinden en zijn daarmee archeologisch erfgoed. Datzelfde geldt voor de voorgangers van de huidige dijken, die zich vaak nog deels in de huidige dijk bevinden. Onderzoek van dijkprofielen kan inzicht geven in de historische ontwikkeling van de dijkbouw sinds de Late Middeleeuwen. 4 Om deze reden zijn historische locaties van vonders, bruggen, sluizen en de IJsselbandijk in beeld gebracht. Omdat het Apeldoorns Kanaal een eeuwenoude voorganger heeft gehad in de vorm van de Grift, zijn ook de bruggen over dit kanaal als archeologisch interessant object aangemerkt. 2.5 Beperkingen en onzekerheden van het bronnenmateriaal Landschapskartering De archeologische kaarten van de gemeente zijn gebaseerd op uit bureauonderzoek verkregen gegevens. Daarbij is uitgegaan van de meest gedetailleerde informatie. Met betrekking tot bodemkundige/geomorfologische gegevens is gebleken dat voor het grootste deel van de gemeente gebruik gemaakt kan worden van geschikte gedetailleerde bodemkundige informatie. Voor opschalen en begrenzen van de verschillende archeolandschappelijke deelgebieden is mede gebruik gemaakt van het 5 x 5 m digitaal hoogtemodel van het AHN. 5 Op basis hiervan is voor- 4 5 Mulder e.a., Van Heerd e.a., 2000; 14

17 namelijk de begrenzing van geomorfologische eenheden zeer sterk verbeterd. Daarnaast vormt het AHN de belangrijkste informatiebron voor het deel van de gemeente waarvoor geen gedetailleerde bodemkaarten voor handen waren. Het AHN is met name geschikt om in stuwwallen de verschillende eenheden te onderscheiden. Zo is naast het gewone AHN-beeld gebruikt gemaakt van de hellingscoëfficiënt, waarmee de verschillende flanken en ruggen van de stuwwal gekarteerd kunnen worden. Bodemverstoringen De weergegeven verstoringen zijn voor een groot deel afkomstig van globale gegevens over de mate van bodemverstoring. Het betreft gegevens waarbij rekening moet worden gehouden met mogelijke afwijkingen. Alleen door middel van veldwaarnemingen en/of een zeer gedetailleerd bureauonderzoek kan op perceelsniveau een betrouwbaar beeld worden verkregen van de mate van bodemverstoring. In het kaartbeeld is onderscheid gemaakt tussen ondiepe en diepe verstoringen. De gegevens hiervan zijn ontleend aan de verschillende bodemkaarten, het AHN-beeld en informatie van de provincie Gelderland. Van diepe bodemverstoringen is het zeker dat de ondergrond in die mate verstoord is dat er geen intacte archeologische resten meer verwacht worden. Van ondiepe bodemverstoringen is het niet zeker dat de archeologische laag geheel verdwenen is. Vindplaatsen De nauwkeurigheid van vindplaatsgegevens loopt sterk uiteen. De nauwkeurigheid is afhankelijk van de ingevoerde gegevens en de mogelijkheid tot controle hiervan (beschikbaarheid van achterliggende informatie). Hoewel bij onderhavig onderzoek is gestreefd naar een volledig overzicht van bekende archeologische vindplaatsen in de gemeente moet worden opgemerkt dat hierbij voornamelijk gebruik is gemaakt van geregistreerde (officieel gemelde) vindplaatsen en vondsten. 15

18 16

19 3 Het archeolandschap van de gemeente 3.1 Algemeen Aan de basis van het huidige landschap liggen de geologische processen uit het Midden en Laat Pleistoceen. Het Pleistoceen werd gekenmerkt door een afwisseling van koude en warme perioden (respectievelijk glacialen en interglacialen). In Noordwest-Europa kwam het tot massale uitbreidingen van landijs. Aangroei en smelten van dit landijs veroorzaakte sterke fl uctuaties van de zeespiegel in de orde van 150 m. In ons vlakke land bracht dit aanzienlijke verschuivingen van zowel de kustlijn als het sedimentatiepatroon van de rivieren teweeg. Ons land werd gedurende het Midden en Laat Pleistoceen meerdere malen met landijs bedekt. Vooral de grote ijsbedekking tijdens het voorlaatste glaciaal, de Saale-ijstijd 6 heeft zichtbare sporen in het Nederlandse landschap achtergelaten (fi guur 3). Gedurende het Saalien drong het Scandinavische ijs tot in Midden-Nederland door en zijn terreinvormen en afzettingen gevormd die nu nog over grote gebieden aan het oppervlak voorkomen. Langs het landijsfront werden circa 100 m diepe glaciale bekkens gevormd en werden delen van de ondergrond door ijs opgestuwd. Die ondergrond bestond uit fi jn- en grofzandige pleistocene rivierafzettingen van verschillende fl uviatiele formaties. Deze periode in de voorbije geologische geschiedenis legde de cruciale grondslag voor de landschappelijke ontwikkeling in de jongere perioden van de Weichsel-ijstijd en het Holoceen en is dus zeker voor de bewoningsgeschiedenis van het gebied van belang. 3.2 Geologie en ontstaansgeschiedenis van het landschap De Saale ijstijd Het onderzoeksgebied behoorde tot de komst van het landijs in het Saalien tot de stroomgebieden van Rijn en Maas en het stroomgebied van het Eridanos riviersysteem. 7 De afzettingen van de Rijn kenmerken zich door mineralogisch relatief rijke grofzandige en grindrijke zanden met naast kwarts ook makkelijker verweerbare mineralen (o.a. veldspaten) 8 en onderscheiden zich van de afzettingen van het Eridanos-systeem die zeer groot gehalte aan kwarts hebben (vandaar ook wel witte zanden genoemd). 9 Belangrijk voor de ontwikkeling van het huidige landschap in de gemeente zijn de geologische ontwikkelingen vanaf het Saalien, een relatief koude periode (ijstijd) in het laatste deel van het Pleisto Saalien tot jaar geleden; de ijsbedekking duurde van tot jaar geleden. Berendsen, 2004; Het Eridanos syteem had zijn oorsprong tot in de Baltische streken en was qua omvang vergelijkbaar met het huidige stroomgebied van de Amazone. Ca jaar geleden was het Eridanos-systeem verdwenen, omdat het drainagesysteem ten gronde werd gericht door de Scandinavische glaciaties van de Elster- en Saale-ijstijd. Rijn-afzettingen uit deze tijd worden gerekend tot de Formaties van Sterksel en Urk; Bosch e.a., Ze worden gerekend tot de geologische Formaties van Peize en Appelscha; Bosch 2003a en b. 17

20 Figuur 3. De verschillende stuwingsfasen van het landijs in het Veluwemassief en de Utrechtse Heuvelrug (Berendsen, 2005). ceen. Tijdens het Saalien werd het noordelijke deel van Nederland bedekt door een ijskap die zijn oorsprong had in Scandinavië. De zeespiegel lag zo n 150 meter lager dan nu. Door de komst van het landijs werden de Rijn en ook de Maas gedwongen om een meer westelijke/zuidelijke loop te kiezen. De meest zuidelijke begrenzing van het Scandinavische landijs bestond uit een serie naast elkaar gelegen gletsjertongen. Door de beweging en het grote gewicht van het tientallen meters dikke ijs werden de eerder afgezette zand- en grindpakketten opgestuwd naar het front en de flanken van de gletsjers. Op de plaats van de naar voren bewegende gletsjerlobben ontstonden tientallen meters diepe bekkens. 10 Ook ter hoogte van het huidige IJsseldal schoof een kilometers brede gletsjertong in zuidwestelijke richting. Door zijn grote gewicht groef deze ijslob zich diep in en stuwde daarbij afzettingen van de Rijn en oudere fluviatiele afzettingen van het Eridanos riviersysteem opzij. Hierdoor werd de stuwwal van de noordoostelijke Veluwe gevormd (kaartcodes 1, 2 en 3). De keileem die onder het gletsjerijs is afgezet wordt in het IJsseldal aangetroffen op circa m -Mv. Na de periode van stuwwalvorming smolt in het Laat-Saalien het landijs definitief af. Tijdens het smelten van de gletsjers spoelde het smeltwater tussen de stuwwal van de Noordwestelijke Veluwe en het gletsjerijs weg waardoor de stuwwal erodeerde. Hierbij bleven de minder erosiegevoelige grind- en leembanken als hoge ruggen in het landschap achter (stuwingsrug, kaartcode 4; figuur 4). 10 Berendsen, 1997 en

21 0 19 m : Figuur 4. Een uitsnede van het AHN van de stuwingsruggen. /%6 KHZYBDKQ RAAP-RAPPORT 2146

22 Daarnaast gleden delen van de stuwwallen af als grote landverschuivingen en vulden de naastgelegen laagten en bekkens op. Later ontstonden tussen de ijslob en de stuwwal grote doodijsrandmeren. De smeltwaterafzettingen in deze bekkens vormden een afzettingsvlakte tussen het landijs en de stuwwal. Na het verdwijnen van het landijs bleven deze vlakten langs de stuwwalhelling achter. Zo ontstond een groot smeltwaterterras (kame-terras) bestaande uit zogenaamde glaciofluviatiele afzettingen. De glaciofluviatiele afzettingen bestaan hoofdzakelijk uit verspoeld materiaal uit de stuwwallen (qua samenstelling is er dan ook geen verschil waar te nemen met de gestuwde afzettingen) en liggen westelijk van de gemeente. Tijdens en na het smelten van de ijslob aan het einde van het Saalien raakte het overgangsgebied tussen vooral de oostelijke flanken van de stuwwal en de huidige IJssel opgevuld met stuwwalmateriaal. In de permanent bevroren hellingen van de stuwwal ontstonden door het afstromende water brede, trechtervormige (smeltwater)dalen (trechtervormige droogdalen en erosie- droogdal en, kaartcodes 5 en 6). Voorbij de monding van deze dalen vormden zich grote waaiervormige vlakten met zand en grind (daluitspoelingswaaierafzettingen, kaartcode 10) De laatste ijstijd: het Weichselien ( jaar geleden) Belangrijk voor de ontwikkeling van het huidige landschap in de gemeente zijn de geologische ontwikkelingen vanaf de Weichsel-ijstijd 12, een relatief koude periode aan het eind van het Pleistoceen. 13 In het Weichselien kwamen de gletsjers van de Scandinavische ijskap niet zuidelijker dan Hamburg. Als gevolg van accumulatie van water in de landijskappen daalde de zeespiegel ook tijdens deze ijstijd lager, tot circa 120 m in de koudste fase. De ontwikkeling van het klimaat tijdens het Weichselien had een fluctuerend verloop. Gedurende koude perioden (stadialen) domineerde meestal een toendra-vegetatie, terwijl tijdens de relatief warme perioden (interstadialen) uitgestrekte dennen en berkenbossen ontstonden. De fase met maximale koude werd pas tegen het einde van het Weichselien, rond jaar geleden, bereikt. Het Vroeg Weichselien 14 werd gekenmerkt door open, parkachtige landschappen, waarin vooral den en berk overheersten. Deze koelere fasen werden afgewisseld door een aantal warmere intervallen. Gedurende deze iets warmere perioden bereikte ook een enkele eik ons land. Aan het begin van het Weichselien lag de zeespiegel ongeveer 30 tot 40 m lager dan nu. Het stuwwallenlandschap raakte doorsneden door sneeuwsmeltwaterrivieren. Het Midden Weichselien 15 begon met een sterke daling van de gemiddelde jaartemperatuur. Op hogere breedten nam de hoeveelheid landijs toe, met als gevolg een verdere daling van de zeespiegel. Doordat de gehele Noordzee droog kwam te liggen, kreeg het klimaat een steeds meer continentaal karakter (koud en droog). De grond raakte ook nu weer permanent bevroren. Rivie Deze afzettingen worden tot het Laagpakket van Schaarsbergen binnen de Formatie van Drenthe gerekend; Bakker e.a., 2003; Dat dit vooral op grote schaal plaatsvond langs de oostelijke fl anken van de stuwwallen heeft te maken met de oostelijk wegduikende stuwingslagen, die in grote mate de afstromingrichting van het (grond)water bepalen. Weichselien; jaar geleden. Pleistoceen; tot jaar gele den. Vroeg Weichselien tot jaar geleden. Ook wel Pleniglaciaal genoemd: circa tot jaar geleden. 20

23 ren en beken begonnen zich in te snijden in de ondergrond. Deze fase met sterke erosie is kenmerkend voor het begin van het Midden Weichselien. Aaneengesloten bossen verdwenen. Uit fossiel stuifmeel gevonden o.a. in veengebieden blijkt dat in ons land een praktisch boomloze en open toendralandschap voorkwam. Gedurende het Midden Weichselien en het daaropvolgende Laat Weichselien 16 was het klimaat gedurende honderden jaren zo koud en droog dat er een landschap ontstond waarin vegetatie nagenoeg geheel ontbrak. Omdat de ondergrond permanent bevroren was, kon het water op veel plaatsen maar moeilijk wegzakken. Door het ontbreken van vegetatie en de aanwezigheid van permafrost konden erosieprocessen gemakkelijk vat krijgen op de bodem. In de zomer ontdooide alleen de 1 à 2 m dikke bovenlaag: de vorst-dooi laag. Het smeltwater dat daarbij vrijkwam en niet in de grond kon wegzakken vormde een breiige massa. Een helling van enkele graden was voldoende om een dergelijke massa naar beneden te laten glijden. In de waterverzadigde bovenlaag kon een waterrijke, slibhoudende zand- en grindmassa over de bevroren ondergrond gaan glijden (solifluctie). Hierdoor trad een sterke vermenging van de bovengrond op en ontstond langs de helling een solifluctiedek. Soms komen er gerolde klei- of leembrokken (soms met een buitenlaag van grind) in voor, die kennelijk in bevroren toestand verplaatst zijn uit de gestuwde afzettingen. Het geërodeerde materiaal werd voor de mondingen van de uitgesleten dalen afgezet in de vorm van uitgestrekte glooiingen en vlakten met daluitspoelingmateriaal die zich in afnemende dikte voortzetten (kaartcode 8 en 9). Door de lange ontstaansgeschiedenis van de daluitspoelingswaaiers en de glooiingen van hellingafspoelingen is een getrapt landschap ontstaan van over elkaar heen gevormde waaier- en lob-achtige afzettingen uit verschillende perioden. In het open zandige toendralandschap hadden ijzige sneeuwstormen vrij spel. Door de wind verstoof veel zand waarbij vooral het fijnere stof over grote afstanden werd verplaatst. In uitgestrekte delen van met name de Gelderse Vallei, de Graafschap en Salland werd dit materiaal als een dikke deken fijn, zwak lemig zand afgewisseld met lemige lagen afgezet. 17 Een deel van dit materiaal kwam ook in de luwte van de erosiedalen en de stuwwallen terecht. Door afspoeling en andere hellingprocessen werd een deel van dit verstoven materiaal vermengd met grover zand en leem. Deze Oude Dekzanden komen vooral voor tussen de stuwwal van de Oostelijke Veluwe en de IJssel. Het relatief kortdurende Laat Weichselien werd gekenmerkt door enkele snel op elkaar volgende klimaatwisselingen. Het begon met een relatief warme periode waarin het landschap zich parkachtig ontwikkelde en er veel berken groeiden. 18 Uit deze periode zijn ook de eerste resten van laatpaleolithische jager-verzamelaars in Nederland bekend. 19 Na een periode van 500 jaar, waarin de Laat Glaciaal: tot jaar geleden. Het poedersuikerfi jne zand uit het Midden Weichselien wordt door aardwetenschappers aangeduid met de term Oud Dekzand. Bølling-interstadiaal, jaar geleden. Deeben & Rensink, 2005; Stapert De eerste resten van laatpaleolithische jagers in Nederland dateren voornamelijk uit het relatief warmere Bølling-en Allerød-interstadiaal. Men jaagde in een open toendra- en taiga-achtig landschap op paarden, rendieren en vogels. Gedurende de warmste fasen werden daar bos- en waterwild aan toegevoegd zoals ree, gans en snoek. De jagers trokken voortdurend rond en leefden in tenten. Hun kampementen hebben nauwelijks sporen achtergelaten in de bodem. De meeste vindplaatsen worden gevonden op markante zandruggen langs rivier en beekdalranden. 21

24 gemiddelde jaartemperatuur wat terugviel 20 herstelde de eerder ingezette klimaatverbetering zich en begon het Allerød-interstadiaal. 21 De eerste pioniersvegetatie werd gekenmerkt door berk en jeneverbes gevolgd door een vrijwel volledige bosontwikkeling met berk, den en spar. Onder de bosvegetatie ontstond een dunne bodem. Kleinere rivierlopen raakten buiten gebruik en hierin ontstond veen. In de dalvlakten groeiden natte berkenbossen. Het laatste millennium van het Weichselien was weer een periode van felle koude: het Late Dryas stadiaal. 22 De gesloten bossen veranderen in een open landschap met geïsoleerde bosopstanden, dwergstruiken, kraaiheide en lichtminnende kruiden. De terugkeer van het arctische klimaat, het opnieuw bevriezen van bodems en het verdwijnen van het gesloten bos leidden tot een groter neerslagoverschot en meer erosie. Na zo n 400 jaar, vanaf jaar geleden herstelde het klimaat zich geleidelijk weer. Omdat het meeste regenwater in de bodem kon wegzijgen raakte het landschap uitgedroogd. Vanuit de droogliggende, brede en ondiepe rivierbeddingen en vanaf de Veluwestuwwal kon in de late Late Dryas verstuiving optreden. Het grovere stuifzand hoopte zich grotendeels langs de voormalige geulen en dalranden op in de vorm van zwak glooiende koppen, ruggen (kaartcodes 11) en vlakten/laagten (kaartcodes 12). Dit Jonge Dekzand vulde de laatglaciale beekdalen grotendeels of zelfs volledig op, waardoor deze verstopt raakten en beeklopen gedwongen waren zich te verleggen. Uit deze periode dateren ook de smalle, langgerekte stuifzandlinten in het westelijke deel van de gemeente 23. Voorbeelden hiervan zijn de Renderklippen en de Kamperklippen (kaartcode 21 en 22) (figuur 5) Definitieve klimaatsverandering: het Holoceen Omstreeks 9700 voor Chr. zette een definitieve klimaatsverandering in die het begin van het Holoceen markeert. Deze klimaatsverandering had dubbele gevolgen. Enerzijds raakte de Veluwe langzaam begroeid, anderzijds had het ingrijpende gevolgen voor de ontwikkeling van het huidige IJsseldal. De Veluwe Door het warmer worden van het klimaat raakte het onderzoeksgebied langzaam begroeid: eerst met een typische toendravegetatie zoals dwergberk, alsem en dwergwilg, later gevolgd door de den. Vanaf het Boreaal ( jaar geleden) ontwikkelden zich een voor een de eerste warmteminnende boomsoorten (zoals de hazelaar), gevolgd door de eik en andere loofboomsoorten. Door de toenemende begroeiing kwam een eind aan de grootschalige erosie- en sedimentatieprocessen die het stuwwallenlandschap in hoofdlijnen hebben vormgegeven. Hierdoor vonden gedurende het grootste deel van het Holoceen geen belangrijke natuurlijke wijzigingen van het pleistocene reliëf meer plaats. Pas vanaf de eerste landbouwactiviteiten trad hierin geleidelijk verandering op Vroege Dryas-stadiaal, jaar geleden. Allerød-interstadiaal; jaar geleden. Late Dryas-stadiaal meestal aangeduid als Jonge Dryas; jaar geleden. Maarleveld (1951) spreekt over pseudo-eskers. 22

25 Figuur 5. Het heidelandschap van de Renderklippen (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). Terwijl mogelijk reeds op lokale schaal winderosie en vorming van stuifduinen optrad vanaf het Neolithicum, vonden grootschalige zandverstuivingen pas plaats vanaf de 10e en 11e eeuw na Chr. 24 Dit hangt samen met een sterke bevolkingsgroei en de grootschalige ontginning van woeste gronden. Door intensief gebruik (ontbossingen ten behoeve van de ijzerindustrie, steken van plaggen, afbranden en overbeweiding) raakten de toch al mineralogisch arme gronden snel uitgeput en verdween de vegetatie. De zandverstuivingen ontstonden vooral waar de overheersende westenwind vat kon krijgen op het goed gesorteerde en droge (dek)zand aan de westzijde van de Veluwe. De dekzanden waren in het Holoceen door de toegenomen vegetatiebedekking en bodemvorming vastgelegd, maar konden in de Middeleeuwen gemakkelijk opnieuw verstuiven. Er zijn echter ook plaatsen waar de verstuiving door natuurlijke oorzaken is begonnen. Zandverstuivingen hebben op grote schaal plaatsgevonden op de Veluwe en plaatselijk het oorspronkelijke reliëf sterk gewijzigd. Ze worden gekenmerkt door een grillig reliëf met lage landduintjes (kaartcode 25) waarin geen bodemvorming heeft plaatsgevonden en uitblazingslaagten (kaartcode 26). Veelal bestaat het bodemprofiel uit een associatie van vlakvaaggronden (uitgestoven delen) en duinvaaggronden (opgestoven delen). In gebieden die gekenmerkt worden door geïsoleerde stuifzandduintjes en zogenaamde stuifzandforten is door verstuiving van hogere (onbegroeide) delen en opvulling van de lagere (begroeide) delen een omkering van het oorspronkelijke reliëf opgetreden. In gebieden die gekenmerkt worden door uitgestoven laagten 24 Heidinga, 1984; Koster,

26 Figuur 6. Het Lutterbroek, een onderdeel van het komgebied tussen de oeverwal van de IJssel en de pleistocene zandgronden bij (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). moet worden aangenomen dat het oorspronkelijke bodemprofiel over een groot oppervlak is verdwenen. De uitgestoven delen (deflatievlakten) worden in bodemkundig opzicht gekenmerkt door grofzandige en grindrijke vlakvaaggronden. Hier zijn zanden verstoven tot op het grofzandige en grindrijke materiaal van de stuwwallen en uitspoelingswaaiers. Het IJsseldal Gedurende het grootste deel van het Holoceen werd het benedenstroomse deel van het huidige IJsseldal door talrijke Sallandse en Veluwse beken, de Oer-IJssel, doorsneden. Ergens ten westen van Schokland en Urk vloeide de Oer-IJssel samen met de Vecht. Het huidige bovenstroomse deel (bovenstrooms van Deventer/Voorst) was onderdeel van het Berkelsysteem dat in zuidelijke richting afwaterde op de Rijn-Maasdelta. De waterscheiding tussen de Sallandse/ Veluwse beken en het Rijn-Maassysteem werd gevormd door een serie duincomplexen in het IJsseldal tussen Zutphen en Deventer/Voorst. De huidige IJssel als onderdeel van het Rijnstelsel is in de loop van de Romeinse tijd en Vroege Middeleeuwen ontstaan door het geleidelijk opslibben van de Rijn-Maasdelta Makaske, Maas & Van Smeerdijk (2008) dateren met 950 AD waarschijnlijk de bloeifase van de benedenstroomse IJssel waarbij de hoogwaterkleien reeds tot op grotere afstand van het oeverwalcomplex worden afgezet. De oorsprong van de IJssel ligt mogelijk al in de 6e eeuw na Chr. (Kooistra, Kooistra, Van Rijn & Sass-Klaassen, 2005). 24

27 Na circa 1100 voor Chr. begon de Rijn tijdens hoogwater steeds vaker en steeds meer klei en zand af te zetten in het zuidelijke IJsseldal. Tussen de 3e en 6e eeuw na Chr. ontstonden tijdens hoogwater van de Rijn achtereenvolgende doorbraken van de duincomplexen tussen Zutphen en Deventer/ Voorst. De crevassegeulen en crevasse-afzettingen die hierbij werden gevormd, zijn nu nog ten noordwesten van Zutphen in het IJsseldal terug te vinden. Achter de doorgebroken waterscheiding kon het water door het verhang voordeel eenvoudiger in noordelijke richting naar zee afwateren, waardoor de huidige noordelijke loop van de IJssel als zijtak van de Rijn ontstond. Na de Vroege Middeleeuwen bouwde de stroomgordel van de IJssel zich verder uit in het door veen en beekafzettingen (kaartcode 15) opgevulde dal van de Oer-IJssel. Vermoedelijk heeft de IJssel pas vanaf 900 n. Chr. komafzettingen gesedimenteerd ter hoogte van (fi guur 6). 26 De dikte van het kompakket bedraagt circa 1 a 2 m en kan tevens een of meerdere veenlagen bevatten. In westelijke richting worden de komafzettingen steeds zandiger als gevolg van vermenging met de pleistocene zandgronden, waarvan de top zich op een diepte van 20 tot 50 cm -Mv bevindt. 27 In de Middeleeuwen was ter hoogte van Vorchten een crevasse als een soort nevengeul actief naast de bestaande IJsselgeul (kaartcode 17). Dit systeem heeft ook de dekzandkop van Vorchten aangesneden, waarmee deze als een soort rivierduin in het holocene rivierlandschap ligt (kaartcode 16). Na het sluiten van de bedijking van de IJssel in de loop van de veertiende eeuw is er nauwelijks sediment afgezet. Een uitzondering hierop vormen de dijkdoorbraakafzettingen (kaartcode 14)in het komgebied die direct het gevolg waren van het doorbreken van de IJsseldijk. Zo bevindt zich ten oosten van het klooster Hulsbergen een gebied dat is afgedekt met dergelijke afzettingen. De dikte van deze grofzandige pakket bedraagt meer dan 50 cm Cohen e.a., Van Liere & Steur, Van Liere & Steur,

28 26

29 4 De bewoningsgeschiedenis van de gemeente 4.1 De bewoningsgeschiedenis van de gemeente in de pre- en protohistorie (tot 900 AD) S.W. Jager De Veluwe mag zich sinds jaar en dag verheugen in een grote belangstelling van toeristen. Wat veel van die toeristen (en overigens ook veel van de bewoners zelf) niet weten, is dat de Veluwe ook een grote rijkdom aan allerlei cultuurhistorische overblijfselen bezit. 29 Er is geen regio in Nederland waar zoveel sporen in het landschap bewaard zijn. Daar komt nog bij dat de Veluwe een bijzondere en fascinerende geschiedenis kent. Dat geeft een extra dimensie aan dit gebied. Al met al is de Veluwe veel minder groen dan men denkt, en al helemaal geen oerlandschap, zoals wel wordt gesuggereerd. Sterker nog: het landschap waar wij nu tegenaan kijken is goeddeels door mensen tot stand gebracht, hetzij door het in cultuur te brengen, hetzij door het op een bepaalde manier te benutten. Dat geldt bijvoorbeeld voor de bossen in de gemeente, waarvan het overgrote deel tussen 1845 en 1930 is aangeplant. Tot in de 19e eeuw bestond de Veluwe hoofdzakelijk uit uitgestrekte heidevelden en stuifzanden (figuur 7), met plukjes groen rondom de oude, historisch gegroeide nederzettingen. Dat dorre en kale landschap is vanaf de 16e eeuw ontstaan als gevolg van een te intensief gebruik van het buitengebied, onder meer door schapenbegrazing en het steken van plaggen. Die plaggen werden in de potstal gelegd en vervolgens, nadat ze doordrenkt waren met mest, op het akkerland gebracht. Het Veluwse deel van de gemeente zag er niet veel anders uit. In het onderstaande verhaal wordt overigens niet alleen stilgestaan bij dit deel van de gemeente, maar wordt ook ingegaan op de geschiedenis van de oostelijke randzone van de gemeente, de IJsselvallei. Ook dit gebied kent een boeiende en geschakeerde geschiedenis, hoewel dit op het eerste gezicht niet het geval lijkt. Dat komt omdat een deel van de bewoningssporen er naderhand is afgedekt door klei en andere afzettingen van de IJssel. Dit brengt met zich mee dat de bodem er (evenals overigens op de Veluwe) nog veel voor ons verborgen houdt. De geschiedenis van dorpen als Vorchten en Veessen is dus minstens zo interessant als die van, alhoewel ze waarschijnlijk beide minder oud zijn. Wonen aan een rafelige rand Als we van west naar oost een doorsnede van de gemeente vervaardigen dan ontstaat het volgende beeld: het westelijke deel van de gemeente wordt gekenmerkt door hooggelegen stuw- 29 In deze uiteenzetting wordt de naam van de Veluwe in engere zin gehanteerd, t.w. het gebied dat ook wel wordt aangeduid als Veluwemassief : de hooggelegen kern van wat heden ten dage samen met de omringende randzones wel de Veluwe wordt genoemd. 27

30 Figuur 7. Relict van het heidelandschap van de Veluwe op de Renderklippen, gezien vanaf de Elburgerweg (foto: Luuk Keunen, 30 juni 2010). walafzettingen, waarin zich (droge) dalen hebben gevormd en waar naderhand plaatselijk nog dekzand is afgezet. In oostelijke richting daalt de stuwwal geleidelijk en sluit aan op smeltwaterafzettingen van de voorlaatste en laatste ijstijd. Deze afzettingen zijn voor een deel met dekzand bedekt en worden doorsneden door enkele beekdalen die samenhangen met het hogerop gelegen stelsel van droge dalen. Dit glooiende landschap sluit ter hoogte van de Veluwerand aan op uitlopers van smeltwaterafzettingen, alsmede dekzanden die oostwaarts voor een groot deel zijn afgedekt door latere rivierafzettingen afkomstig van de IJssel. De oostrand van de gemeente wordt gekenmerkt door een karakteristiek rivierenlandschap, met oeverwallen, komgronden en uiterwaarden. Al met al zijn er weinig gemeenten in Nederland die aanspraak kunnen maken op zo n interessante en gevarieerde landschapsgeschiedenis. Al die erosieprocessen in de randzone van de Veluwe brengen met zich mee dat dit gebied niet zozeer wordt gekenmerkt door een strakke overgang, maar meer een rafelige rand heeft met allerlei schakeringen. Dat beeld wordt nog versterkt door een serie beekdalen die uitmonden in de IJsselvallei. Het is die rafelige Veluwerand met zijn diversiteit aan landschappen die door de eeuwen heen een grote aantrekkingskracht op de mens heeft uitgeoefend. Dat geldt ook voor het gedeelte dat samenvalt met de gemeente. 28

31 Figuur 8. Overzicht van het vuursteen schaalstok (5 cm lang) voor schaal a1 en a2: middenpaleolithische vuistbijl uit Ootmarsum (bron: ARCHEOforum 2004) b1 en b2: stekers of beiteltjes van Ahrensburger-jagers uit Usselo (NB) b3: krabbers van Ahrensburger-jagers uit Usselo (NB.) b4 en b5: klingen (b4) en vuursteenkern (b5) uit Usselo (NB.) c1: pijlspits (kerfspits) van de Hamburgcultuur (Elspeet, Gld.) c2: pijlspits (pennemesspits) van de Tjongercultuur (Drunen, NB.) c3: pijlspits (steelspits) van de Ahrensburgcultuur (Vessem, NB) d1: mesolithische microlieten (Bergumermeer, Fr.) d2: mesolithische kernbijltjes (Bergumermeer, Fr.). Bron fi guren b t/m d: Bloemers e.a.,

32 De eerste bewoners In de eindfase van die laatste ijstijd wisselden warmere en koudere perioden elkaar af, totdat omstreeks 9600 v. Chr. een definitieve klimaatsverbetering zijn intrede deed. De eerste warmere tussenfase was tussen en v. Chr. Vanuit het zuiden raakten de Nederlandse zandvlakten geleidelijk begroeid met een toendra-achtige vegetatie. Met die begroeiing waagde zich ook weer wild in ons land, waaronder grote kudden rendieren. In het kielzog van dat wild trokken omstreeks v. Chr. mensen ons land binnen. Die hadden zich al die eeuwen in zuidelijker streken opgehouden (onder meer in Zuid-Frankrijk). Omdat hun jachtbuit hoofdzakelijk uit rendieren bestond, worden ze in algemene zin aangeduid als rendierjagers. Die rendierjagers zullen overigens niet de eerste mensen zijn geweest die hun voetstappen op de Veluwe hebben achtergelaten. Die eer gaat naar mensen die als Neanderthalers bekend staan: een mensenras dat aan het eind van het Weichselien al lang was uitgestorven. Van de Veluwe zijn vondsten (middenpaleolithen) bekend, die laten zien dat Neanderthalers ook deze regio tijdens hun trektochten hebben bezocht. Zij verbleven tijdens de warmere periode tussen het Saalien en het Weichselein in ons land, evenals de warmere episoden in de laatste ijstijd, tot zo n jaar geleden toen het zo koud werd dat het vrijwel onmogelijk was nog in Nederland te vertoeven. De rendierjagers richtten bij voorkeur hun jachtkamp in op een hooggelegen plek in de nabijheid van water. Van zo n kampement is doorgaans niet veel meer overgebleven dat een strooiing van vuurstenen werktuigen, soms aangevuld met een haardplaats en tentverzwaringsstenen. Tot op heden zijn geen vondsten van rendierjagers in de gemeente aan het licht gebracht. Het landschap wordt groen De mensen die tussen en v. Chr. op de Veluwe rondzwierven, waren eveneens rendierjagers, al zullen ze ook op andere dieren jacht hebben gemaakt. Ze zijn vernoemd naar een riviertje in Zuidoost-Friesland, de Tjonger, en worden in West-Europees verband aangeduid met de benaming Federmesser-traditie. Nederland was in die tijd, na een korte terugval van de temperaturen, groen getooid met bossen van eerst berken en vervolgens naaldbomen. In die bossen hielden zich onder meer beren, elanden, herten en everzwijnen op. Na een periode van strenge kou trad omstreeks 9700 v. Chr. een definitieve klimaatsverandering in. Een open parklandschap met hoofdzakelijk berken en dennen werd vanuit het zuiden al snel vervangen door dichtere naaldbossen, gevolgd door loofbomen. Dat bracht allerlei veranderingen met zich mee. We moeten ons voorstellen dat in die tijd een deel van de nomaden de naar het noorden wegtrekkende kudden rendieren zullen hebben gevolgd. Anderen bleven achter in de hen vertrouwde en steeds groener wordende omgeving, en waren genoodzaakt hun jachtmethoden aan te passen en ook op een ander (kleiner) soort wild jacht te maken dan hun voorouders. Dit komt tot uiting in het jachtgereedschap, dat veelal uit kleine vuurstenen artefacten (zogeheten microlithen) bestaat (figuur 8). Archeologen laten vanaf dat moment (omstreeks 8800 v. Chr.) een nieuw tijdvak beginnen, het Mesolithicum. 30